CC BY
0UDK 343.851
YO'LLARDA AVTOTRANSPORT HODISALARINI KESKIN ORTISHINI SABABLARI VA OLDINI OLISH CHORALARI TAHLILI
Ergashov Baxodir Abdumuxtor o'g'li NamMQI, doktorant, ebahodir611@gmail.com
Annotatsiya. Maqolada O'zbekistonda yo'l harakatini tashkil etish bilan bog'liq muammolar yoritildi. Yo'l harakati xavfsizligiga ta'sir etuvchi asosiy omillar tahlil qilindi. Avtotransport hodisalarini oldini olish bo'yicha xulosa va tavsiyalar keltirildi.
Аннотация. В статье освещены проблемы, связанные с организацией дорожного движения в Узбекистане. Проанамезировани основного факторы вилеющие на дорожно-транспортные проишестеия. Даны рекомендации по предотвращению дорожно-транспортные проишестеия.
Abstract. The article highlights the problems associated with the organization of traffic in Uzbekistan. An analysis of the main factors affecting road traffic accidents. Recommendations for preventing road traffic accidents are given.
Kalit so'zlar: harakati xavfsizligi, avtotransport vositalari, xavf darajasi, xavf omillari, texnik xizmat, yo'l infratuzilmasi.
Ключевые слова: безопасность дорожного движения, автотранспортные средства, уровень риска, факторы риска, техническая служба, дорожная инфраструктура.
Key words: traffic safety, motor vehicles, risk level, risk factors, technical service, road infrastructure.
Haydovchi yo'l harakati havfsizligi qoidalariga amal qilgan holatda ham avtohalokatlar sodir bo'lishi mumkin havflarning ortib borayotganligi egasining avtomobilni ishlatish paytida yetkazilgan zarar uchun javobgarligi yo'l harakati xavfsizligini ta'minlash bilan bog'liq muammolarni tartibga solishning maxsus tartibini belgilab beradi.
Yo'l harakati xavfsizligi sohasidagi ishlarning holatiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar majmuiquyidagilardir:
yo'l harakati xavfsizligi sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy bazaning sifati va uning muayyan vaqt oraliqlarida amaliy samaradorlik;
yo'l harakatida to'liq va malakali ishtirok etish uchun haydovchilarni tayyorlik darajasi;
yo'l harakati qatnashchilarining huquqiy ong darajasi, ularning yo'l harakati madaniyati;
yo'l tarmog'ining holati;
yo'l harakati xavfsizligi bo'linmalarini yo'l harakati xavfsizligini ta'minlash bo'yicha o'z oldiga qo'yilgan vazifalarni samarali hal etish imkonini beruvchi yyetarli moddiy-texnik baza bilan jihozlanganligi va boshqalardir.
Harakat xavfsizligini ta'minlash deganda transport kompleksi sohasida noqonuniy aralashuvlar sodir etish tahdidlariga mos keladigan davlat tomonidan belgilangan huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlar tizimini amalga oshirish tushuniladi. Bu esa o'z
navbatida noqonuniy harakatlar (harakatsizlik), shu jumladan, transport kompleksining xavfsiz ishlashiga tahdid soluvchi, inson hayoti va sog'lig'iga zarar yetkazish, moddiy zarar yetkazish yoki bunday oqibatlar xavfini keltirib chiqaradigan qonunbuzarlik harakati tushuniladi.
Transport xavfsizligining torroq jihati, ya'ni yo'l harakati xavfsizligi "Yo'l harakati xavfsizligi to'g'risida"gi qonuni bilan tartibga solinadi, bu esa O'zbekiston Respublikasi hududida yo'l harakati xavfsizligini ta'minlashning huquqiy asoslarini belgilaydi.
Yo'l harakati xavfsizligi - bu jarayonning holati (odamlar va yuklarni yo'llar ichida transport vositalari bilan yoki transport vositalarisiz tashish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar majmui), uning ishtirokchilarini yo'l-transport hodisalari va ularning oqibatlaridan himoya qilish darajasini aks ettiradi.
Yo'l harakati xavfsizligini ta'minlashga u yoki bu darajada ta'sir qiluvchi omillar quyidagi:
avtomobillarni import qilish va ishlab chiqarishning o'sish sur'ati (ya'ni, motorizatsiya darajasi);
yo'l tarmog'ining rivojlanish darajasi (O'zbekiston avtomobil-yo'l kompleksining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu yo'l tarmog'i va uning holati bo'lib, uning rivojlanishida motorizatsiya darajasidan aniq orqada qolish mavjud);
yo'l harakatida ishtirok etishni, shuningdek, yo'l harakati xavfsizligi uchun mas'ul bo'lgan davlat xizmatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalarning ishlab chiqilganligi darajasi;
jamiyat a'zolarining ijtimoiy ongi darajasi va ularning yo'l harakati, unda ishtirok etish va xavfsizlik jihatlaridan xabardorligi, shuningdek, jamiyat a'zolarining yo'l harakatida ishtirok etishga jalb qilish darajasi.
