8XORIJIY TIL O' RGANUVCHI TALABALARDA YOZUV KOMPETENSIYASINI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ORQALI
RIVOJLANTIRISH
Fotima Kamoliddin qizi Karimova
FKCHT kafedrasi o'qituvchisi
Lobar Shodiyorovna Dilmurodova
GIB fakultet talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada xorijiy tillarni o'rganishda o'qish, tinglash, yozish va gapirishning afzalliklari, shuningdek talabalarning kognitiv faolligini rivojlantirishi, chet tilini o'rganishga qiziqish uyg'otishi va kommunikativ kompetensiyani shakllantirishi ko'rib chiqildi. Chеt tilini o'qitishda eng samarali yondashuvlar qatorida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositasida, masofaviy ta'limda til o'rgatish metodikalarini ko'rsatish to'g'risidadir.
Kalit so'zlar: o'qish, gapirish, kognitiv faoliyat, tinglash, yozish, o'rganishga qiziqish, kommunikativ kompetensiya, virtual resurslar, multimedia texnologilayari, elektron darslik , dasturlar.
РАЗВИТИЕ ПИСЬМЕННОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ-ИНОСТРАНЦЕВ ПОСРЕДСТВОМ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ
АННОТАЦИЯ
В данной статье были рассмотрены преимущества чтения, аудирования, письма и говорения при изучении иностранных языков, а также развитие познавательной активности студентов, интереса к изучению иностранного языка и формирование коммуникативной компетентности. Одним из наиболее эффективных подходов к обучению иностранному языку является демонстрация методов преподавания языка на дистанционном обучении с помощью информационно-коммуникационных технологий.
Ключевые слова: чтение, говорение, познавательная деятельность, аудирование, письмо, интерес к учебе, коммуникативная компетентность, виртуальные ресурсы, мультимедийные технологии, электронный учебник, программы.
686
DEVELOPMENT OF WRITING COMPETENCE IN FOREIGN LANGUAGE STUDENTS THROUGH PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES
ABSTRACT
In this article, the advantages of reading, listening, writing and speaking in learning foreign languages, as well as the development of students' cognitive activity, interest in learning a foreign language and the formation of communicative competence were considered. One of the most effective approaches to teaching a foreign language is to demonstrate methods of language teaching in distance education with the help of information and communication technologies.
Keywords: reading, speaking, cognitive activity, listening, writing, interest in learning, communicative competence, virtual resources, multimedia technologies, electronic textbook, programs.
Kirish. Mamlakatimizda xorijiy tillarni o'rgatishni ommalashtirishni yangi bosqichga olib chiqish va sohani rivojlantirish uchun tizimli ishlarni tashkil etish, ulg'ayib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash, buning uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasining bir qancha qarorlari e'lon qilindi1.
Uzluksiz ta'lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish.O'quv jarayoniga pedagogic texnologiyalar dars o'tishning noan'anaviy usullari, xususan, interfaol usul keng joriy etilayapti. Pedagogik texnologiyaning o'zi nima? Olimlar, xususan, YUNESKO mutaxassislari pedagogik texnologiya tushunchasiga turlicha ta'riflar berishgan, bu ta'riflar bir-birini to'ldiradi, tushuncha mohiyatini ochib beradi. Pedagogik texnologiya-bu ta'lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik bositalar, inson salohiyati hamda ularning o'zaro ta'sirlarini inobatga olib o'qitish va bilim o'zlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qo'llashning tizimli metodidir.Pedagogik texnologiya-bu jarayonlar vositalar, uslublar majmuasidan iborat bo'lib, u o'quvchilarda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini shakllantirish uchun pedagogik ta'sir etishni maqsadga muvofiq tarzda amalgam oshiradi.Dars o'tishning zamonaviy pedagogik uslublariga doir ko'plab qo'llanmalarmavjud. Xususan, "Mavzu qanday bayon qilinganda uning necha foizi o'quvchi yodida saqlanadi, u tomonidan o'zlashtiriladi?." Degan tabiiy savolga javob topish maqsadida o'tkazilgan tajribalar yakuni "anglash piramidasi" degan nomni oldi.Unga ko'ra mavzu bayonini: -faqat eshitganda uning 10-20% i: -eshitsa va mavzuga oid ko'rsatmall materiallar bilan tanishsa, uning 30- 50% i:
1 https://lex.uz/docs/-5831978 https://cspu.uz/
687
-eshitsa, mavzu bo'yicha amaliy mashg'ulotlar bajarsa, mavzuni o'rtoqlariga
gapirib bersa, tushuntirsa, ular bilan mavzu yuzasidan muloqatda bo'lsa, bahslashilsa,
• 2
mavzuning 60-90%i yodda qoladi, o'zlashtiriladi .
