CC BY
6
Norqulov Sh.M.
Jizzax davlatpedagogika instituti Sport tirlari va uni o^qitish metodikasi kafedrasi katta o^qituvchisi
YENGIL ATLETIKA TARBIYASI ORQALI O QUVCHI SHAXSI FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHNING DOLZARB MASALALARI
Annotatsiya: maqolada yangil atletika tarbiyasi orqali o'quvchi shaxsi faoliyatini rivojlantirishning dolzarb masalalari ko;rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: yengil atletika, IAAF, Tiltann o'yinlari, WARS, dekatlon.
Norqulov Sh.M. senior lecturer department sports and its teaching methods Jizzakh State Pedagogical Institute
CURRENT ISSUES OF DEVELOPING STUDENT PERSONAL ACTIVITY THROUGH ATHLETIC TRAINING
Abstract: The article discusses topical issues of developing students' personal activity through the education of athletics.
Keywords: Athletics, IAAF, Tiltann Games, WARS, Decathlon.
Yengil atletika - bu sportchilar yugurish, uloqtirish, yurish va sakrash bilan shug'ullanadigan sport tadbirlari to'plamining umumiy nomi. O'tgan yillar davomida butun dunyoda sport tadbirlarining jozibasi o'sdi va 1850 yilda Wenlock qishloq xo'jaligi o'qish jamiyati (WARS) zamonaviy olimpiya o'yinlarining xabarchisi deb hisoblagan narsalarni yaratdi. Venlokning o'yinlari engil atletika va an'anaviy qishloq sportlari aralashmasi bo'lib, raqobatbardosh tadbirlarni hayajonli namoyishlar bilan aralashtirib yubordi.
Biz o quvchi shaxsiga yengil atletika haqida ma lumot berar ekanmiz ularni ruhan va jismonan barkamol avlod qilib tarbiyalashni nazarga olamiz. Barchaga yaxshi malumki 1896 yilda Afinada birinchi zamonaviy Olimpiya o'yinlari o'tkazilishi ajoyib muvaffaqiyatlar va 1912 yilda Xalqaro havaskorlar engil atletika federatsiyasi (IAAF) tashkil etilishiga asos bolgan.
So'nggi yillarda ba'zi voqealar g'oyib bo'ldi, boshqalari o'zgartirildi va yangilari qo'shildi. Yozgi Olimpiya o'yinlari hanuzgacha sportchi karerasining eng yuqori cho'qqisi deb hisoblansa-da, professional sportchilar bugungi kunda dunyodagi IAAF qarama-qarshiliklarida qatnashmoqdalar, ko'pincha katta mukofot pullari uchun kurashadilar. Shubhasiz, piyoda norasmiy musobaqalar, o'yinlarni uloqtirish va shunga o'xshash narsalar qadim zamonlardan buyon dunyoning hamma joylarida bo'lib kelayotgan tabiiy ko'ngil ochish kabi
ko'rinishi mumkin. Ushbu shubhasiz da'voga qaramay, yengil atletika bizga qadimgi misrliklardan tortib qadimgi Yunoniston Olimpiadalariga qadar boshqa barcha sport turlariga qaraganda o'zining dastlabki tarixi haqida to'liq yozib olingan ma'lumotlarni taqdim etadi.
Miloddan avvalgi II ming yillikning o'rtalarida boshlangan mifologik xudo va podshoh Lugni asrab olgan onasi uchun motam tutish uchun boshlangan Irlandiyadagi Tiltann o'yinlari yana bir festival edi. Faoliyat ro'yxatiga hurling, kurash, boks va piyoda yurish, shuningdek, ertak aytib berish va qo'shiq aytish kabi sportga tegishli bo'lmagan tadbirlar kiritilgan.
Olimpiadadagi voqealar spektri vaqt o'tishi bilan o'zgardi. Birinchi o'yinlarda 180 metrga yaqin to'g'ri yo'l bo'ylab sprint paydo bo'ldi. Uzoq masofalar asta-sekin paydo bo'ldi: Diaulos (2 x 180 metr), Xopios (4 x 180 metr) va Dolichos (taxminan 3 mil). Ayni paytda qadimgi beshinchi marotaba miloddan avvalgi 708 yilda paydo bo'lgan. va bir kun davomida o'tkazilgan 5 ta tadbirdan iborat edi. Bunga quyidagilar kiradi: disk uloqtirish, nayza uloqtirish, uzunlikka sakrash, yugurish va kurash.
Bugungi kunda erkaklar yengil atletikasi quyidagi yo'nalishlardan iborat:
. 100, 200, 400, 800, 1500, 5000, 1000 metr masofaga yugurish;
• marafon;
• 110, 400, 3000 metr masofada tik yugurish;
• estafetasi 4x100 va 4x400 metrga;
• 20 va 50 kilometr masofani bosib o'tish;
• balandlikka sakrash, uzunlikka sakrash, tayanib sakrash va uch marta sakrash
• o'q otish;
• disk, bolg'a, nayza tashlash;
• dekatlon.
