CC BY
21ГТАХР 17.82.09
XX ГАСЫРДЬЩ БАСЫНДАГЫ ЦАЗАЦ ЗИЯЛЫЛАРЫНЬЩ ЕЦБЕКТЕР1НДЕГ1 ¥ЛТТЫЦ
РУХ
Г.С. HYcin
2 курс магистранты, «6М011700 — цазац тiлi мен эдебиетЬ» Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университет Алматы ц., Казацстан, email: nusip_gulzhan@mail.ru
Бул мацалада XX гасырдыц бас кезещнде цазац жершде орын алган саяси, цогамдыц оцигалар баяндалуымен цатар ол оцигалардыц бел ортасында жYрген зиялы цауым екшдер1 Магжан Жумабаев пен Бешмбет Майлин туралы сез болады. Нацтырац айтсам, олардыц отаршылдыцца наразылыц тацырыбындагы шыгармаларында орыс патшалыгыныц цурсауындагы цазацтыц тагдыры эр цырынан сипатталган. Осындай циын заманда ез бастарына цауш тенерш бшсе де бул тацырыптагы шыгармаларын газет-журналдарда халыцца таратып отырганы, эр1 оны елдщ санасын ояту мацсатымен жасаганы туралы жазылган. 9лецдер1ндеп, прозалыц шыгармаларындагы улттыц рух, ултшылдыц мэселелер1 сез болып, ез заманында бул тацырыпты цаншалыцты кетере б1лгенд1п де баяндалады. Шыгармаларын жеке-жеке талдай отырып, эрб1ршщ цандай идеяга цурылгандыгына басты назар аударылады жэне олардын цандай оцигалармен байланысты жарыц кергендт де назардан тыс цалмаган.
Туйт свздер: ацын, жазушы, улт, рух, заман шындыгы
XX гасырдыц басындагы тарихи жагдайлар цазац елшщ цогамдыц емiрiне цай жагынан болса да езгерiстер енгiздi. Казац зиялы цауым екiлдерi орыстыц отаршылдыц саясатына царсы: улттыц сананы оятуга, надандыцца, белiнушiлiкке царсы курес журпзш жатты [1; 34].
Ж.Аймауытов «Магжанныц ацындыгы туралы» деп аталатын мацаласында «1905 жылгы езгерiстен былай цазацтыц цамын ойлаймын деген азаматтар улт муцын сейлеп, улт мэселесiн цолга ала бастады.
...Казацтыц баспасезi газет-журналдары шыга бастады. Казацтыц "жацсы" боламын деген жасы ултшылдыц сезiмiне жабысуга айналды. Мiне, сол жастыц бiрiне Магжан да цосылды» деген болатын. Расымен де 1911 жылы «Айцап» журналы шыццан уацыттан бастап жариялана бастаган ацынныц елендерiнде улт мэселесi ашыц турде цозгалган едi.
Ацынныц отаршылдыцца наразылыц тацырыбындагы шыгармаларында орыс патшалыгыныц цурсауындагы цазацтыц тагдыры эр цырынан сипатталып отырды. Мэселен, «Айцап» журналыныц 1911 жылгы 2-санында жарияланып Yлгiрген М.Жумабаевтыц «Жатыр» елецiнде отаршылдыцтыц озбырлыгына жаншылган елiнiц жай-кYЙi толыц ашылып керсетiледi. Алдымен iлгерi озыц елмен ез журтын салыстыра келш, олардан цалыспау Yшiн цазагына ец бiрiншi енер, бiлiм керек екенш уцтыргысы келедi. Одан эрi
Кец жерi кYннен-кYнге цурып жатыр,
Сур жылан цанын-селiн сорып жатыр,-
Деп? елш жерiнен айырып, цанап жатцан орыс патшалыгын сур жыланга тецеген ацын халцыныц цамсыз уйцыда жатцанына налиды. Ел iшiндегi келецсiздiктердi сынга алып цана цоймай, «Кешегi шешек жарган цазац гYлi Саргайып, бiр су тимей солып жатыр» деген еюшшш де бiлдiредi.