Binobarin, o'qituvchi sinfga kirib o'quvchiga faqat ma'ruza o'qib chiqib ketishining foydasi kam bo'ladi. O'quvchi mavzu yuzasidan o'rtoqlari o'qituvchi bilan o'zi muloqotga kirishishi, amaliy mashg'ulotlarda qatnashishi, ma'ruzadan olgan bilimlarni gapirib bera olishi kerak. Ana shunda olingan bilim mustahkam bo'ladi.Turli uslublarni o'rganib, taqosslab, hamkasblar bilan fikrlashib, har bib ustoz o'z uslubini yaratadi. "Yangi pedagogik texnologiya tushunchasi lo'nda qilib aytganda, bu o'quvchining o'rganish jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish demakdir.O'quvchining o'zi o'rganishi, o'zi ishlashi, izlanishi, mushohada yuritishi, o'qituvchi esa murakkab jarayonni boshqarishi lozim. O'rta umumiy ta'lim maktabining vazifasi o'quvchilarga umumiy ma'lumotlar berish va ularni vatanparvarlik, milliy qadriaytlarimiz ruhida tarbiyalashdan iborat. Agar o'quvchilarda talaffuz qilish malakalari, ayniqsa, chet tilidagi tovushlarni farqlay bilish ko'nikmasi rivojlangan bo'lsa hamda ular leksika va nutq namunalaridan ma'lum zapasga ega bo'lsalar, chet tili nutqini eshitganlarida uni yaxshi tushunadilar. Tilni o'rganish "tilni o'rganishning asosiy nazariy masalalari, misol uchun bolalar ikkinchi va chet tillarini o'zlashtirishi, til ta'limi, ikki tilli
savodxonlik, ong va miyada tilni ifodalash, madaniyat, bilish, pragmatika va guruhlararo
• 3
munosabatlar" bo'yicha tadqiqotlarni qamrab oladi .
Tahlil va natijalar. Ma'lumki, har qanday davlat mustaqilligining belgilaridan biri uning davlat tiliga ega ekanligidadir. O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va davlat tili haqidagi qonunning joriy etilishi mustaqilligimiz poydevoriga asos bo'ldi. Istiqlol sharofati bilan o'zbek tilining mavqei yanada tiklandi, uning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida amal qilinishiga katta imkoniyatlar yaratildi. Xullas, barcha jabhalarda "Davlat tili haqida"gi qonunning ijrosi hayotga izchil targ'ib etib kelinmoqda.
"Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo'lgan o'zbek tili xalqimiz uchun milliy o'zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma'naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda-kim o'zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta'sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo'lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o'lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo'shiqlariga quloq tutsin" - Shavkat Mirziyoyev4.
Xorijiy tillarni o'qitishning innivatsion nazariyalari va metodlari xususida to'xtaladigan bo'lsak, Bobil minorasini quruvchilar turli tillarda gaplasha boshlaganidan
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/pedagogik-psixologiYa/xoriiiY-til-darslarida-Yangi-pedagogik-texnologiyalardan-foydalanish
3 https://uz.wikipedia.org/wiki/Til_o°/o27rganish_(jurnal)
4https://uniwork.buxdu.uz/resurs/41064_1_C10847B5552519B340815ACC8832AFB671C9CAA1.pdf
688
beri jamiyat tarjimonlarga muhtoj bo'la boshladi. Tarjimonlarni hamma joyda qadrlashardi. Yaqin vaqtgacha chet tili shafqatsiz haqiqatdan ko'ra ko'proq sevimli mashg'ulot edi. Chet tilini bilish estetika, ma'lum bir doiraga mansub bo'lish yoki (eng zararsiz variant) eksantrik sifatida tanilgan bo'lishni anglatardi.
