8ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
YANGI BUG'DOY NAVLARINING URUG'INI LABORATORIYA SHAROITIDA ISSIQQA, QURG'OQCHILIKKA VA SHO'RGA CHIDAMLILIGINI ANIQLASH
Rahim Isabekov
O'simliklar genetik resurslari ilmiy-tadqiqot instituti (O'GRITI).
Laboratoriya sharoitida yangi bug'doy urug'larini qurg'oqchilikka,issiqqa va sho'rga chidamliligini tekshirish natijasida aniqlandi.
Qurg'oqchilikka chidamliligini tekshirish natijasida Nurafshon, O'ITI-1, IK-33, BUM-BA, Antanina, Obod, Barqaror, K-38, Yangi hayot, Yuksalish va CSAPLO bug'doy navlari yuqori darajali ko'rsatkichga ega (75-100%) bo'ldi. ODARE va STIL navlari qurg'oqchilikka chidamasiz hisoblanib (15-10%) ni ko'rsatdi. Issiqlikka chidamliligini tekshirilgan tajribada ko'p yillik bug'doy navidan boshqa hamma bug'doy navlari issiqlikka chidamliligini yuqori ko'rsatkich darajasi 85-98% gacha ega bo'ldi. Hamma bug'doy navlari sho'rga chidamlilik yuqori ko'rsatkich darajasi nazoratga nisbtan 95-100% ni tashkil qildi.
Kalit so'zlar: Yangi bug'doy nav urug'lari, issiqqa, qurg'oqchilikka va sho'rga chidamlilik ko'rsatkichi.
So'nggi yillarda Respublikamizda ekologik holatlar bilan bog'liq bo'lgan ekinlarni sug'orish tanqisligi, sug'oriladigan yerlarning sho'rlanish, obu havoning normadan tashqari ko'p isib ketishining natijasida yerlarning qurib qolishi fermer xo'jaliklarining yetishtirilgan ekinlariga kata zarar yetkazib hosildorlik haddan tashqari pasayib ketmoqda.
Tajribada sodir bo'layotgan iqlim o'zgarishlar ma'lum bir qisqa vaqt ichida bo'ladigan noqulay holat o'simliklarning yosh barglarini quyosh ta'sirida so'lib qolishi va qattiq qurib ketishiga sabab bo'lmoqda. Anomal sharoitda o'sayotgan o'simliklarning o'sish va rivojlanish holatini o'rganish va ularning noqulay sharoitlarga moslashuvini (adaptatsiya), ya'ni shu noqulay sharoitlarga moslashuvi o'simlik hujayralarining tuzilishi va fiziologik jarayonlarining o'zgarish yo'li bilan amalga oshadi.
ANNOTATSIYA
KIRISH
June, 2023
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Olimlarimiz tomonidan o'simliklar fiziologiyasi va immuniteti fanining rivojlanishi o'tgan asrning boshlaridayoq ilmiy ishlar olib borilgan va kata yutuqlarga erishilgan [1,2.] va boshqalar. Ko'pchilik olimlarning [3,4] izlanishi natijasida har xil tashqi omillarga bardosh beradigan qishloq xo'jalik ekinlarining samarali raqobatbardosh yangidan-yangi madaniy navlari yaratildi va ularning hosildorligiga alohida e'tibor berildi. Hozirgi kunda yuqorida aytilgan hamma yangi navlar qishloq xo'jalik ekinlarning hamma sohasida o'z samarasini bermoqda [5,6]. Fiziologiya va ekologiya olimlarining ilmiy tadqiqot ishlariga ko'ra tashqi muhitga chidamli yangi nav yaratishda quyidagi ilmiy ishlarga ahamiyat berishni tavsiya etadi,ya'ni immuniteti kuchli bo'lgan yangi nav yaratishda ilmiy xodimlar asosan o'simliklarning umumiy morfologik holatiga va ikkinchi turli xil bilim darajasiga ega molekulyar, submikroskopik, mikroskopik, hujayra, to'qimalar hamda butun o'simlik tanasida o'tayotgan jarayonlarni o'rganishni lozim deb hisoblaydi [5]. Genkel P.A. va uning shogirdlari [7] fiziologik va bioximyaviy jarayon-larining intensivligi o'rtasidagi normal muvozanat og'ir sharoitlarda sezgirligi pasayadi. Buning natijasida o'simlik zarar yetkazuvchi omilga o'zida immunitet hosil bo'lishini tasdiqlaydi. Bu qarshilik genetik irsiy xususiyatga ega bo'lib, noqulay muhit omillariga ontogenez fasl davomida namoyon bo'ladi.