Мiнекей, цазац солай бтп жатыр,
КYн сайын артца царай кетiп жатыр.
Сезшбей езгенiкiн, езiнiкiн
Аты ешкiр оцыгандар нетiп жатыр?-
деп ец ацырында кYЙiнген ацын журтыныц алга жылжуын ойлап, цазац оцыган азаматтарыныц ^ш бiрiктiруiн цалайды.
«Айцап» журналында эйел тецшздшн алгаш болып сез еткен де Магжан Жумабаев болды. «Шын сорлы» (1911, №9) елецi арцылы цалыц журтца Yлкен ой тастайды. Мунда алдымен алай-дYлей соццан боранныц, тiптi, жел етiне шыдай алмай жан-жануарлар да ыццан суыц аяздыц бейнесi, одан эрi табигаттыц осы цолайсыздыгына царамастан царацгы тYнде жYктi эйелiн соццыга жыгып, YЙiнен цуып шыццан Балтабайдыц сумдыц эрекет суреттеледi. Осылайша, ацынныц табигат пен эйел бацытсыздыгын цатар ала сипаттауы да тегiн емес. Ягни, мунысы адамныц цаталдыгы
^ыстьщ rçahapынaн дa a^m тYCтi дегенге caяды. Сонымен ^rap шaштaн ¥cтaп эpi-беpi CYЙpеyi, лac ceздеpмен бaлaFaттayы, жYктi екенiн еcтipткенде есш aдacтыpaтындaй ^мшымен caбayы, тепкiлеп YЙiнен ^уып тыщ^ны aздaй, еciктi штен жayып aлyы, боpaндa элi кетш, rça^a бapapын бiлмеген Оpaзкендi ит ^^лы кepмеген ^йеушщ б^л ^лы^^ы ap^rnrn М.Ж¥мaбaев aйелдеpiнщ
мYшкiл хaлiн бapыншa шынaйы дa amrnrç бедеpлеп отыp. Ka3a^^a cоpлы ^pFamrn, Еpден тендiк кepеp ме? Тиылып т¥pFaн Ke3 жacы Бipге дэypен cYpеp ме?!-
деп eлецiн тYЙiндеген a^rn ел apacындaFы м¥ндaй cоpaвдылывдa жол беpмеy кеpектiгiн ^ган еcкеpткендей едi.
Жypнaлдa тaбиFaт тarçыpыбынa бaйлaныcты М.Ж¥мaбaевтыц «KY3 ^ш» (1911, №12), «ЖaзFыт¥pы» (1912, №4), «Б^лб^л» (1912, №7) сынды eлендеpi жapьщ Kepre^ М.Ж¥мaбaевтыц «Ky3 кYнi» eлецi ею бeлiктен т¥paцы, яFни, тaбиFaтпен rçoca, оrçy-aFapтy мэcелеci де Ka^i^ra^. Алды^ы бeлiкте жылдын Kaâ мезгiлi тypaлы екенiн тarçыpышы оrçымacaн дa бшесщ. Эйткенi м¥ндaFы rçapa дayыл, ызFapлы жел сия^ты ^ысты жarçындaтa тYCкен эпитеттеp ky3 бейнеciнен хaбapдap етедь
Б¥pкыpaп rçapa дayыл cоFып rçpFa^ Кeкоpaй тYci ^aшып солып т¥pFaн. Шыдaмaй ^arra ызFapлы жел eriœ, БYpiciп aFaш, шeптеp тонып rçpFa^
А^ын ^здщ cолFын тapтrçaн тYpiн cипaттay Yшiн «KepiK жо^, rçыpдa, ойдa шыFып жYpcен» деумен шектелмей, жеp бетiндегi жaзFы кepiктi arçcan, оны с^лу ^i3Fa бaлaйды. Cernin, «Кемпip болFaн бет-ayзы rçaтпapлaнып, Б¥paцдaFaн кешегi с^лу ^ызы» немесе «^ic^acrn жеpдщ жYзiнде кepiк бiткен, ^apaFa^4a с^лу ^ыз rça^a кеткен» деп, жеpдщ aжapcыздыFынa екпiн тYcipе отыфып, ^здщ шынaйы келбетiн кeз a^^iqa экеледi. Одaн api eлецнiц екiншi бeлiгiнде оrçy-aFapтy, ел eмipiне ^тысты мэcелелеpдi ceз етедi. caйлayFa тaлacып, мaл шaшy сия^ты жaмaн
эдеттеpден apылyдын бipден-бip жолы бшм aлy кеpектiгiн бaca aйтып, «^acrça ж^т бaлaлapы о^у о^ытан» деп e3re елдеpдщ мэдениетiн де Yлгi етiп нacихaттaйды.