Zamonaviy ayollar yengil atletikasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
• 100, 200, 400, 800, 1500, 5000 va 10000 metrga yugurish;
• marafon;
• to'siqlar bilan 100, 400, 3000 metrga yugurish;
• estafetasi 4x100 va 4x400 metrga;
• 20 kilometr masofani bosib o'tish;
• tayanchdan sakrash
• uzoqqa sakrash;
• uch marta sakrash;
• o'q otish;
• disk, bolg'a, nayza tashlash;
• gepatlon.
Professional atletika stadioni raqobatchilarga quyidagilarni taqdim etishi
shart:
• uzunligi 400 m bo'lgan sintetik kauchukdan yasalgan yugurish yo'lagi;
• uch marta sakrash va uzunlikka sakrash uchun uchish-qo'nish yo'lagi va chuqur;
• otishni o'rganish doirasi;
• balandlikka sakrash uchun barcha jihozlar;
• barcha ustunlarga sakrash uskunalari;
• bolg'a va diskni tashlash uchun qafas.
Yengil atletika musobaqalarida qatnashadigan asbob-uskunalar yoki odamlarga nisbatan ishlatiladigan bir qator atamalar mavjud:
• boshlang'ich - bu kishi barcha trek voqealarini boshlaydi;
• boshlang'ich marshallar - bu odamlar ishtirokchilarni to'g'ri tartibda safga boshlashga tayyorgarlik ko'rishadi;
• timekeepers - trek musobaqasining barcha ishtirokchilari uchun rasmiy vaqtni taqdim etish;
• sudyalarning yordamchilari - lavozimlarning to'g'ri tartibini ta'minlash;
• estafeta hakamlari - ular yuguruvchilar to'g'ri chiziqda bo'lishiga ishonch hosil qilishadi.
An'anaviy ma'noda har qanday belgiga ega bo'lgan atletika bo'yicha yagona musobaqalar - dekatlon va gepatlon. Bu ko'p kunlik musobaqa bo'lgani uchun, ishtirokchilarga har biridagi chiqishlari uchun ball beriladi. Musobaqa yakunida eng ko'p ochko to'plagan sportchi oltin medal bilan taqdirlanadi. Boshqa barcha tadbirlar uchun ball yo'q. Har bir inson qanchalik tez yugurayotgani yoki piyoda yurgani, sakrash balandligi yoki uzunligi yoki qanchaga tashlanganiga qarab baholanadi.
Yugurish va yurish musobaqalarida bu poygani imkon qadar tezroq yakunlashni anglatadi. Uloqtirish musobaqalarida u eng uzoqqa, sakrash musobaqalarida esa raqiblaridan uzoqroq yoki balandroq sakrashni o'z ichiga oladi. Yengil atletika bo'yicha g'oliblar oltin, ikkinchisi kumush, uchinchisi bronza bilan taqdirlanadi. Kuchli uchlikdan tashqarida yakunlagan sportchilar taqdirlanmaydi.
Yengil atletikadagi muvaffaqiyat ochko yoki gol bilan emas, balki vaqt va masofa bilan o'lchanadi.
Ushbu musobaqalar elektron to'pponchadan o'q otish bilan boshlanadi. Qisqa masofadagi poygalarda rasmiylar marraga suratga olish uchun marraga o'tish uchun raqamli chiziqli kameradan foydalanadilar. Sportchi marra chizig'ini kesib o'tganda soat to'xtaydi.
Sakrashlar start taxtasining old chetidan sportchining qum ustiga qo'ygan birinchi belgisigacha o'lchanadi. Masofa har doim eng yaqin santimetrgacha o'lchanadi va sportchilarga har doim kamida uchta sakrash beriladi.
Uloqtirishlar otish chizig'ining oldingi chetidan dastgohning erga qo'ygan birinchi belgisigacha o'lchanadi. Masofa har doim eng yaqin santimetrgacha o'lchanadi va sportchilarga har doim kamida uchta urinish beriladi. 1981 yilga kelib, yengil atletikani boshqarish va boshqarish bilan shug'ullanadigan 19 ta alohida tashkilot mavjud edi. Ayollar yengil atletikasi ana shunday sohalardan
biri edi va shu sababli avtonom tashkilot - Xotin-qizlar atletika assotsiatsiyasi (WAAA) 1922 yilda tashkil topgan va keyingi yili o'zining birinchi milliy chempionatlarini o'tkazgan.
