CC BY
52XIZMATLAR SOHASIDA RAQOBAT MUHITINI SHAKLLANTIRISH
YO'LLARI
Sayfullayeva Dilfuza Nuridinovna
dilfuzasayfullaeva7@gmail .com Sharipov Shuhrat Saidaxmedovich
SamISI dotsenti, PhD
Annotatsiya. Mazkur maqolada xizmatlar sohasida raqobat muhitini shakllantirish va uning mohiyatini takomillashtirish, xizmatlar sohasida raqobat muhitini rivojlantirish yo'llari bo'yicha mualliflar tomonidan fikr-mulohazalar keltirilgan. Qolaversa, xizmatlar sohasida raqobat muhitini shakllantirish va takomillashtirish bo'yicha ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar: xizmat, xizmatlar sohasi, raqobat, raqobat muhiti.
Abstract. This article presents opinions of the authors on ways to form and improve the competitive environment in the service sector, to develop the competitive environment in the service sector. In addition, scientific and practical proposals and recommendations were developed for the formation and improvement of the competitive environment in the service sector.
Key words: service, service industry, competition, competitive environment.
Har bir soha va tarmoqlar doirasida o'zaro raqobat muhitini rivojlantirish, muammoli vaziyatlarni hal qilish, raqobat muhitini turli vositalar asosida shakllantirish va takomillashtirish bugungi kundagi ham davlat, ham ijtimoiy sohalar, ham korxona va tashkilotlar oldida turgan zarur masalalardan hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020 yil 06 iyuldagi "Raqobat muhitini yanada rivojlantirish va iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-6019-son Farmoni asosida mamlakatimizdagi soha va tarmoqlarda raqobat muhitini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarkibida davlat ulushiga ega korxonalar faoliyatini kamashtirish, monopoliya qarshi kurashish masalalarini jadallashtirish bo 'yicha aniq vazifa va topshiriqlar keltirib o'tilgan.
Tovar va moliya bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish orqali samarali raqobat muhitini yaratish maqsadida mamlakatimizda iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish, narxni ortiqcha tartibga solishdan voz kechish va davlatning iqtisodiyotga ta'sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, oldimizda davlat ishtirokidagi xo'jalik yurituvchi subyektlar monopoliyasining iqtisodiyot raqobatbardoshligiga salbiy ta'sirini yanada kamaytirish, imtiyoz va preferensiyalar berish tizimi samaradorligini oshirish, shuningdek tadbirkorlik subyektlariga nisbatan tartibga solish yukini pasaytirish bo'yicha kechiktirib bo'lmaydigan vazifalar turibdi.
Tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish, tadbirkorlik subyektlari faoliyati uchun teng sharoitlarni yaratish, oshkoralikni ta'minlash va davlat xaridi tartib-taomillarini yanada takomillashtirish bo'yicha vazifa va topshiriqlar ishlab chiqilgan.
Korrupsiya bugungi kundagi eng asosiy global muammolardan biriga aylanib ulgurdi. Uning shakli va sabablari ham turlichadir. Mansab vakolatini suiiste'mol qilish, tanish-bilishchilik, qonunchilikdagi bo'shliqlar, byurokratiya, lobbizm, manfaatdorlik kabi shakllari bilan birga raqobat muhitiga ta'sir qiluvchi imtiyozlarni berish ham korrupsiyaga olib keluvchi omillar qatoriga kirib ulgurdi.
Jumladan, ayrim subyektlargagina turli ko'rinishdagi individual soliq va bojxona imtiyozlari, subsidiyalar, preferensiyalar berish va imtiyozli kreditlar ajratish amaliyoti raqobat muhitini yaxshilash va biznes yuritishning teng imkoniyatlarini yaratish borasidagi islohotlarimizga o'z ta'sirini o'tkazmasdan qolmaydi.
Bugungi kunda rivojlangan davlatlar tajribasi ham shuni ko'rsatadiki, mamlakatda ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohasini y ana-da rivojlantirish va bu orqali halol raqobat muhitini shakllantirish, pirovardida esa aholiga sifatli va hamyonbob mahsulot va xizmatlarni yetkazib berish taraqqiyotning muhim omillaridan hisoblanadi.
Ushbu islohotlar davomi sifatida davlat aktivlarini sotib olish jarayonida halol va haqqoniy raqobatni shakllantirish yo'lida samarali ishlar amalga oshirildi. Bularning eng asosiysi sifatida davlat aktivlarini ommaviy savdolar orqali sotilishi yo'lga qo'yilganligini ko'rsatish mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 19-fevraldagi farmoniga muvofiq endilikda davlat aktivlari bo'yicha savdolar faqatgina "E-IJRO AUKSION" elektron savdo maydonchasida amalga oshirilmoqda. Shu o'rinda muhim bir ma'lumotni qo'shimcha qilish o'rinli - aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat aksiya paketlari bo'yicha savdolar amaldagi qonunchilik talablariga muvofiq birja savdolarida amalga oshiriladi.