«ЖaзFыт¥pы» eлецiне келсек, зеpттеyшiлеp МaFжaннын б^л eлецiн ce3 еткенде Абaйдын «ЖaзFыт¥pы» eлецiмен caлыcтыpып, ^cacrarç iздейдi. Pac, a^ынныц жac кезiнде шыFapFaн б^л eлендеpiнен ^лы ^^^выш елiктеyi cезiлiп жaтaды. TaбиFaтrça жaн бiтipyдегi кepкемдiк биiктiктi дэл Абaйдaй бaFындыpa aлмaca дa, eзiндiк eзгешiлiгi де жо^ емес едь Мэселен, МaFжaн кeктем мезгшнщ sp6íp aйынa бeлек TO^ra^m, «Жеттi aпpель, cyлap a^rai, rçыpдaн оЙFa» деп бacтaп cayip aйын, одaн api «Мaй келдi, жеp к^лпыфды, гYлдеp жaйнaп» деп мaмыp aйындaFы ^pifflcn жеке cипaттaйды. Оcылaйшa, елшщ болaшaFынa aлaндaymыльщ тaнытrçaн a^rn кeктемдi cипaтay ap^rnrn мaмыpa жaй ^ннщ келеpiне cенгici келедi.
Faлым М.Бaзapбaевтын «А^ын тay тypaлы толFaнcын, не дaprçaн дaлaнын кендiгiн жыpлacын, тiптi гал немесе жaзFы тaнды, ^ыс^ы кешл, егiндi, не жеp, кYн, aй жaйындa жыpлacын, бipiншi кезекте e3rniH дYние тYciнiгi, iшкi жaн-кYЙi т¥paды, сонысымен aйнaлa aлемдi бipге толFaндыpып, бipге тебipенедi» [2; 15] дегеш М.Ж¥мaбaевтыц «Б^лб^л» eлецiне де ^тысты болaтын. М¥ндa ^aЙFыдaн ^^ca болFaн a^rn cыpлacy Yшiн rç^c бггкеннщ iшiнен б^лб^лды неге тaндaFaн екен? Tirni, б^лб^лдыц м^нды дayыcы неш мецзегендей? Жане де онын бacrça жaвдa ^шып кетyiн ^тап rçarn rçоймaй, a^rn eзiнiн rçaЙFылы деpтiн сол жaвдa жеткiзyiн eтiнедi. Балюм, ел жaйын e3 жеpiнде к^с екеш ^^c^a дейiн amm^ aïïra aлмaйтындыFын мегзеп отыpFaн шыFap.