Antipova N.I.[8] va boshqalar [9] tajriba kuztuvlarida o'simliklar o'sish mavsumining oxirigacha haddan tashqari namlik va aksincha namlik yetishmaslik ta'sirini boshdan kechiradi. Shu sababli alohida e'tiborga olishimiz kerakki o'simliklar kserofitlar, mezofitlar, gigrofitlar va suklentlarga bo'linadi va ularda suv tanqisligiga moslashish reaksiyasi ma'lum fiziologik, morfologik xususiyatlarda namoyon bo'ladi, ya'ni kserofitlar quruq dasht o'simliklari chuqur ildiz tizimiga va protoplazmning sezilarli suv almashinuviga berdosh berish qobiliyatiga ega; mezofitlar; madaniy o'simliklar so'rilishi uchun keng ildiz tizimga ega bo'ladi va protoplazma suv tanqisligiga sezgir gidrofitlar; ho'l yashil o'simliklar, xususan guruch, doimo suvga botgan holda tuproqda o'sadi va nihoyat sukkelentlar bo'lgan cho'l o'simliklar kiradi.
O'simliklarning yuqoridagi ko'rsatilgan xususiyatlarini e'tiborga olib kelgusida ilmiy tadqiqot ishlarida yangi faktlar va qonuniyatlarni o'rnatish balkim zarurdir. Bundan tashqari olimlar fikricha [10,11] o'simliklarning tashqi muhit qarshiligiga chidash va o'zida immunitet hosil qilgan holda hosildorligining oshganligi nimaning hisobiga ekanligining asosiy sababini ilmiy izlanishlar oqibatida
aniqlash kerak bo'ladi [12].
June, 2023
ISSN: 2181-1Э85 ISI: G,967 I Cite-Factor: G,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I SJIF: 5,771 I UIF: б,1
O'simliklarning membranasida moslanish va struktraviy o'zgarishlar jarayonida sodir bo'ladi, metabalizimining qayta tashkil etilishi hujayralarning butun tarkibi o'rganilmagan va bu borada chuqur tadqiqot ishlariga keng amalli faoliyat sohalari ochiladi.
Tajriba o'tkazilgan bug'doy navlari to'g'risida ma'lumot. Institutimizdagi olimlar tomonidan yaratilgan hamda xorijiy davlatlardan olib kelingan yangi bug'doy navlarini, laboratoriya sharoitida tajriba va usullardan foydalanib sun'iy omillar ta'sir qilgan holda issiqqa, qurg'oqchilikka hamda sho'rga chidamliligini aniqlash maqsadida bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladi. Tajriba o'tkazilgan bug'doy navlarining sertifikat ma'lumot qisqacha quyidagilardan iborat, ya'ni:
1. NURAFSHON navi kuzgi yumshoq bug'doy. O'simlikshunoslik ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan.Nav o'rtapishar 212-216 kunda pishadi, o'rta bo'yli (S9,0-95,0 sm). Sariq va qo'ng'ir zang kasalliklariga, issiqlikka hamda yotib qolishga chidamli 1000 dona urug' vazni 42,8-43,8 gr. Boshog'i silindrsimon, zichligi o'rtacha qiltiqli. Hosildorligi 69,3-72,5 st/ga tashkil etadi.
2. BARQAROR navi o'simliklar genetik resurslari ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan. Umumiy tavsifi: nav o'rtapishar 212-214 kunda pishadi, past bo'yli (79,883,7 sm). Sariq va qo'ng'ir zang kasalliklariga, issiqlikka va yotib qolishga chidamli, sho'rga o'rtacha chidamli, 1000 dona vazni 40,3-40,9 gr. Boshog'i Boshog'i silindrsimon, zich joylashgan, o'rtacha uzunlikda qiltiqli.Hosildorligi 69,7-72,5 st/ga.
3. OBOD-yumshoq bug'doy. O'simliklar genetik resurslari ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan, nav o'rtapishar bo'lib 213-214 kunda pishib yetiladi. 1000 donasi 42,3-43,2 gr tashkil etadi. Oqsil miqdori 14,4%, kleykovina miqdori 32,4 %, yaltiroqligi S1,9%.