Aholining harakatchanligining tobora ortib borishi, jamoat transportida tashish hajmining kamayishi va shaxsiy transport vositalari sonining ko'payishi, transport vositalari sonining ko'payishi va transport vositalarining soni o'rtasidagi nomutanosiblikning kuchayishi kabi tendentsiyalar baxtsiz hodisalar bilan bog'liq vaziyatni yanada og'irlashtiradi. Yo'l-transport hodisalarining o'sishi holat avtomobillashtirishning kuchayishi bosqichida bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan barcha mamlakatlar uchun xos bo'lib, bu barqarorlashtirish imkoniyatining yo'qligini va doimiy ravishda qisqarishini anglatmaydi.
Bunday sharoitda qonunchilikni, ko'proq darajada ma'muriy qonunchilikni yanada takomillashtirish maqsadida yo'l harakati xavfsizligiga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish o'rinli va zarurdir. Buning sababi shundaki, yo'l harakati xavfsizligi sohasidagi huquqbuzarliklarning mutlaq ko'p qismini ma'muriy huquqbuzarliklar tashkil etadi va aynan ma'muriy-huquqiy normalar bu munosabatlarning asosiy tartibga soluvchisi hisoblanadi.
Yo'l harakati xavfsizligiga ta'sir qiluvchi omillarga inson, transport vositasi, yo'l va tashqi muhitni ham kiritishimiz mumkin. Shunday qilib, yo'llarda murakkab dinamik tizim mavjud. Yagona avtomobil transporti tizimining bu elementlari bir-biri bilan ma'lum munosabatda bo'lib, bir butunlikni tashkil qiladi. Ular yo'l-transport hodisalariga olib keladigan xavf omillarini tashkil qiladi.
Ko'rinib turibdiki, aksariyat hollarda avtotransport vositalaridagi baxtsiz hodisalarga inson omili sabab bo'ladi. Baxtsiz hodisalarga yo'lning buzilganligi, noto'g'ri belgi
qo'yilganligi, transport vositasining noto'g'ri ishlashi, svetoforning buzilishi va boshqalar sabab bo'lgan hodisalar soni juda kam uchraydi.
Bundan tashqari, haydovchilar tomonidan spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste'mol qilish kabi salbiy omillar; yosh haydovchilarning tajribasizligi; charchoq, stress, kasallik; intellektning past darajasi, yo'l harakati xavfsizligi masalasi tadqiqotchilari tomonidan ham, harakatni optimallashtirish uchun mas'ul tuzilmalar tomonidan ham yetarlicha e'tibor qaratilishi lozim.
Bizningcha, haydovchilarni ijtimoiy-psixologik tayyorlash masalalariga yyetarlicha e'tibor berilmayapti. Yo'l aholi tomonidan azaldan doimiy to'qnashuv joyi sifatida qabul qilingan va bu o'z navbatida jiddiy yo'l-transport hodisalariga olib keladi. Yo'l to'qnashuvi dinamik kommunikativ harakat bo'lib, u harakat ishtirokchilarining qarama-qarshi o'zaro bog'liq xatti-harakatlari bo'lib, ularning jismoniy to'qnashuvi xavfini keltirib chiqaradi.
Xavf darajasiga ko'ra ular uch turga bo'linadi: yengil, o'rtacha va og'ir.
Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida yo'l harakati qatnashchilarining huquqiy madaniyati qoniqarli dep bo'lmaydi. Yo'lda ziddiyatli xatti-harakatlar - bu boshqa yo'l harakati qatnashchilarining manfaatlarini va yo'l harakati xavfsizligi sohasidagi huquqiy normalar talablarini e'tiborsiz qoldirib, ustunlikka erishish istagini amalga oshirishdir. Yo'llarda nizolar ko'rinishini minimallashtirish yo'l harakati xavfsizligini ta'minlash sohasidagi muhim vazifalardan biridir.
Yo'l harakati xavfsizligi masalasiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan muhim muammo - bu haydovchilarning ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining yetarli emasligi, yo'l harakati qoidalariga rioya qilish bo'yicha huquqiy ta'lim tizimining yo'qligi. Bugungi kunda barcha yo'l harakati qatnashchilarining, xususan, haydovchilarning huquqiy madaniyatini oshirishga, ularni tegishli o'quv kurslari va ta'lim dasturlariga yanada integratsiyalashuviga yo'naltirilgan ixtisoslashtirilgan texnikalarni ishlab chiqish masalasi tobora dolzarb bo'lib bormoqda.
