CC BY
237XOTIRA BILAN BOG'LIQ KASALLIKLAR VA ULARNING KELIB CHIQISH
SABABLARI
Marjona Fayzullayeva Munisa Shomurodova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada insonlarda xotiraning ahamiyati, ularning xususiyatlari, unga ta'sir qiladigan ,tez-tez uchraydigan kasalliklar va ularning oldini olish haqida ma'lumotlar keltirib o'tilgan.
Kalit so'z: xotira, medikamentoz, surunkali stress, sindrom, altsgeymer, apraksiya, asab tizimi, chekish, giyohvandlik, jismoniy va aqliy zo'riqish.
MEMORY DISEASES AND THEIR CAUSES ABSTRACT
This article provides information about the importance of memory in humans, their characteristics, the diseases that affect it, common diseases and their prevention.
Keywords: memory, medication, chronic stress, sindrom, altsgeymer, nerv system, smoking, addiction, physical and mental stress.
Xotira - bu aqlning asosiy jihati. Bu bizga o'tmish haqida o'ylash va kelajakni rejalashtirish qobiliyatini beradi. Xotira faoliyatida shaxsning g'oyaviy yo'nalishi katta o'rin egallaydi. Bu yo'nalish uning faoliyatida hayot sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi o'zining shufaoliyati uchun muhim voqea-hodisalarni eslab qolsa, kam ahamiyatga ega bo'lgan narsalar esda qoldiriladi va tezda unutiladi. E. G'. G'oziev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta'rif beriladi: "Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo'l bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlarni ijobiy qayta ishlashga yo'naltirilgan mnemik faoliyatdir". Shuni ta'kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta'rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini to'la ta'kidlash imkoniyatiga ega.
Xotira yo'qotilishi insoniyatning eng sirli kasalliklaridan biridir. Uning kelib chiqish sabablari hech kimga ma'lum emas. Xotira yo'qolishi kutilmaganda va asta-sekin to'liq yoki qisman yuz berishi mumkin. Biror kishi bir necha yillar oldin sodir bo'lgan voqealarni unutishi mumkin. Xotirani to'liq yo'qotsa, u o'zini, boshqalarni va unga oid bo'lgan narsani unutadi. Hatto inson sekin astalik bilan ruhini ham yo'qotadi.
Ba'zi xotira bilan bog'liq kasalliklarda dastlab ruhiy o'lim keyin fiziologik o'limni boshdan kechiradi.
Olimlarning ko'plab izlanishlariga qaramasdan, tuzalish samarasi ancha past. Ammo mutaxasisslar kasallikning ba'zi kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar:
1. Eng aniq sabablaridan biri miya shikastlanishi. Miya zarar ko'rgandan keyin, odam odatda unga qarshi bo'lgan voqealarni eslay olmaydi. Bunday holda vaqtinchalik xotirani yo'qotish mumkin. Bir necha soat ichida o'ziga kelishi mumkin, ammo jiddiy shikastlanishlarda xotira tiklanmasligi mumkin.
2. Miya yoki yurakdagi j arrohlik.
3. Miyaning infektsiyasi.
4. Ruhiy kasallikdan xotirani yo'qotish. Vaqti-vaqti bilan unutilgan bu kabi tartibsizliklarga duchor bo'lgan odamlar bor va ular ba'zi voqealarni yodga olishadi.
5. Stressli vaziyatda xotira yo'qolishi .
6. Miya saratoni, epilepsiya, ensefalit, zaharlanish kabi jiddiy kasallik.
7. Ko'pincha , xotira yo'qolishi sababi urishdir.
8. Elektroshok terapiyasi.
9. Behushlik.
10. Ko'p miqdorda spirtli ichimliklar iste'mol qiladigan odamlar vaqti-vaqti bilan xotira yo'qotishi mumkin.
11. Giyohvandlik.
Biror kishi xotirani yo'qotishdan shikoyat qilsa, birinchi navbatda, u psixolog va narkalogiya bo'yicha mutaxassis tomonidan tekshirilishi kerak. Ushbu mutaxassislar ruhiy kasalliklar yoki psixotrop ta'sirlar mavjudligini aniqlashlari kerak. Boshqa kasalliklarda bo'lgani kabi xotira yo'qolishi ham uning kelib chiqish sabablariga qarab belgilanadi. Yuqorida kasallikning kelib chiqish sabablari keltirib o'tilgan.