Xorijiy tillarni o'qitishning bir qancha usullari mavjud. Bulardan quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
Asosiy usul - bu haqiqatdan ham eng qadimgi va eng an'anaviy texnikadir. Litsey o'quvchilari lotin va yunon tillarini shunday o'rgatishgan, frantsuz tili esa gubernatorlarning qat'iy takliflari, maman va papan bilan muloqot qilish bilan birga tabiiy ravishda o'zlashtirilgan. Klassik usul, boshqa hech kim kabi, "qal'ani egallash rejasi" tavsifiga mos keladi: fonetik shifr, sintaktik tuzilmalarning vizual tasvirlari, majburiy leksik zaxira. Talaba 2-3 yil sarflashga tayyor; sabr-toqatni to'plang (o'rganish asoslardan boshlanadi); mahalliy, "buyuk va qudratli", sub'ektlar, ob'ekt qanday ifodalanganligini va umuman nima ekanligini esga olish kerak.Til universitetlarida fundamental metodologiyaga jiddiy tayanadi.Tarjimon hech qachon chet tilini bilishiga ishonch hosil qilmaydi, u paydo bo'ladigan nutq vaziyatlarining oldindan aytib bo'lmaydiganligini mukammal tushunadi5.
Klassik usul bo'yicha o'qiyotgan talabalar nafaqat leksik qatlamlarning xilma-xilligi bilan ishlaydi, balki dunyoga "ona tilida so'zlashuvchi" - ona tilida so'zlashuvchining ko'zi bilan qarashni ham o'rganadilar.Chet tilini o'qitishning klassik metodologiyasining eng mashhur vakili N.A.Bonkdir. Uning boshqa mualliflar bilan birgalikda yozgan ingliz tili darsliklari uzoq vaqtdan beri janr klassikasiga aylanib, so'nggi yillardagi raqobatga dosh bera oldi.
Klassik usul boshqacha tarzda fundamental deb ataladi: hech kim bu oson bo'ladi, siz uyda o'qishga majbur bo'lmaysiz va o'qituvchining tajribasi sizni talaffuz va grammatikadagi xatolardan xalos qiladi. Ammo mukofot subjunktiv kayfiyat yoki o'tgan zamon labirintida adashib qolmaslikni biladigan haqiqiy mahalliy aholining taqdiri bo'ladi6.
Chet tilini o'rganishga klassik yondashuv- shu munosabat bilan chet tilini o'rganishga klassik yondashuv ham biroz o'zgartirildi, ammo mahalliy til usullarining "klassiklari" ning buzilmas tamoyillari saqlanib qoldi. Ba'zan ular boshqa metodik yo'nalishlardagi maktablarda faol qo'llaniladi. Klassik kurs turli yoshdagi talabalarga mo'ljallangan va tilni noldan o'rganishni o'z ichiga oladi. O'qituvchining vazifalari orasida talaffuzning an'anaviy, ammo muhim jihatlari, grammatik asosni shakllantirish, muloqotga to'sqinlik qiladigan psixologik va til to'siqlarini bartaraf etish kiradi. "Klassikalar" maqsadlarni o'zgartirmadi, ammo yangi yondashuv tufayli usullar
5https://fayllar.org/xorijiy-tillarni-oqitishning-innovatsion-nazariyalari-va-metod.html
6https://fayllar.org/xorijiy-tillarni-oqitishning-innovatsion-nazariyalari-va-metod.html
April 23-24, 2024
689
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^avlat^edagogikiiniVlilllill
allaqachon boshqacha.Klassik yondashuv tilni real va to'laqonli muloqot vositasi sifatida tushunishga asoslanadi, barcha til komponentlari - og'zaki va yozma nutq, tinglash o'quvchilar o'rtasida tizimli va uyg'un holda rivojlanishi kerak. Klassik texnika qisman tilni o'z-o'zidan maqsadga aylantiradi, ammo buni kamchilik deb hisoblash mumkin emas. Ushbu kompleks yondashuv o'quvchilarda nutqni tushunish va yaratish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Texnika mahalliy o'qituvchilar bilan mashg'ulotlarni o'z ichiga oladi, ammo bu tartibni minus deb hisoblash mumkin emas: ona tili bo'lmagan o'qituvchi ikkita til tizimini tahlil qilish va solishtirish, konstruktsiyalarni solishtirish, ma'lumotni yaxshiroq etkazish, grammatik qoidalarni tushuntirish va mumkin bo'lgan oldini olish qobiliyatiga ega. xatolar. Xorijiy mutaxassislarga umumiy ishtiyoq vaqtinchalik hodisa, chunki G'arb dunyosi ikki tillilik (ikki tilni bilish) ustuvorligini yuqori baholagan. Zamonaviy dunyoda eng katta qadriyat ikki madaniyat kontekstida fikr yurita oladigan va talabalarga tegishli bilimlar to'plamini etkaza oladigan o'qituvchilar tomonidan ifodalanadi.