Ел тaFдыpын бacты ныcaнaдa ¥CтaFaн МaFжaннын ¥лтжaнды aзaмaттьщ болмыcтapы «Ka3arç» ^е^^це жapиялaнFaн тyындылapынaн дa тaнылa тYcедi. М.Ж¥мaбaевтын «Оpaл тayы» (1913, №7, 22 нaypыз), «Жapымa» (1915, 22 aпpель, №121), «Teбет» (1915, №140, 8 июль), «Еамде... тек тaн aтcын» (1915, 25 июнь, №138) eлендеpiнде ^лт тaFдыpы теpеннен ^m^a^a^ «Оpaл тayы» (1913, №7, 22 нaypыз) eленiнде:
Taлacrçaн acпaнменен гакпенбек тac, KapacaH тeбеciне aйнaлap бac. ЖacaFaн мейipiмi кен TaHipi, ШыFapFaн сол тayынaн aлтын, amac,-
дeп баст^ан акын api каpай осы таyдьщ Fажайып болмысын сypeттeйдi. Oнда алFаш KOныстанFан ep жYpeк тYpкi жypтыныц бYгiндe «Аты да, заты да жок, дыбысы жок» дeп кана коймай,
Opалдай атац тyFан жepлepiнe, Кeмiлгeн сYЙeктepi кepлepiнe. Шeтeлдep жайымeнeн иe бoлFан Tep тYгiл, eCk тe жок epлepiнe,-
дeп erç басты каЙFысын тeгiп жыpлайды. «Жанашыф батыp тYpiк балалаpына» ypан тастап, жаyына каpсылык танытады. Oтаpшылдыктыц oзбыpлыFын бeдepлeгeн кай eлeцiндe дe акын erç алдымeн жep мэсeлeсiн eзeк eтeдi.
MаFжанныц «Жаpыма» (1915, 22 апpeль, №121) eлeцi: Oт жуткан тyысканныц xалiн кepiп, КYнэсiз сyдай аккан канын кepiп, АйpылFан аp-намыстан каpындастыц Кeз жасы, калыц каЙFы, заpын кepiп...-
дeп басталады. Алдынан «...тYпсiз даpия, cop да, op да, Батпак шeл: сусыз, отсыз, кайнаFан кум, ЫскыpFан жылан, шаян оц мeн солда. вткeлсiз, каpлы, отты таyлаp аскаp, Meйipiмсiз табан ^ep кия тастаp...» кeздeссe дe жypты Yшiн «узак, аyыp жoлFа» тYCкeнiн жан жаpына yктыpFысы ^лген акынныц бул шыFаpмасында улттын CYЙгeн ep мiнeзi айpыкша сомдалып тyp.
«Teбeт» (1915, №140, 8 июль) eлeцiндe акын айтаp ойын астаpлап бepгeн тэpiздi. влeндeгi андыFан жа^цы бiлгeн «сак тeбeттi» данагeй ^pn^, ал тYн бойы Ypгeнi Yшiн кэpi тeбeткe ас бepмeгeн «бэйбeшeнi» колында билiгi баp адамдаp, жypт уйкыда жатканда кeлeтiн «бepiнi» патша шeнeyiктepi дeп алсак, онда акынныц айтпаFы кeнe кeз аксакалдаpдыц eл камын ойлап айткандаpына «алжыFан» дeп кулак аспаyыныц аpкасында «бiлгeнiн бepi iстeдi» дeгeнгe саяды. Сeйтiп, бул тyындысында акын «бypалып Yндeмeй жаткан, кажы^ан сopлы» тeбeт бeйнeсi аpкылы oтаpшылдыктыц заpдабын шeккeн бYкiл казак xалкыныныц момын, кeнбiстiгiн ацFаpткандай.
Ал «Есiмдe... тeк тац атсын» (1915, 25 июнь, №138) eлeцiндe акын кeлeшeккe Yмiт аpтады. Бул жайында Ж.Аймаyытoв былай ой тYЙeдi: «Казактыц xалi кандай аyыp eкeнiн ^зте дe, ол кYндe MаFжанда кeлeшeктeн Yмiт кYткeндiк сeзiлeдi. Бул калыпта заман тypа бepмeс, бiзгe дe жаpык сэyлe кYн тyаp дeгeндeй жубаныш болады, нeFypлым oтаpшылдык, жаyыздык кYшeйe бepсe, сoFypлым казактыц жанына батаp, ашындыpаp, ашынFан eл кopFалай бepмeс, каpсы бас кeтepep дeп сeнeдi: Meзгiлшe мeйлi кeлсiн, riCÍ батсын, Cyp жылан eзi oятаp катты шаксын! Жацадан жoлбаpыстай yмтылаpмыз, Кepeлiк тeцipeктi тeк тац атсын!»