Inson xotirasiga ta'sir qiluvchi turli xil keng tarqalgan kasalliklar mavjud.
Parkinson kasalligi markaziy asab tizimining degenerativ buzilishidir va garchi xotira eng ko'p ta'sirlanadigan joylardan biri bo'lmasa ham, u yomonlashadi. Bunga substrat nigraga tegishli neyronlarning miyasi o'lishi sabab bo'ladi. Odatda, miyaning ushbu sohasidagi neyronlar dopamin deb nomlangan norotransmitter ishlab chiqaradi, uning vazifasi ushbu modda nigra va striatum o'rtasida signallarni berish uchun mas'ul bo'lgan kimyoviy xabarchi. Ushbu signallar tufayli bir xil va qasddan harakatlar paydo bo'ladi. Agar ushbu miya hududida neyronlarning o'limi sodir bo'lsa, dopamin hosil bo'lmaydi va bu Parkinson kasalligining xarakterli alomatlari paydo bo'lishiga sabab bo'ladi. Dopamin ishlab chiqaradigan neyronlarning yo'qolishidan tashqari, ushbu kasallikda boshqa neyrotransmitter bo'lgan norepinefrinni ishlab chiqarish uchun mas'ul bo'lgan asab uchlari yo'qoladi. Norepinefrin simpatik asab tizimida hosil bo'lgan kimyoviy xabarlar uchun javobgardir. Somatik asab tizimi organizmning ko'plab
avtomatik funksiyalarini boshqaradi. Ushbu kasallik sekinlik bilan inson tanasida rivojlanib, oyoq qo'llarning harakatiga hattoki gapirishga ham to'sqinlik qiladi.
Altsgeymer kasalligi asta-sekin boshlanib, asta-sekin kognitiv ravishda yomonlashuvga olib keladigan asosiy neyrodejenerativ kasallikdir. Ushbu kasallikka chalingan odam miyasining ayrim qismlari to'qimalarida mikroskopik o'zgarishlarga uchraydi va miya faoliyatining maqbul ishlashi uchun hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan kimyoviy (norotransmitter) asetilxolinning progressiv va doimiy yo'qotilishini boshdan kechiradi. Atsetilxolinning vazifasi asab hujayralari (xolinergik zanjirlar) bilan aloqa qilishga imkon berishdir, bu faoliyat o'rganish, xotira va fikrlash bilan bog'liq ishlarda mavjud. Altsgeymer borligi uchun to'g'ridan-to'g'ri patologik testlarni topish oson ish emas, shuning uchun uni boshqa demans etiologiyasi chiqarib tashlanganida aniqlash mumkin. Altsgeymer - bu xotiraga ta'sir qiluvchi kasallik. Eng xarakterli va keng tarqalgan alomatlarni quyidagicha umumlashtirish mumkin:
a) Qisqa muddatli xotiraning yo'qolishi: yangi ma'lumotlarni saqlab qolish qobiliyatiga ta'sir qiladi.
b) Uzoq muddatli xotirani yo'qotish: shaxsiy ma'lumotlarni eslay olmaslik
v) Belgining o'zgarishi: asabiylashish, tashabbus yetishmasligi, beparvolik yoki beparvolik.
d) Fazoviy imkoniyatlarni yo'qotish.
e) Afazi: shaxs uchun odatiy so'z boyligini yo'qotish va oddiy so'zlarni noto'g'ri tushunish.
f) Apraksiya: mushaklarning o'zi bilan nazorat etishmasligi.
g) Fikrlash qobiliyatidagi o'zgarishlar.