Lingvistik sotsial -madaniy usul- Chet tilini o'rganishning eng jiddiy va keng qamrovli usullaridan biri bu ijtimoiy va madaniy muhit kabi tarkibiy qismlarga murojaat qilishni o'z ichiga olgan lingvistik sotsial -madaniy usuldir. Bu usul tarafdorlari o'qituvchi va o'quvchilar faqat "jonsiz" leksik-grammatik shakllarni o'zlashtirishni maqsad qilganlarida, til o'z hayotini yo'qotishiga qat'iy ishonadilar.
Kimdir "shaxsiyat madaniyat mahsuli" deb ta'kidlagan va eng ishonchli tarzda bu bizning til xatolarimiz bilan tasdiqlanadi. Ingliz tilini o'rganuvchi grammatik jihatdan to'g'ri "Qirollik va uning qarindoshlari" iborasini ishlatishi mumkin, ammo inglizlar "Qirollik oilasi" nimani anglatishini tushunishda qiynaladi; yoki "Qahramon muallif g'oyalari so'zlovchisi" kabi iborani "Qahramon muallifning ovoz kuchaytirgichi" ("muallif karnay") deb tarjima qilingan va ideal holda "og'iz bo'lishi" talab qilingan.Bunday g'alati holatlar juda keng tarqalgan. Ko'pgina usullar dastlab bunday "qo'pol xatolar" ga yo'l qo'yib, ularni "mamlakatdan xabardorlik yo'qligi" deb yozadi. Ammo alohida madaniyat va xalqlarga bo'lgan qiziqish muttasil ortib borayotgan
. H
hozirgi bosqichda bunday xatolarni allaqachon kechirib bo'lmaydi .
Lingvo-sotsio madaniy usul - oddiy haqiqatni hisobga oladi: 52% xatolar ona tili ta'sirida, 44% esa o'rganilayotgan tilda yotadi. Ilgari ular nutqning to'g'riligini nazorat qilishgan; hozir esa bunga qo'shimcha ravishda uning mazmunini oshirishga intilmoqda. Lingvo-sotsio madaniy usul muloqotning ikki jihatini - lingvistik va madaniyatlararo aspektni o'z ichiga oladi. Bizning lug'atimiz yangi bikulturali so'z bilan to'ldirildi - o'zini milliy xususiyatlar, tarix, madaniyat, ikki mamlakatning urf-odatlari, sivilizatsiyalari, dunyosiga osongina yo'naltiradigan odam. Til universiteti talabasi uchun o'qish, yozish, tarjima qilishning yuqori darajasi emas, balki muhim ahamiyatga ega. "Lingvo-ijtimoiy-
7https://faYllar.org/xorijiY-tillarni-oqitishning-innovatsion-nazariYalari-va-metod.html
690
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^avlat^edagogikiiniVlilllill
madaniy kompetentsiya"- til nimada niyat mikroskopida "parchalash" qobiliyati. Lingvo-sotsio madaniy metod «til va madaniyat» tushunchalarining kesishmasida tug'ilgan. Metodika mualliflari (S.G. Ter-Minasova) bu ta'riflarga turlicha yondashganlar.
Kommunikativ usulga muvofiq, o'qitish tinglovchilarning darajasiga qarab o'zgaradi. Ta'lim jarayoni xorijiy madaniyat olamida sayohat qilishga yordam beradigan, turli madaniyatlarning o'ziga xos dunyoqarashini rivojlantiradigan mazmunga asoslanadi. Talabalar muloqotda faol sheriklar sifatida harakat qilishadi, ular ongli va mustaqil ravishda til va nutq vositalaridan foydalanishga da'vat etiladi.Kommunikativ usulning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu ona va ingliz tillarining uslubiy jihatdan malakali o'zaro bog'liqligi bo'lib, talabalarga ingliz nutqining haqiqiyligiga zarar yetkazmasdan, asl kommunikativ niyatlarni to'liq amalga oshiradigan mashqlar to'plamini taqdim etadi (sozlashsiz). ularni mavjud til vositalariga) o'z ona tilida nutq tafakkurida shakllangan. Umuman olganda, bunday mashqlar majmuasini yaratish ingliz tilidagi muloqotni o'rgatish uchun mos bo'lgan tizimga kiritilgan nutq so'z birikmalarini yaratish va semantik idrok etish mexanizmlarining tuzilishi va faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq.