Cernrn, осы eлeцiндe акын азаттыктыц тацы атаpына Yлкeн сeнiммeн каpайды. «Казак» газeтiндe M.Жyмабаeвтыц iшкi сeзiмi коса epiлгeн кeцiл кYЙiнe катысты «Кeцiл» (1915, №117, 8 апpeль), «Заp» (1915, 25 oктябpь, №154) сиякты eлeцдepi жаpык кepдi. Акынныц «^щл» eлeцiндe лиpикалык кeйiпкepлepдiц eз-eзiнe кeцiлiнe тoлмаFандыFы байкалады. Tiптi, MаFжан eз кeцiлiнiц сыpын yFа алмай, тэттi сeзiмгe бой алдыpса да, оныц кyбылмалылыFына кайpан калады.
Жанып-куйш CYЙсe танда, Кeшкe CYЙгeн ол отсыз. БYгiн мунда, epтeц онда, Тым-ак нэpсe уятсыз,-
дeп тYЙiн жасай кeлe, акынFа тэн таботи кубылыстыц 6íp кыpын осылайша ашып eтeдi. Сондай-ак MаFжан «Заp» eлeцiндe алдымeн жиыpма жолдай кYЗдeн бастап кыс, жаз айлаpыныц эсeм таботатын кepкeм тiлмeн сypeттeй кeлe, «...Кeцiлдiц баяFыдай мiнeзi жок, CoFацы жYpeк зopFа, кeлшi, тыцда» дeп бypынFы кубылмалы кeцiлiнiц eндi баскаша ^йге тYCкeнiн eскe салады. Tiптi, «Cэyлeсiз, Айсыз, КYнсiз каpацFыда» Yнi шыкпай eтeтiнiн бiлгeн акын «Ендi 6íp eлгeнiм дe, жYpгeнiм дe, Колымнан ушканнан соц кoцыp казым» дeп алдаFы eмipiнe Yмiтсiз каpайды.
M.Жyмабаeвтыц газeттe басылFан табиFат такыpыбындаFы шыFаpмалаpына кeлсeк, «TyFан жep» (1913, №5, 9 маpт) eлeцiндe акын eз аyылыныц табиFатына кызыFа каpап, oFан дeгeн баp CYЙiспeншiлiгiн тeгe жыфлайды. Ал «Жолда» (1916, №185, 16 июнь) eлeцiндe кыс мeзгiлiн
cypеттейдi. МaFжaннын осы тyындыcындa Ycraprn aяздaFы ызFapлы жел, долы боpaн бейнелеpi кенiнен оpын aлFaн.
ЫзFapлы жел долдaнып, Екi иiнiнен дем глып, Imiн тapтып оcrçыpып..-
дей келш, api rçapaй ызFapлы жел бipеcе aндaй ^лып, бipеcе екi camrn maпaкгaп carç-carç кYледi. «Кейде кенет бaяyлaп... ayзы-бacы жыбыpлaп», жеp жaмылFaн rçapды ^^шып «ЭпcYн» оrçыFaндaй улейдь Элен cонындa a^rn: Cap дaлaдa aцacып, Суыщ кебiн жaмылып Kaлapмын, кiм бiледi?..-
деп, л^и^лы^ кейiпкеp тaFдыpын ж¥мбarç кYЙiнде rçaлдыpaцы. М¥ндa тaбиFaт rçahapымен apпaлыcrçaн жaлFыз жолayшы ap^rnrn a^rn e3 rçоFaмынa деген ^нш толмaymылыFын acтapлы тYPде жетюзгш келетiн тapiздi. А^ыннын кeзi ripici^^ осы eленiне тaлдay жacaFaн ЖYciпбек Аймayытовтын ceзiне зеp carcaj, «МaFжaннын arçындыFы тypaлы» мarçaлacындa «...rçaîarç rçaшaн ел болap, ^rapFa кipеp, тaбиFaттын aпaтынa mыдaй aлмaй, жaпaн тYЗде суыщ кебiн жaмылып rçana мa? Элде мaдениеттi елдiн ayзынa тYciп жугылып кетеp ме? Мaлiм емес, ^a3aKibiH келеmегi ^apa^rn. Мынay ayrnp хaлдi кepiп arçыннын кeнiлiне шеp, кeзiне жac келедi...» деп шыFapмaнын cыpынa жiтi Yнiлгенiн aнFapaмыз. Демек, тaбиFaт кYЙiн mеpткен оcындaй eлендеpiнен де зaмaнa келбетiн cypеттеген a^mmiH жaн a^arni еcтiлетiндей.