4. ANTANINA yumshoq bug'doy, boshoq uzunligi 10 smli qiltiqli, hosildorligi 1 ga 100 st/ga, sifati yuqori non mahsulotida ishlatiladi.
5. KRUGA-KPCHA-qattiq bug'doy, hosildorlik yuqori 1ga-105 st/ga, yuqori sifatli makaron mahsulotlariga ishlatiladi.
6. STIL-18 navi yumshoq bug'doy, hosildorlik yuqori 1ga-120 st/ga sifati kuchli bug'doy non ishlab chiqarishda ishlatiladi.
7. ODARI-ODASY-qattiq bug'doy.Hosildorlik yuqori 110 st/ga. Yuqori sifatli makaron mahsulotlariga ishlatiladi.
S. BUMBA kuzgi yumshoq bug'doy o'rtapishar38-44 sm, yuqori hosildorlikka ega 93,3 st/ga.
June, 2023
ISSN: 2181-1Э85 ISI: G,967 I Cite-Factor: G,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I SJIF: 5,771 I UIF: б,1
9. O'ITI-1 navi o'simliklar genetik resurslari ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan, kuzgi bug'doy nonbop, qimmatbaho oqsil miqdori 30,1 %.
10. CESARLO- kelib chiqishi Fransiya. Bo'yi 80 sm,hosili 42,2 st/ga.
11. K-38-O'TII-1
12. IK-33—IK-335/2018-2022.Hosildorlik 68,2. Kelib chiqishi Turkiya.
13. Ko'p yillik-qattiq bug'doy.
14. YUKSALISH-qattiq bug'doy yuqori sifatli makaron mahsulotlariga ishlatiladi.
15. Yangi hayot-kuzgi yumshoq bug'doy. O'simlikshunoslik ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan. O'rtapishar hosildorligi 66,4-68,6 st/ga, oqsil miqdori 14,6 , kleykovina miqdori 30,2%.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Qishloq xo'jaligi ekinlari navlarining urug'larini tekshirish uchun fiziologiya va immunitet laboratoriyasida institutida saqlanayotgan genofondagi hamda institute olimlari tomonidan yaratilgan turli xil qishloq xo'jaligi ekinlarining yangi nav urug'larini ob havoning noqulay sharoitiga chidamliligini saqlash va hujayraalrdan organellalarining har xil o'zgarishi natijasida o'simlikda immunitetning kuchayishi maqsadida bir necha marta o'rganilgan usullar yordamidan foydalaniladi. O'simlik immunitetini o'rganishda olib borilgan ilmiy ishlar, ya'ni laboratoriya sharoitida o'simlik urug'lariga sun'iy har xil stress omillar ta'sir qiladigan pribor uskunalardan foydalanadi. O'simlikka ta'sir qiladigan har xil omillar o'zgarish uchun alohida uslublar mavjud. Bu uslublardan foydalanib laboratoriya sharoitida issiqqa, sho'rga, qurg'oqchilikka va sho'rga chidamliligini aniqlashda o'simlik tanasida imunitetning paydo bo'lganligi o'rganiladi. O'tkazilgan tajriba va uslublar natijasida olingan hamma hisobotlarni o'rganib undan umumiy xulosa chiqariladi. Tajribamizni boshlashdan avval bug'doy urug'larining unuvchanligini o'sish va rivojlanishini bir-biridan farqini bilish zarur. Buning uchun bug'doy urug'larini stakanlarga bir vaqtida 80 donadan sanab, ustiga distillangan suv quyiladi va 24 soat davomida ushlab turiladi. Ertasiga urug'larni suvdan olib, 20 donadan filtr qog'ozdan to'shalgan chashka Petriga joylashtiriladi.
Eslatma. Har doim filtr qog'oz ustiga bug'doylarni qorni bilan joylashtirish zarur. Har bir chashka Petriga 7 ml distillangan suv quyib 22 0C li temperaturada termostatga joylashtiriladi va 7 kundan keyin o'sgan urug'larni sanab hamda poya ildizining uzunligi o'lchab olinadi. O'tkazilgantajribada bug'doy navlarining unuvchanlik qobiliyati 96 % dan kam bo'lmasligi
kerak.
June, 2023
Yuqori yuqorida ko'rsatilgan umumiy ma'lumotda bug'doy urug'larini o'sish qobiliyati me'yorida ekanligiga ishonch hosil qilinib, sho'rga chidamliligi aniqlanadi.