Bu masala maktab o'quvchilari - yo'l harakati qatnashchilari, piyodalar va kelajakda avtomobil haydovchilari tomonidan yo'l harakati qoidalarini o'rganish muammosi bilan chambarchas bog'liq. O'rta maktab o'quvchilari o'rtasida o'tkazgan sotsiologik so'rovimiz shuni ko'rsatdiki, o'g'il bolalarning deyarli 100 foizi va qizlarning 60 foizi o'zini kelajak haydovchisi sifatida ko'radi. Yo'l harakati xavfsizligi masalalari va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bilan bog'liq o'quv-axborot dasturlarini (mustaqil fan sifatida) majburiy element (komponent) sifatida kiritish uchun maktab ta'lim standartlarini yanada takomillashtirish mutlaqo zarurdir. Shuningdek, haydovchilik va yo'l harakati qoidalarini o'rganayotgan shaxslar uchun mustaqil bilim va ko'nikmalar bloki sifatida ijtimoiy-psixologik treningnilarni joriy etish hamda yo'l harakati to'qnashuvlarini oldini olish bo'yicha test topshiriqlarini imtihonga kiritilsa maqsadga muvofiq bo'lardi.
Avtotransport vositasi bilan bog'liq bo'lgan va avariyaning potentsial xavfini va uning og'irligini belgilovchi omillarga transport turini tanlash, transport vositalarining o'lchamlari va og'irligi, dvigatel kuchi va tezligi xususiyatlari, transport vositalarining texnik holati va jihozlari kiradi.
Ko'rib chiqilayotgan omillarning har biri bo'yicha takroriy tahlil va tadqiqotlar o'tkazildi. Avtomobil bilan bog'liq omillar haqida gapirganda, biz quyidagi masalaga e'tibor qaratishni tavsiya etamiz.
Transportdagi baxtsiz hodisalarning sabablarini ko'rib chiqsak, hozirgi amaliyot jamiyatda mavjud bo'lgan stereotiplar bilan bog'liq degan xulosaga kelish mumkin, chunki odatda noqulay vaziyatning rivojlanishi paytida yuzaga keladigan bir nechta favqulodda omillar mavjud bo'lganda, haydovchining harakatlari odatda avariya sababi deb hisoblanadi. Shunday qilib, haydovchi deyarli har doim avariya uchun javobgar bo'ladi va transport vositalarining to'qnashuvi yoki ag'darilishiga asosiy auybdor sanaladi. Sodir bo'lgan boshqa holatlar yyetarlicha baholanmaydi. Aksariyati holatlarda avariya hodisasi uchun asl javobgar shaxslar javobgarlikka tortilmaydi.
Biroq, avtohalokatlarning katta qismi texnologiyaning ayanchli holati bilan bog'liqdir. Bundan tashqari, bizning fikrimizcha, amaldagi transport qonunchiligi ham avtomobillarning holati, ham foydalanilayotgan ehtiyot qismlar sifati ustidan tegishli nazoratni to'liq ta'minlamaydi, shuningdek, eski avtomobillardan foydalanishda aniq cheklovlar yo'q.
Qonunchiligimizga ko'ra transport vositalariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash bo'yicha ishlarni bajaruvchi va xizmatlar ko'rsatuvchi yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar ularning belgilangan normalar va qoidalarga muvofiq bajarilishini ta'minlashlari shart; va texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlashdan o'tgan transport vositalari yo'l harakatida ishtirok etuvchi transport vositalarining texnik holati va jihozlanishini tartibga soluvchi talablarga javob berishi kerak, chunki ular yo'l harakati xavfsizligini ta'minlashga taalluqlidir, bu ko'rsatilgan ishlarni bajaruvchi tomonidan berilgan tegishli hujjat bilan tasdiqlanadi.
Ushbu standart avtoulovlarga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlashni amalga oshirishda avtoulovlarga xizmat ko'rsatadigan tashkilotdan muvofiqlik sertifikatiga ega bo'lishini talab qiladi, lekin foydalanilgan ehtiyot qismlar va butlovchi qismlarning haqiqiyligini va sifatini tasdiqlovchi sertifikatlarni talab qilinmaydi.
Shunday qilib, bugungi kunda avtomobillarni soxta, past sifatli qismlar va butlovchi qismlar bilan jihozlash nafaqat mumkin, balki hamma joyda ham sodir bo'lib kelmoqda.
Eskirgan avtomashinalarning ishlashini taqiqlashga kelsak, bu chora zarurligi turgan gap. Ko'pincha yarim asrdan oshgan va xizmat muddati allaqachon tugagan avtomobillar bizning yo'llarimizda harakat qilishda davom etmoqda. Bundan tashqari, avtomobilning haddan tashqari eskirishi, masalan, korroziya yoki metallning o'z holatini yo'qotishi qonunga ko'ra, yo'l harakati xavfsizligiga bevosita tahdid solmaydi. Biroq, bu hodisa sodir bo'lgan yo'lovchilar (haydovchilar) uchun ham, yo'l-transport hodisasining boshqa ishtirokchilari uchun ham o'ta xavfli ekanligi bor gap. Har xil turdagi avtomobillar (shu jumladan chet elda ishlab chiqarilgan) uchun foydalanish bo'yicha yo'riqnomaning mazmuniga ko'ra, avtomobillarni kalendar davri bo'yicha ham, yurgan masofasi bo'yicha ham ishlatishda hech qanday cheklovlar yo'q.