Ingliz tilini o'zlashtirishni tizimlashtirish ingliz tilini ona tili asosida o'zlashtirishning ob'ektiv va sub'ektiv qonuniyatlarini va uning ingliz tili bilan o'zaro bog'liqligini hisobga olish va o'qitishda foydalanishni o'z ichiga oladi. Sinflar ijtimoiy xarakterga ega, frontal ish sheriklik, individual va guruh ishlari bilan almashtiriladi. Umuman olganda, kommunikativ yondashuv - bu sinfda modellashtirilgan nutq faoliyati sharoitida ingliz tilini tartibli, tizimlashtirilgan va o'zaro bog'liq holda aloqa vositasi sifatida o'rgatish amalga oshiriladigan o'qitish usulini amalga oshirish. umumiy (ekstralingvistik) faoliyatning ajralmas va ajralmas qismi.Kommunikativ yondashuv 70% suhbat amaliyotidan iborat.Kommunikativ yondashuv o'quv mazmuni tarkibiy qismlari o'rtasidagi munosabatlarni to'liq va optimal tizimlashtirishni nazarda tutadi. Bularga quyidagilar kiradi:
- umumiy faoliyat tizimi; nutq faoliyati tizimi;
- og'zaki muloqot (muloqot) tizimi;
- ingliz tilining o'zi tizimi; ona va ingliz tillarining tizimli korrelyatsiyasi (ularni ongli ravishda qiyosiy tahlil qilish);
- nutq mexanizmlari tizimi (nutq ishlab chiqarish, nutqni idrok etish, nutqning o'zaro ta'siri);
- matn nutq mahsulotlari tizimi sifatida;
- strukturaviy nutq shakllari tizimi (dialog, monolog, dialogdagi monolog, har xil turdagi nutqiy bayonotlar va xabarlar va boshqalar);
- ingliz tilini o'zlashtirish tizimi (jarayoni);
691
Q
- inson nutqiy xulq-atvorining tizimi (tuzilishi).
Biz o'qituvchilar yosh avlod ongiga shakl beruvchi, ularni yuksak pog'onalarga olib chiquvchi sharafli kasb egalari ekanligimizni ham unutmasligimiz kerak. O'qituvchi har bir inson uchun hayotda bilishi shart hisoblangan to'g'ri so'zlash, ifodali o'qish, o'z fikrini mustaqil bildiraolish, og'zaki va yozma nutq hamda savodxonlikning imkon qadar yuqori darajasini egallashlarida ko'prik vazifasini bajaradi. Bu ham uning zimmasidagi mas'uliyatning bir ko'rinishidir.O'qituvchi xalqi shunday xalqki, u har bir o'quvchisini o'z farzandidek qabul qiladi, uning yutug'idan to'libtoshib faxrlanadi, iztirobiga bab-baravar sherik bo'ladi. Ba'zi hollarda ayrim o'quvchilarning og'ir oilaviy sharoiti, ota-onasi qaramog'ida emasligi va bu uning tarbiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatayotganligi, ba'zan bolalar tarbiyasi faqat maktabdagina nazorat ostida bo'lishi, bunday o'quvchilarning muntazam darslarda qatnashmasligi kabilar o'qituvchilarimiz dilini xiralashtiradigan jihatlar hisoblanadi, chunki o'qituvchi uchun bolaning begonasi bo'lmaydi, u barchasini o'z farzandidek ko'rib yashaydi...
Xulosa. Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash mumkinki, ta'lim mazmunini boyitishga oid ishlarni muntazam ravishda olib borish lozim. O'quvchilar ma'naviyatini shakllantirishda pedagogik omillarni ham ko'plab topsa bo'ladi. Ular ta'lim mazmunini yangi sifat bosqichiga ko'tarishga mustahkam didaktik asos bo'la oladi va ularni ta'lim mazmuniga ustalik bilan kiritish esa, o'ziga xos innovatsion jarayon bo'lib, bunda o'qituvchidan yuksak pedagogik mahorat talab etiladi.
REFERENCES
1. https://lex.uz/docs/-5831978.
2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/pedagogik-psixologiya/xorijiy-til-darslarida-yangi-pedagogik-texnologiyalardan-foydalanish.
3. https://uz.wikipedia.org/ wiki/Til_o%27rgani sh_(j urnal).
4. https://uniwork.buxdu.uz/resurs/41064_1_C10847B5552519B340815ACC8832AFB6 71C9CAA1.pdf.
5. https://fayllar.org/xorijiy-tillarni-oqitishning-innovatsion-nazariyalari-va-metod.html.
8https://favllar.org/xorijiv-tillarni-oqitishning-innovatsion-nazarivalari-va-metod.html
692