Ayollar yengil atletikada tan olinishi uchun kurash olib bordilar, bu erda kimdir buni ayolsiz deb bildi, boshqalari hatto ushbu musobaqalarda ayollarning ishtiroki tug'ilishni pasayishiga olib kelishi mumkin deb o'ylashdi. Bir muncha vaqt ularga ko'plab musobaqalarda qatnashish huquqi berilmagan edi, chunki quyidagi misollar musobaqa qachon Olimpiya o'yinlarida qachon o'tkazilganligini ko'rsatadi: 1500 metr (1964), marafon (1984), bolg'a uloqtirish (2000) va uch sakrash. (1996). Ayollar musobaqasiga mezbonlik qilgan birinchi Olimpiya o'yinlari 1928 yilda Amsterdamda bo'lib o'tgan. Shuni ta'kidlash kerakki, erkaklar 1926 yilda XOQ yig'ilishida ayollarning Olimpiya o'yinlarida qatnashishiga qarshi chiqishgan.
1930-yillarda Britaniya imperiyasi o'yinlari va yengil atletika bo'yicha Evropa chempionatlari tashkil etildi. Birinchi Hamdo'stlik o'yinlari deb nomlangan birinchi Britaniya imperiyasi o'yinlari 1930 yilda Kanadaning Ontario shtatidagi Xemilton shahrida bo'lib o'tgan. Ular har 4 yilda o'tkaziladi. 2018 yilda Angliya hamma vaqt medallar jadvalida Avstraliyadan keyin 2-o'rinni egalladi. Yengil atletika bo'yicha Evropa chempionati 1934 yilda Italiyaning Turin shahrida bo'lib o'tgandan keyin bo'lib o'tdi. Uning chastotasi vaqt o'tishi bilan 2 yildan 4 yilgacha o'zgarib turdi. 2018 yilda Buyuk Britaniya medallar jadvalida Rossiyadan keyin 2-o'rinni egalladi. Havaskor yengil atletika aksariyat yirik mamlakatlarda kech Viktoriya davri davrida bo'lib o'tdi.
1900-yillarning boshlari sportni boshqarish bo'yicha dunyo miqyosidagi organlarni yaratish uchun mashhur vaqt bo'lganligini isbotladi va Xalqaro havaskor yengil atletika federatsiyasi (IAAF) 1912 yilda ushbu shaharda bo'lib o'tgan Olimpiya o'yinlarining yopilish marosimidan so'ng Stokgolmda tashkil etilganligi ajablanarli emas. 17 ta ta'sischi a'zolar bor edi. Boshqa boshqaruv organlari singari, IAAF ham sportni asosan yangi dunyo voqealarini joriy qilish orqali kengaytirish bo'yicha choralar ko'rdi. Tashkilotning nomi 2001 yilda "havaskor" so'zi olib tashlanganidan keyin o'zgartirilgan va Xalqaro Yengil Atletika Federatsiyalari Uyushmasiga aylangan.
Yengil atletika bo'yicha Etakchi kengash yengil atletika musobaqalarini tashkil etish ustidan, shuningdek, sportchilar, ularning rivojlanishi va yengil atletika bo'yicha rasmiylar uchun mas'uldir.
Yengil atletika — sportning eng ommaviy turlaridan biri; turli masofalarga yugurish, sportcha yurish, sakrash (balandlikka, uzunlikka, uch hatlab, langarcho'p bilan), uloqtirish (nayza, lappak, bosqon), yadro irg'itish, ko'pkurash (o'nkurash, yettikurash) mashqlarini o'z ichiga oladi. Shuni takidlab otisj joizki yengil atletikada 50 dan ziyod mashq bor, ulardan 49 tasi Olimpiada o'yinlari dasturiga kiritilgan (2000 yilgi Sidney olimpiadasida erkaklar Yengil atletikaning 22, ayollar 20 turida musobaqalashishdi).
Bundan tashqari, Yengil atletika zamonaviy beshkurash va triatlon sport turlarining bir mashqini tashkil etadi, barcha sport turlarining mashgulot, ta'lim muassasalarining o'quv, harbiy-tayyorgarlik, salomatlik mashqlari, o'quvchi-yoshlarning "Alpomish" va "Barchinoy" sport sinovlari dasturidan joy olgan. Gomerning "Iliada", Ibn Sinoning "Tib qonunlari" kabi bir qancha kitoblarda Yengil atletika mashqlariga oid ma'lumotlar uchraydi. Qadimgi Olimpiada o'yinlarida (mil. av. 776 yildan mil. 394 yilgacha) asosan Yengil atletika bo'yicha musobaqalar uyushtirilgan. Zamonaviy Yengil atletikaning rivojlanishida 19-asrda Angliyada (1837 yildan) musobaqalar, Afinada (1859 yildan) umumgrek o'yinlari o'tkazilishi va olimpiada tiklanishi (1896 yildan)ning ahamiyati katta bo'ldi. 1912 yilda Xalqaro havaskor Ye. a.chilar federatsiyasi (IAAF) tuzilgan, unga 200 mamlakat a'zo (2001 yil; O'zbekiston Yengil atletika federatsiyasi 1993 yildan a'zo).