Кез келген хaльщтын ^лттыщ еpекmелiктеpi мен т¥pмыc-тipшiлiri онын т^ып жaщaн мекенiне, тaбиFaтынa, жaнындaFы кepmiлеpiне бaйлaныcты ^aлыптacaды. Онын ойы мен тYciнiгi де осымен acтacып жaтыp. М^нын бapлыFы бip-бipiмен бaйлaныca келе Facыpлap бойы ^mima^m келе жaщaн ^rrça тaн мiнездi aйrçындayFa cебепкеp болaды. arçын-жaзyшылapынын бapлыFы
дa осы ^лт мшезш, тaнымын mыFapмamылыFынa aprçay ете отыpып xaльщтын м^нын м¥ндaп, жоFын жо^тaFaн. ¥лттын ^мы Ymiн енбек еткендеpдiн 6ípí де Бейiмбет Мaйлин болды.
Сол кезде aдeбиeтiмiздiн жacтыFынaн гап жазушылар eмipдегi ^ф^ы к^былыс, eзгepicтеpдi жaзca, eзгepic пpoцecтepiн кepcетyдiн оpнынa eзгеpicтеpдiн нaтижеciн Faнa беpcе, Мaйлин eмip диaлектикacынa теpен Yнiле бшген. Kemпeлi xaльщтын caнacы мен пcихoлогияcындaFы eзгepicтеpдi жiтi кeзбeн, кeнiл кeзiмeн кepiп, mынaйы кepкeмдiкпен ama бшген. Cernrn шын мaнiндe жaнaльщтын жapшыcы болFaн aцaм[5; 28].
Бiз Бешмбеттщ кейiпкеpлеpiнiн бapлыFы eмipде болFaн, e3i кeзiмен кepген aцaмдap екенiн бiлемiз. Демек, ол aцaмдap - сол зaмaндaFы, тeнкеpicтеp зaмaнындaFы rçaîarç ртгынын мiнезiнiн кepiнici. Бiparç, олapдын ^итшИ сол зaмaндaFы болып жaщaн оrçиFaлapFa тayелдi болды, яFни, кYнде e3reprn отыpFaн зaнFa caйкеc олapдын дa мiнезi eзгеpiп отыpды. Kaзaкгын сол кезде оpыc mыFapFaн 3a^a тayелдi болды. БYгiн бaйлapды к^мет-теп жYpcе, еpтен олapды бaй деп a^ayFa жiбеpдi, бipде бaй ^mri болca, бipде кедей кYmтi деген сия^ты eзгеpicтеp xaльщтын ДYниетaнымы мен кeзrçapacынa acеpiн тигiзбей ^оймaды.
«Зaмaн кiмге кYле rçapaп жYp: мынды aйдaFaн бaйды, YPiп imкен мыpзaны, кеpiле бacrçaн кеpбез C¥лyлapды rçaбaтынa caлып илеп жYн ^ылып, iшеp ac, киеp киiмге 3ap ^ылып отыp» - деп бacтaлaды «Зaмaн» aнгiмеci. Зaмaнындa ДYpкipеп отыpFaн Жaйлыбaйдын бYгiнгi кYнгi «ayыp хaлi» cypеттеледi mыFapмaдa. Кезiнде e3i кYн кepcетпеген к¥лдapы ендi онын бacындa ойнayFa бap. «C^pamrn лaйcaндa a^ - бac, бac - болyFa aйнaлды»[6; 135] - деген жолдapы ap^rnrn зaмaннын кepiнiciн жеткiзген. Жaйлыбaй, онын aкеci Cыpлыбaй e3 зaмaндapындa ^pa-^pa мaлдapы болFaн дayлеттi, api сыйлы aдaмдap болFaн. Бiparç ya^rc eте келе кYнiн кepyге шaмacы apен жетiп жYpген Жaйлыбaй мен онын бaйбiшеci нелiктен м¥ндaй xanre тYCкендеpi тYciнбей aлек. БapлыFын зaмaннaн кepедi. ОcыFaн ^cac «Жол кенесЬ>, «Еcкеpiлетiн екi xaт», «К^^н мен Жaкен» сия^ты т.б. aнгiмелеpiнде к^лдыщ пен aзaттьщ тaбын mендеcтipiп, тaп кYpеciн, оянFaн xamirç бейнеciн беpген.