1. Qurg'oqchilikka chidamlilikni o'rganish usullari:
Bunda 100 ml distillangan suvga 17,6 gr SAXAROZA eritmasini aralashtirib umimiy eritma tayyorlab olinadi. Bu eritmani yaxshi sifatli bo'lishini uchun 5 minut qaynatib olinadi va suv sovigandan keyin urug' mog'or zamburug'I hosil qilmasligi uchun 2-3 tomchi formalin tomiziladi. Tayyorlab qo'yilgan sterillangan chashka Petrilarga filtr qog'oz to'shaladi va 50 dan bug'doy urug'i joylashtiriladi. Tajriba o'tkazish usuli bo'yicha nazorat variant ikki takror, ya'ni 2 chashka Petrida 50 donadan bug'doy urug'idan 100 dona ekiladi. Qurg'oqchilikka chidamliligini aniqlanayotgan variantlar 4 takrorda ekildi. Jami tajribaga 250-300 dona bug'doy urug'i ishlatiladi. Tajriba variantiga 5 ml distillangan suv quyiladi va ustuni yana filtr qog'oz bilan yopib 5 kun davomida 220 C li temperaturada termostatga joylashtiriladi. Bu vaqt ichida tajribada o'sishga yaroqli urug'largina o'sib ildizi 1-3 sm uzunlikda bo'ladi va keyinchalik o'sishdan to'xtaydi. Ungan urug'larning soniga qarab, foiz aniqlanadi va quyidagi formula bilan hisoblanadi:
1.Ungan urug' foizi-P
2.Nazorat variantidagi ungan urug' soni 100% deb hisoblanadi,
3.Saxaroza eritmasidagi ungan urug'-A. Urug' soniga qarab foizi ifodaladi. Ungan
urug' ya'ni ushbu formula bilan ifodaladi:
P=A*100/B
O'suvchanlik foizi qancha katta bo'lsa shuncha qurg'oqchilika shuncha chidamli hisoblanadi.
2. Issiqlikka chidamliligini aniqlashda quyidagilardan foydalaniladi. Saralangan bug'doy urug'larini 250-300 donasini olib tajriba o'tkaziladi. Bu tajribaga 7 sm x 11 sm lik bo'z matodan tikilgan haltachalar kerak bo'ladi. Nazorat variantiga 50 donadan ikki haltachaga bug'doy urug'lari solib tayyorlab qo'yiladi. Tajriba variantiga uchta haltachaga esa 50 donadan urug'ini solib va oldindan tayyorlab qo'yilgan 54 0C li temperaturadagi issiq suvga tushiriladi. 20 minut issiq suvda saqlangan urug'larni qopchiqlardan olib oldingi tajribalaridagidek chashka Petri ichidagi filtr qog'ozlarga joylashtiriladi. Nazorat variant issiq suvga solingan holda filtr qog'ozi bor chashka Petriga 7 ml suv solib o'suvchanligini o'rganishga termostatga 5 kunga joylashtiriladi. 5 kundan keyin hamma variantlarlarning o'suvchanligining hisobi aniqlanadi va quyidagi formula bilan issiqqa chidamliligini aniqlanadi.
P-issiq suvda ushlangan tajriba varianatlari. N1-urug' soni issiqda ushlangan.
June, 2023
351
N-urug' soni nazorat variantidagisi.
100% - nazorat variantdagi ungan urug' soni hisoblanadi. P= N1*100/N.
3. Sho'rga chidamliligini aniqlashda yuqoridagi o'rganilgan tajriba usullari singari 250-300 dona bug'doy urug' navlari saralab olinib, filtr qog'oz joylahshtirilgan chashka Petriga 7 ml distillangan suv quyiladi. Tajriba o'tkazilayotgan urug' variantiga 1 %lik NaCl eritmasi quyiladi va hamma variantlarni termostatga 26 0C li temperaturada joylashtiriladi. 5 kundan keyin qo'yilgan tajribalarni termostatdan olib, hammasini unuvchanligini o'lchab olinadi va nazorat variantiga taqqoslab urug'larining sho'rga chidamliligi aniqlanadi. Tuz eritmasidagi o'sgan bug'doy urug'larini sho'rga chidamliligining farqini quyidagi formula bilan hisoblab chiqariladi:
P- sho'rga chidamlilik o'rganilayotganurug'lar. N1-sho'r eritmasida yashab qolgan nihol soni. N-distillangan suvda o'sgan nixol soni. 100%- nazorat variantidagi ungan urug' soni hisoblanadi. P- N1*100/ N
Eslatma. Yuqoridagi ko'rsatilgan 3 ta jadvalda tajriba variantlariga nisbatan o'suvchanlik foizi, ildiz soni va poya uzunlik sonlarining bir-biridagi farqlarining belgilari, ya'ni:
Lim-eng kichkina va katta son.