IAAF 1977 yildan jahon kubogi (hozirgi kunda Gran-pri musobaqalari), 1983 yildan jahon birinchiligi musobaqalarini o'tkazib keladi. O'zbekistonda Yengil atletikaga qiziqish 1885 yilda Marg'ilonda shu turga moslashtirilgan o'yingoh barpo etilgandan keyin kuchaydi. Toshkentda 1902 yildan Yengil atletika musobaqalari, 1919 yildan mamlakat birinchiliklari, 1927 yildan spartakiada o'tkazila boshlagan.
O'zbekistonda 135 mingdan ziyod kishi 140 dan ortiq murabbiy qo'l ostida Yengil atletika bilan shug'ullanadi, murabbiylardan 3 nafari O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan sportchi, 10 nafari O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan sport ustozi unvoniga ega (2001).
O'zbekistonda "Umid nihollari", "Barkamol avlod", "Universiada", sport musobaqalarining o'tkazilib borilishi haqidagi videoroliklar namoyishi o'quvchi yoshlarda sportga bo'lgan qiziqishlarini yanada oshirishga xizmat qiladi. Ushbu siyosatning asosiy tamoyillaridan biri ta'limning uzluksizligi va izchilligini ta'minlashdur. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida e'tirof etilishining sabablaridan biri ham ana shundadir. Jismoniy tarbiya vositalari bir-biri bilan о 'zaro uzviy bog'liqlikni taqozo qiladi. Shundagina ular ahamiyatini saqlab qoladi. Ko'p yillik jismoniy tarbiya jarayonida jismoniy mashqlar, tabiatning sog 'lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillardanjismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo'lib, u tarixan yengil atietika. gimnastika, sport o'yinlari va turizm larzida guruhlarga ajralilib, tarbiya jsirayonining vositasi sifatida foydalanib kelinadi.
Jismoniy mashq harakatlar tizimi sifatida insonning tuyg'usi va fikrini, uning tevarakatrofdagi voqelikka munosabatini ifodalaydi. Jismoniy mashq- bu jismoniy larbiya sohasida ijtimoiy - tarixiy tajribani topshirish usullaridan biri.
Jismoniy mashq nafaqat organizmni morfo-funksional holatiga ta'sir o'tkazadi, balki ularni bajaruvchi shaxsga ham. Pedagogik faoliyatning barcha turlari orasida faqat jismoniy tarbiyada o'qitishning predmeti o'quvchilarni yo'naltirilgan qator harakatlar bajarishi va jismoniy mashqlar takomillashuviga
yo'naitirilgan ta'sirdan iborat. Jismoniy mashq harakatlari insonning sog'lomlashtiruvchi ehtiyojlarini ham qondira olishi mumkin.
Biz pedagog xodimlar yosh sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash vositalari, usullari va metodlarining samarali rejalashtirilishini ishlab chiqish va tajribada asoslab berishdan, ularning funktsional tayyorgarligini oshirishdan, yengil atletika mashg'ulotlariga qiziqish uyg'otish hamda chidamlilik zarur bo'lgan sport turlari uchun zahira tayyorlash bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga yurtboshimiz va hukumatimiz tomonidan katta e'tibor qaratilib kelmoqda. Respublikamizda jismoniy tarbiya va sportga, ayniqsa bolalar sportini rivojlantirish va ommaviylashtirishga ustuvor yo'nalishlardan biri sifatida qaralmoqda. "Yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini oshirish va ro'yobga chiqarish, bolalar va yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini shakllantirish, ularni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish muhim ahamiyat kasb etmoqda". Sportchi yoshlarimiz nufuzli halqaro musobaqalarda sovrinli o'rinlarni egallamoqda.
Adabiyorlar:
1.T.S.Usmonxojayev va boshqalar "Bolalar va o'smirlar sporti mashg'ulotlari nazariyasi va uslubiyotlari" Oquv qollanma. Toshkent Ilm-Ziyo. 2006
2. Darslik A.D.Novikov, L.P.Matveev «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi»,, T., 1975 y., I-tom, 60-85b.
3.G.G.Talalaev, K.T.Raximjanova «Treneram o jenskom mnogobore», T., 1984.
4. Darstlik L.P.Matveev «Teoriya i metodika fizicheskoy kulturo'», FiS, M., 1991y., 28-48 b.
5. Darstlik B.M.Shiyan «Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya», M., 1988y., 24-35 b.
6. Jurnal «Yosh kuch», 1999 y.