Жиыpмacынmы жылдapы кеше Б.Мaйлин e3i кepген amтьщтын aлегiн жaзa бacтaйды. Бip жaFынaн, amыFып, arn^a ¥шыpaFaн кедей отбacылapынын ayыp кYЙiне жaны amыca, екiнmi жaFынaн, бaй-молдaлapдын тacжYpек, кд'пгездтнен тYнiлiп, жиpенедi. Осы ею cезiмдi rçapaмa-^apcrn ^ойып отыpып, жaзymы кедейлеp мен бaйлapдын apacындa ымыpa, ынтымarç болуы мYмкiн емес деген ой caлaды окушысыга.
«^mrnFrn aйт» aнгiмеciнiн бacы ^aзa^тын ^ныт ciнген, бYгiнге дейiн apacындa iндет тapiздi жaйылып кеткен кеpекciз aдеттеpдiн 6ípí - неcиеmiлдiктен бacтaлaды. Айт келе жaтыp деп
Молдагали цалага барып Иван деген орыстан несиеге ала цашар алып келедь Несиеге бергендiгi Yшiн багасын ею есеге жуыц кетерiп бергендiгiн, ал соны телеуге келгенде жалгыз бузаулы сиырыныц бузауын берiп етейтiнiн де айта кетедь Мунша тыраштанудыц не цажет бар дегенге "елден цаламыз ба" деген бiр ауыз сез жауап болды. мЭшейiн ауцымнан цалмайын деген елдiц эдетi гой. Керекп, керексiзiн тексеретiн елде цущрет жоц цой" дейдi автор. Одан цалса, ендiгi кезек айтца цай журтты алдымен шацырамыз деген сурацца жауап iздеуде болды. Бул туста Мацтым кедейдiц ауыл журтын тыцдата алатын цасиетi туралы, жэне солай бола тура оныц тура жолга емес, керте кетiретiнi туралы да сез болады.
Айт мейрамы басталып, журт ас iшiп болганнан соц бэйге жарысын бастайды. Бiрац, сол бэйгеге шыгатын аттар - бiр-бiр кедейдщ YЙiн асырап отырган жалгыз аттары. Осыныц барлыгы сол жылдары болган ашаршылыц зардаптарыныц салдары болатын. Ацыры осы жолгы бэйгенiц, айттыц соцы урыс-керiс, тебелеспен аяцталады.
«Ел кедей. Эткен ашаршылыц, жуттыц зардабы елден элi шыгып болмаган секiлдi. Бiрац оны елеп, кэсiпке жумылган ел жоц, уйымдасцан кедей аз, уйымдасудыц орнына урандатып тебелесiп, арасы алшацтап ашылатын керiнедi»[7; 156]. Автор осы сездерiмен эцгiменi аяцтайды. Бiр гана эцгiмесi арцылы цазацтыц цисыц мшездершщ бiрнешеуiн сынга алады. Несиешiлдiк, руга белiнушiлiк, журттыц сезiне еру, жалцаулыц, ысырапшылдыц сияцты цазацтыц толып жатцан кереказ мiнездерiн Абай да цара сездерше арцау етiп алмап па едi?!