X-10 ta o'simlikning foizi va uzunligining o'rtacha soni. Shu bilan birgalikda tajriba va usullarining qo'llagan holda qilingan laboratoriya sharoitidagi olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarini yuqorida aytilgan har xil faktorlarga quyidagicha baho beriladi, ya'ni foizi 0-25% gacha bo'lsa chidamsiz, 26-50% bo'lsa gacha o'rtacha chidamli, 50-75 % bo'lsa chidamli, agarda 75-100 % gacha bo'lsa yuqori chidamli hisoblanadi.
Laboratoriya sharoitida o'tkazilgan tajribalarga asoslanib yangi bug'doy urug'lariga har xil sun'iy omillar qo'llagan holda quyidagi natijalarga erishildi. Eslatib o'tish lozimki, ya'ni olib borilayotgan har bir yangi navlar variant bilan nazorat variantidagi bug'doy urug'lari bir xil bo'lib undan olingan 7 kunlik yosh kurtaklarning o'suvchanlik foizining soniga qarab bir-birining farqini taqqoslash natijasida aniqlandi.
1. Bug'doy navlarining urug'larini qurg'oqchilikka chidamliligini tekshirganimizda, 1-jadvalda ko'rinib turganidek 17,6% lik saxaroza eritmasida 7 kunlik urug'larning unib chiqishi, ya'ni Nurafshon, O'ITI-I, IK-33, BUM-BA, Antanina, Obod, Barqaror,
June, 2023
Э52
K-38, Yangi hayot, Yuksalish va CSARLO navlari yuqori darajani ko'rsatishga ega (75-100%) bo'ladi. Bunda IK-30 bug'doy navi chidamlilik darajasi 69%ga ega bo'ldi,ya'ni qurg'oqchilikka chidamli deb hisoblandi, ODARE va STIL navlari esa qurg'oqchilikka chidamsiz hisoblanib, atigi (15-10%) ni ko'rsatdi.
Bug'doy navlarining qurg'oqchilikka chidamliligini aniqlash (saxaroza).
1-jadval
№ Bug'doy navlari Urug'ning Ildizning unib Ildizning Poya uzunligi, sm
unib chiqishi chiqish,soni uzunligi , sm
lim x lim x lim x lim x
1. Nazorat 96-96 98 3-4 3,2 3-5 4,4 3-5 3,6
Nurafshon 96 3-4 3,1 2-6 3,5 2-5 3,0
2. Nazorat 96-96 98 3-5 4,5 7,8 7,0 4-5 4,3
O'ITI-1 96 3-6 3,6 3,5 3,9 2-3 3,0
3. Nazorat 58-60 94 3-5 4,3 5-7 6,1 3-5 4,3
IK-33 69 1-3 2,2 1-2 1,6 1-2 1,7
4. Nazorat 84-90 98 3-5 4,7 6-8 7,6 4-5 4,6
BUM-BA 87 2-4 3,1 1-3 1,7 1-2 1,4
5. Nazorat 66-88 100 3-5 4,3 5-8 6,3 4-5 4,5
ANTANINA 77 1-3 2,7 1-2 1,7 1-2 1,5
6. Nazorat 94-94 100 4-6 5-0 5-7 6,2 4-6 5,3
Obod 94 3-3 3-0 1-3 2,0 1-2 1,3
7. Nazorat 66-84 96 3-5 4,1 4-7 5,7 4-5 4,5
Barqaror 75 3-5 3,2 1-3 1,9 1-2 1,6
8. Nazorat 92-96 100 5-6 5,1 6-8 7,5 5-5 5,0
K-38 94 3-5 4,1 3-5 3,5 2-3 2,9
9. Nazorat 82-94 100 4-5 4,7 6-7 6,9 4-5 4,7
Yangi hayot 88 2-3 2,9 1-2 1,3 1-2 1,1
10. Nazorat 12-8 98 3-3 3,0 3-3 3,0 3-3 3,0
STIL 10 3-3 3,0 2-3 2,3 1-1 1,0
11. Nazorat 20-10 92 3-3 3,0 3-3 3,0 3-2 2,9
ODARE 15 3-2 2,8 2-1 1,5 1-1 1,0
12. Nazorat 96-98 96 3-3 3,0 5-3 3,9 4-3 3,3
CSARLO 97 3-3 3,0 2-2 2,0 2-1 1,7
13. Nazorat Krucha qat-tiq bug'doy 48-68 96 58 5-3 3-3 3,4 3,0 4-3 2-2 3,4 2,0 5-3 2-1 3,4 2,1
14. Nazorat Yuksalish qat.bug'. 90-98 100 94 3-3 3-3 3,0 3,0 4-3 2-1 3,8 2,0 5-3 2-1 3.5 2.6