O'zbekiston avtomobil yo'llari majmuasining asosiy tarkibiy qismlaridan biri avtomobil yo'llari tarmog'i va uning holatidir. Avtotransport vositalarining yuqori o'sish sur'atlariga qaramay, yo'l tarmog'i uzunligining o'sishi juda sekin. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, avtomobil vositalarining o'sish sur'ati yo'llar uzunligining o'sish sur'atlaridan bir necha barobar
yuqori. Shu bilan birga, yo'llarning o'zi ko'pincha yomon ahvolda, yo'l infratuzilmasi juda eskirgan.
Bundan tashqari, yo'l qurilishi va materiallarining sifati katta muammodir. Shundan kelib chiqib, biz yo'l qurilishi sohasida davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish choralarini taklif qilamiz. Yo'l qurilishi sifatini barcha bosqichlarda - loyiha hujjatlarini tayyorlashdan tortib obyektlarni ishga tushirishgacha kuzatib borishi kerak bo'lgan sinov markazlari tarmog'ini yaratish kerak. Barcha qurilish materiallari akkreditlangan laboratoriyalarda sinovdan o'tkazish lozim.
Yo'l-transport hodisalarining yuzaga kelishi ehtimolini oshiradigan tashqi muhit bilan bog'liq bo'lgan omillarga qorong'ulik, noqulay ob-havo sharoiti, yo'l qoplamasining xavfli holati, yo'lning transport vositalari bilan tirbandligi, yo'l ta'mirlash ishlari kiradi. Bu omillar yo'l omillari bilan o'zaro bog'liq bo'lib, ular yo'l-transport hodisalari sonini ko'paytiradi, inson ruhiyatiga yukni oshiradi va undan nostandart vaziyatlarda qaror qabul qilishni talab qiladi. Salbiy oqibatlarning oldini olish uchun yo'llarni ta'mirlash ishlarini olib borish haqida gapirganda, quyidagilar tavsiya etiladi:
- haydovchilar e'tiborini, ayniqsa, qorong'uda jalb qilish uchun signalizatsiya tizimlaridan foydalanish;
- yo'lda olib borilayotgan ta'mirlash ishlari haqida ommaviy axborot vositalari, internet va sun'iy yo'ldosh navigatsiya tizimlari (GPS va GLONASS) orqali xabardor qilish va imkoniyati cheklangan hududda tirbandlikni bartaraf etish uchun muqobil transport yo'nalishlari haqida xabar berish.
Bu choralar albatta avtotransport hodisalarini butkul bartaraf etmasligi mumkin, lekin birgina yo'lovchini hayotini saqlab qolsa ham bu ishlar besamar ketmaganligini bildiradi.
Tizimli ravishda harakatlar davom ettirilmasa avtohalokatlar soni yildan yilga ortaverishi turgan gap.
ADABIYOTLAR
1. Eshmuradov, D., & Ergashov, B. (2023). General issues of implementation of intellectual transport systems in the cities of Uzbekistan. Science and innovation, 2(A4), 112.
2. Dilshod, E., Bahadir, E., & Saidullahon, A. (2023). The role of surveillance cameras at intersections in preventing car accidents. Universum: технические науки, (6-4 (111)), 45-47.
7. Кучкоров, С. К., Эксанова, С. Ш., Туйчиева М. В. (2022). Текислагичга бериладиган тик босим кучини ва унинг иш курсаткичларига таъсирини аниклаш. Баркарорлик ва етакчи тадкикотлар онлайн илмий журнали , 488-494.
8. Меликулов, Н., & Кучкоров, С. К. (2022). Одновременное действие изгиба и сжатия в пластинах, подкрепленных по контуру упругими тонкостенными стержнями. Механика и технология, 3(8), 64-69.
9. Xolmirzaev, J. Z., Kuchkorov, S. K., & Eksanova, S. SH.(2020). Udarno-Vraщatelьnaya Dinamicheskaya Modelb Rabochego Organa Ochistitelya Xlopka. Kontseptsii I Modeli Ustoychivogo Innovatsionnogo Razvitiya, 137.
10. Бокижонович, И. К., Каримжонович, К. С., Абдуназаров, Э. Э., & Ортиков, Н. Б.
У. (2022). Анор тупларини кумадиган машина уюмлагичининг конструкцияси. Механика и технология, 3(8), 98-102.