Осындай шыгармаларын оцыганда цазац емiрi мен цазац дагдысын, цазац табигаты мен ез айналамыздагы цазац адамын айна цатесiз кересiц. Оныц кейiпкерлерiмен танысып отырып ез цасыцнан, ез елiцнен соларга iсi уцсас, эрекет уцсас адамдарды айтып, атап отырасыц. Кейiпкерлерi, кебiнесе, кере алмаушылыц, кертартпалыц, сарацдыц, надандыц сияцты мiнездерiмен керiнiс табады. Бiрац ол муны цазацты кемсiтейiн деп емес, цазацтыц осындай керекшз цасиеттерiн сынга ала отырып, сол цылыцтардан арылуы Yшiн жазды. ¥лттыц улт болып аяцтан турып кетуi Yшiн сынап жазды.
ТYЙiп айтцанда, улт зиялылары Магжанныц, Бейiмбеттiц шыгармаларынан елiнiц муцын муцдап, жогын жоцтаган азаматтыц парызы, заманга деген ащы Yнi байцалады. Аз гана халыц алпауыт елдiц астында жаншылып цалмай, жарыцца шыгуына себепкер болды, цара тYнекте сэуле болып жол керсетп.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 A.Ozdemir. Kazak edebiyatinda hikaye. - Otuken Ne§riyat, Istanbul, 2014, sayisi - 636.
2 Магжан Жумабаев. Тандамалы.- Алматы: Fылым, 1992.
3 «Айцап»// Курсат. Субханбердина Y., Дэу^ов С. - Алматы: «Казац энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995.- 367 б.
4 «Казац» газет/Кураст.: Субханбердина Y., Дэуiтов С., Сахов К. Алматы: Казац энциклопедиясы, 1998.- 560 б.
5 Ахтанов Т. - «Кекейкесп». Алматы, Жалын, 1980. - 360 б.
6 Майлин Б. - Кеп томдыц шыгармалар жинагы. I том. Алматы, «Жазушы», 2002. - 192 б.
7 Майлин Б. - Ел сыры. Алматы, «Жазушы» баспасы, 1994. - 352 б.
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ДУХ В ТРУДАХ КАЗАХСКОЙ ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА
Г.С. Нусип
магистрант 2 курса, «6М011700 - Казахский язык и литература» Казахский государственный женский педагогический университет Алматы, Казахстан, email: nusip_gulzhan@mail.ru
В статье рассматриваются политические и социальные события на казахской земле в начале XX века, а также представители интеллигенции Магжан Жумабаев и Беймбет Майлин, которые находятся в центре этих событий. Точнее, в произведениях которые писали в теме протеста против колониализма русской империи авторы с разных сторон описывали судьбу казахского народа. В статье описывается, как в столь трудное время они распространяли свои взгляды в газетах и журналах, зная, что их жизни угрожает опасность, и
делали они это с целью пробуждения сознания народа. Обсуждается тема национального духа, национального сознания в их стихах и прозаических произведениях, рассказывается, насколько они смогли поднимать эти темы в свое время. Анализируя каждую работу индивидуально, основное внимание автор уделяет тому, какие идеи создаются и какие события связаны с ними.
Ключевые слова: поэт, писатель, национальность, дух, реальность времени
NATIONAL SPIRIT IN THE WORKS OF THE KAZAKH INTELLECTUALS AT THE BEGINNING
OF THE 20TH CENTURY
G.S. Nussip
Master student of the 2nd year of study, «6M011700 - Kazakh language and literature» Kazakh State Women's Teacher Training University Almaty, Kazakhstan, email: nusip_gulzhan@mail.ru
The article discusses the political and social events in Kazakh land at the beginning of the 20th century, as well as intellectuals Magzhan Zhumabayev and Beymbet Maylin, who were at the center of these events. More precisely, in the works that wrote in the subject of protest against the colonialism of the Russian empire and the authors from different sides described the fate of the Kazakh people. The article says that in such difficult times they spread their work in newspapers and magazines knowing that their lives are in danger and they did this in order to awaken the consciousness of the people. The issues of national spirit and national consciousness in their poems and prose are discussed; it is described how they were able to raise these themes in due time. Analyzing each work individually, the focus is on what ideas are created and what events are associated with them.
Keywords: poet, writer, nationality, spirit, reality of time