15. Nazorat Ko'p yillik 80-92 80 92 3-5 1-4 3,4 2,8 3-5 2-3 4,2 2,4 4-5 2-3 4.3 2.4
2. Ikkinchi jadvaldagi issiqlikka chidamliligini bug'doy urug'larining tajriba uslublarida ko'rsatilganidek hamma bug'doy urug'larini alohida qopchiqlarga solib, 54 0C issiq suvga 20 minut saqlab va undan keyin hamma bug'doylarni alohida filtr qog'oz to'shalgan Petriga
June, 2023
353
qorni bilan joylashtiriladi. Bu yerda ham har bitta bug'doy naviga o'ziga alohida nazorat varianti bo'lib issiq suvga solinmagan holda sovuq suv ishlatilmaydi. Tajribaning 7- kunida urug'kurtakalrning unuvchanlik xususiyati faqat ko'p yillik navida 74% ni tashkil qilib issiqlikka chidamliligini ko'rsatdi va bundan boshqa hamma bug'doy navlari yuqori yuqori ko'rsatkichni tashkil qilib ko'pchilik bug'doy navlari 85-98% gacha issiqlikka yuqori chidamlilikning darjasini ko'rsatdi.
3. Bug'doy urug' navlarining sho'rga chidamliligini aniqlash uchun 1% NaCl eritmasi ishlatildi. Bunda ham tajriba variantiga tegishli bug'doy urug'larini 1%li NaCl eritmasiga solinadi va solishtiriladigan nazorat variantiga oddiy suv ishlatiladi. 3-jadvalda urug' unuvchanlik ko'rsatkichi foizga nisbatan 7- kuni deyarlik hamma bug'doy navlari sho'rga chidamlilik darajasi yuqori ko'rsatkichlarga ega bo'lib, ya'ni hamma bug'doy navlari nazorat variantiga taqqoslaganda (95-100%)ni tashkil qildi.
Bug'doy navlarining issiqlikka chidamliligini aniqlash.
2-jadval.
№ Bug'doy Urug'ning Ildizning Ildizning Poya uzunligi,
navlari unib unib uzunligi, sm sm
chiqishi chiqish,soni
lim x lim x lim x lim x
1. Nazorat Nurafshon 96-98 10097 3-5 3-5 4,2 3,9 6-8 5-10 7,4 6,7 4-6 4-6 5,0 4,7
2. Nazorat O'ITI-1 74-82 9878 4-5 3-5 4.7 4.8 6-9 5-8 7.7 5.8 3-6 4-5 4,7 4,7
3. Nazorat 98- 100- 3-3 3,0 5-7 6,6 4-6 4,5
IK-33 100 98 3-5 3,5 5-7 6,0 4-5 5,0
4. Nazorat BUM-BA 84-94 10089 5-5 3-4 4,9 3,5 5-6 3-4 5,6 4,0 4-6 2-5 5,0 4,0
5. Nazorat 100- 100- 3-5 4,7 6-8 7,3 4-5 4,6
ANTANINA 100 100 3-3 4,2 4-8 6,1 4-8 5,0
6. Nazorat Obod 94-96 9695 4-5 3-5 4,7 4,3 4-8 3-7 6,8 4,8 4-8 3-5 4.7 3.8
7. Nazorat Barqaror 88-92 9890 4-5 3-5 4.6 4.7 5-8 4-7 6,6 6,2 3-6 4-6 3,5 4,8
8. Nazorat K-38 98-98 10098 4-3 3-3 3,2 3,0 8-6 5-3 7,2 4,1 5-4 5-3 4,8 3,5
9. Nazorat Yangi hayot 96-74 9685 5-3 5-3 3,0 3,9 3-3 7-5 3,0 4,9 3-2 5-4 2,0 4,3
10. Nazorat 100- 92- 3-4 3,3 3-4 3,6 3-2 2,7
STIL 92 96 5-3 4,3 7-5 5,1 5-3 4,1
June, 2023
354
11. Nazorat 9S- 9S- 3-4 3,2 5-3 4,3 5-3 2,0
ODARE 1GG 99 5-3 3,7 б-3 3,9 5-3 4,3
12. Nazorat 9S-9S 1GG 5-3 3,2 7-5 5,S 5-4 4,5
CSARLO 9S 5-3 3,4 5-4 4,1 4-3 з,з
13. Nazorat 1GG- 92 3-4 3,3 3-4 3,б 3-2 2,7
Krucha qat-tiq 92 9б 5-3 4,3 7-5 5,1 5-3 4,1
bug'doy
14. Nazorat 9S- 9S 3-4 3,2 5-3 4,3 5-3 3,7
Yuksalish 1GG 99 5-3 3,7 б-3 3,9 5-3 3,7
qat.bug'.