Uning oldini olish uchun sog'lom ovqatlanish va turmush tarziga nisbatan alohida e'tiborni saqlashdan tashqari, bilim faoliyatini rivojlantiruvchi mashqlarni bajarish maqsadga muvofiqdir.
Shuningdek, korsakoff sindromi ham xotiraga ta'sir qiluvchi kasalliklardan biri. Korsakoff psixozi sifatida ham tanilgan. Ushbu sindrom alkogolni haddan tashqari va surunkali iste'mol qilishning sababi bo'lib, B1 vitamini (tiamin) yetishmasligining natijasidir. Buning sababi shundaki, spirtli ichimliklar ushbu vitaminning to'g'ri ichakka singishiga to'sqinlik qiladi va medial diensefalik mintaqaga zarar yetkazadi.
Ushbu kasallikda topilgan ba'zi alomatlar:
a) Anterograd amneziyasi: bu yangi xotiralarni shakllantirish yoki saqlashda qiyinchilik tug'dirishi bilan tavsiflanadi.
b) Retrograd amneziyaAnterograd amneziyasi tez-tez uchraydigan bo'lsa-da, ushbu boshqa turdagi amneziyadan aziyat chekish ehtimoli ham mavjud. Bu bemorning hayotidagi o'tmishdagi voqealarga kirish qiyinligi bilan ajralib turadi, garchi vaqt jihatidan unchalik uzoq emas, aksincha yaqinda sodir bo'lgan voqealar.
v) Ataksiya: bezovtalik va vosita kelishmovchiligi.
d) Gallyutsinatsiyalar.
e) Diareya va vazn yo'qotish.
f) Yurak va jigarda asoratlar.
Xulosa qilib aytganda, xotira inson hayotida muhim o'rin kasb etuvchi jarayondir, xotiraning yoqolishi insonning ozligini yoqotilishi demakdir. Fiziologik va psixologik muammolar xotiraga salbiy ta'sir qilishini oldini olish kerak. Avvalo, xotira yo'qotilishining oldini olish uchun sog'lom turmush tarziga qat'iy rioya qilinishi kerak. Spirtli ichimliklar, giyohvand moddalardan voz kechish birinchi navbatda qilinishi kerak. Hamda har bir inson o'zining ovqatlanish tartibiga e'tibor berish lozim. Ushbu qoidalarga rioya qilinganda,kasal bo'lish xavfi minimal darajada bo'ladi.
REFERENCES
1.Umumiy psixologiya. E.G'oziyev. T, 1994.
2.Umumiy psixologiya. F.Xaydarov, N.Xalilova. T: 2010.
3.Umumiy psixologiya. B.Turakulov, Termiz, 2018.
Амиркулович, X. С. (2021). УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ФАНИНИ У^ИТИШДА ТАСВИРИЙ САНЪАТ АСАРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ. Scientific progress, 1(3).
4.Амиркулович, X. У. (2021). ТАРИХ ДАРСЛАРИНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА МИНИАТЮРАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЙУЛЛАРИ. Scientific progress, 1(3).
5.Хайдаров С. (2021). Узбекистон тарихини укитишда миллий миниатюрадан фойдаланиш (Бобурнома мисолида). Academic Research in Educational Sciences. 2 (7). 760-764.
6.Гамезо М.В, Домашенко И.А Атлас по психологии М; «Просвещение» 1986 г
7.Грановская Р. М. Элементы практической психологии. — СПб.: Свет, 1997.
8.Джемс В. Психология.- М., 1991
9.Karimova V.M. Psixologiya T-2002 y
10.Umumiy psixologiya (A.V. Petrovskiy tahriri ostida) T; «O'qituvchi» 1992 y