15. Nazorat 6S-SG 92 3-5 3,4 4-б 5,G 4-5 4,5
Ko'p yillik 74 3-5 4,0 4-б 5,2 3-5 4,4
Bug'doy navlarining sho'rga chidamliligini aniqlash.
3-jadval.
№ Bug'doy navlari Urug'ning unib Ildizning unib Ildizning Poya uzunligi,
chiqishi, % chiqish, soni uzunligi, sm sm
lim x lim x lim x lim x
1. Nazorat 96-98 100 3-5 3,5 3-5 3,9 3-4 3,7
Nurafshon 97 3-5 3,7 3-б 4,0 4-5 3,7
2. Nazorat 94-96 9б 4-5 5,0 7-11 S,1 4-б 5,0
O'ITI-1 95 3-5 4,5 4-б 4,S 4-5 4,0
3. Nazorat 90-92 9S 3-5 3,б б-S б,9 4-5 4,7
IK-33 91 3-5 3,2 3-б 4,3 3-5 3,9
4. Nazorat 92-94 94 3-5 3,3 б,9 7,1 4-б 5,0
BUM-BA 93 3-5 3,б 3-5 3,S 3-5 3,б
5. Nazorat 94-98 9S 3-5 4,5 б-9 7,4 4-б 4,б
ANTANINA 9б 3-5 4,4 3-4 3,б 3-5 3,б
б. Nazorat 98-100 9б 2-5 4,1 5-9 7,4 4-б 4,9
Obod 99 3-5 4,1 3-5 3,S 3-5 3,5
7. Nazorat 100-100 9б 3-5 3,5 5,S 7,0 4-б 4,7
Barqaror 100 3-5 4,3 3-5 4,3 3-5 3,S
S. Nazorat 100-100 100 4-5 4,5 5-7 б,2 4-5 4,S
K-38 100 4-5 4,5 4-б 4,7 4-5 4,2
9. Nazorat 100-100 100 4-5 4,9 5-7 5,S 4-S 4,5
Yangihayot 100 3-5 3,9 3-5 4,2 3-4 3,9
10. Nazorat 100-96 100 3-3 3,0 5-3 4,1 4-2 3,2
STIL 9S 3-3 3,0 4-3 3,3 4-2 2,5
11. Nazorat 94-100 100 5-3 3,3 4-3 3,S 4-3 3,4
ODARE 97 5-4 3,2 4-3 3,2 2-3 2,3
12. Nazorat 100-100 100 4-3 3,1 S-б 7,0 5-4 4,3
CSARLO 100 3-3 3,0 4-3 3,4 3-2 2,5
June, 2023
355
13. Nazorat 96-92 98 5-3 4,4 5-3 4,5 5-3 4,2
Krucha qattiq bug'doy 94 4-3 3,2 4-3 3,2 4-2 2,5
14. Nazorat 96-100 100 3-3 3,0 5-3 3,6 4-3 3,2
Yuksalish qattiq 98 3-3 3,0 4-3 3,7 4-2 3,1
bug'doy
15. Nazorat 88-90 94 3-3 3,0 5-8 5,9 4-5 4,4
Ko'p yillik 89 3-3 3,0 4-8 5,3 4-5 4,4
XULOSA
Laboratoriya sharoitida olib borilgan yangi bug'doy nav urug'lari bilan qilingan ilmiy tajribalar asosida, ya'ni qurg'oqchilikka, issiqlikka hamda sho'rga chidamliligini tekshiruvlar natijasida olingan hisobotlardan xulosa chiqarildi:
1.Qurg'oqchilikka chidamliligini tekshirilganda Nurafshon, O'ITI-1, IK-33, BUM-BA, Antanina, Obod, Barqaror, K-38, Yangi hayot, Yuksalish va CSARLO bug'doy navlari yuqori darajali ko'rsatkichga ega (75-100%) bo'ladi. IK-30 bug'doy navi chidamlilik darajasi 69% ga ega bo'lib, ODARE va Stil navlari esa ko'proq qurg'oqchilikka chidamsiz hisoblanib atiga (15-10%)ni ko'rsatdi.
2. Issiqlikka chidamliligini tekshirilgan tajribada faqat bitta ko'p yillik bug'doy navi 74% ni tashkil qilib issiqlikka chidamliligi degan ko'rsatkichga ega bo'lib, qolgan hamma bug'doy navlari issiqlikka yuqori ko'rsatkich darajasiga ega bo'lib (85-98%) ga ega bo'ldi.
3. Urug' unuvchanlik ko'rsatgichlari sho'rga chidamliligini aniqlangan tajribalarda hamma bug'doy navlari ko'rdatkich darajasiga ega bo'lib nazorat varinatiga solishtirilganda (95-100%) ni tashkil qildi.
REFERENCES
1. Maksimov N.A. kn. "Kratkiy kurs fiziologii rastitiy. Ustoychivost protiv neblogoryatnix vneshnix vozdeystviy". Moskva-1958.str.560.
2. Mortyanova K.L., Gubanova Z.P. I dr. "Predposevnoye zakalivaniye tomatv k zasuxe v usloviya proizvodstvennogo opita" J. Fiziologiya rasteniy" 1961 t8. Vip 5str. 638-640.
3. Generezov I.P. "Zakalivaniye rasteniy kak sposob povisheniya membran xloroplastov k obozvojivaniyu na primere prorostkov pshenitsi"j. Fiziologiya rasteniy; 1976 t 23.N5 str.921-927.
4. Genkel P.A. "Osnovniye puti izucheniya fiziologii zasxaustoychivosti rasteniy " V.kn.: Fiziologiy zasuxoustoychivosti rasteniy M; Nauko 1971.str.5-27.
June, 2023
356
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
5. Beknazarov B. "Lalimikor yerlarning qir adirlik va tog'li mintaqalariga mos yuqori sifatli, hosildor, kasallik va eksterimal sharoitlarga chidamli andoza navga nisbatan 10-15% yuqori hosil beradigan yumshoq bug'doy navlarini yaratish DNS ga topshirish" mavzusi bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlari yuzasidan 1999 yilgi hisobot. G'allaorol 1999 b. 75-81.
6. O'rinboyev T.X., Ilashev A.I. "Respublikamizning turli tuproq iqlim sharoitida boshoqli don ekinlaridan barqaror yuqori va sifatli hosil yetishtirish omillari. G'allachilikning ilmiy yechimlari mavzusidagi ilmiy to'plam. Toshkent 2007 b.4 -12.
7. Beknazarov B. O'simliklar fiziologiyasi. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiy etilgan. Toshkent-2009 b.
8. Genkel P.A. kn.: "Fiziologiya jara I zasuxoustoychivosti rasteniy". Iz: nauka: Moskva 1982 y. str. 280.
9. Antilova N.I. "O' proyavleniy biogeneticheskogo zakona v vodo obmene rasteniy".Jur.ob.Biologiya 1975 t. 36 N5 str.688-698.
10. Badanova K.A. Tanaxin N.A. " O' vozmojnosti mexanizatsiya prosessa predposevnogo zakalivaniya zerkovix kultur protiv zasuxi".S/x.biol.1976.t.XI.N1 str.
11. Aleshin Y.P., Ponomaryov Y. kn."Fiziologiya rasteniy". Moskva.Izd.-va:"Kolos" 1979.str.255.
12. Keldiyorov X.A. "O'simliklarga noqulay omillarga chidamliligi fiziologiyasi" Samarqand-2021. b. 161.
535.
31-32.
June, 2023