Davlat aktivlarining bu turdagi savdo shakllari orqali sotilishining muhim jihati shundaki, bunda hech kimga alohida imtiyoz yoki preferensiyalar qo'llanilmagan holda savdolar amalga oshiriladi. Ommaviy savdolarga chiqarilgan davlat aktivlari savdolarida istalgan yuridik yoki jismoniy shaxs ishtirok etishi va g'olib bo'lishi mumkin. Bunda, shartlar barcha uchun teng va barcha barobar raqobatlashish huquqiga egadir.
Shuningdek, ushbu savdo maydonchasida ro'yxatdan o'tish, aktivlar to'g'risida batafsil ma'lumot olish imkoniyatlari ham mavjud.
"E-IJRO AUKSION" elektron savdo maydonchasida qatnashishning oddiyligi va shaffofligi esa tadbirkor va ishbilarmonlar uchun yana-da qulay sharoit yaratmoqda.
Bugungi kunda davlat aktivlarini xususiylashtirish sohasida halol raqobatni shakllantirish yo'lidagi yana bir muhim yangilik bu davlat aktivlarini "nol" xarid qiymatida sotish amaliyotining bekor qilinganligidir.
Yangi tartib O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-oktyabrdagi Farmonida nazarda tutilgan bo'lib, endilikda davlat aktivlari "nol" xarid qiymatida emas balki investitsiya va ijtimoiy majburiyatlarni belgilagan holda "1 so'm" boshlang'ich narxda ommaviy savdolarga chiqariladi. Bunda aktivlarni sotib olish bo'yicha tadbirkorlar teng raqobatlashadilar. Natijada, davlat aktivi eng maqbul taklifni bergan tadbirkorga sotiladi.
Jumladan, joriy yilda 400 ga yaqin davlat aktivlari "E-IJRO AUKSION" yagona elektron savdo maydonchasi va "Toshkent" Respublika fond birjasi orqali elektron ommaviy savdoga chiqarilgan bo'lsa, shundan 300 dan ortiq davlat aktivlari elektron ommaviy savdolar orqali 257,4 mlrd. so'mga sotilgan.
Yuqorida qayd etilgan qulayliklar, byurokratik va korrupsion to'siqlarning olib tashlangani natijasida mamlakatimizda ko'plab ishbilarmonlar davlat aktivlarini sotib olish orqali o'z tadbirkorlik faoliyatini yo'lga qo'ymoqdalar yoki tadbirkorlik faoliyatlarini yanada kengaytirmoqdalar.
Aholiga xizmat ko'rsatish bozorida raqobat muhitini shakllantirish jarayoni iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, shuningdek, xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirishning yangi strategiyalarini belgilash zarurati bilan uzviy bog'liqdir. Agar butun mamlakatda iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasida xizmat ko'rsatish korxonalarining iqtisodiy faoliyatini joriy tartibga solish bo'yicha oqilona chora-tadbirlar majmuasi mavjud bo'lsa, rejalashtirilgan bosqichlarga erishish mumkin.
Xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirishni boshqarish shakllari, usullari, usullarini ratsionalizatsiya qilishning uslubiy va uslubiy qoidalarini shakllantirish muammolarini hal qilish; aholiga sifatli xizmatlar ko'rsatish tizimi samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan zamonaviy xizmatlar bozorini shakllantirish; xizmatlarning raqobatbardoshligi, xavfsizligi va ulardan foydalanish imkoniyatini ta'minlash ushbu tadqiqotning asosiy yo'nalishi bo'lib, uning asosiy xulosalari va tavsiyalarini quyidagicha shakllantirish mumkin:
1. Mamlakatimizdagi islohotlar davrida ijtimoiy muammolar davlat darajasida vaziyatga va maqsadli harakatlarga mos keladigan echimlarga ega emas edi. Shu bilan birga, ijtimoiy rivojlanish yo'nalishlarining siyosiy ustuvorliklar tizimidagi o'rni, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish shakllari va usullari ham turlicha belgilanadi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy siyosatning mazmuni, uning zamonaviy jamiyat rivojlanishidagi o'rni, qaytishning mumkin bo'lgan shakllari, iqtisodiy siyosat bilan o'zaro ta'siri va iqtisodiy samaradorlik haqida umumiy tushuncha mavjud emas. Shu bilan birga, zamonaviy iqtisodiyotlarning ijtimoiy yo'naltirilganligini kuchaytirish zarurati jamiyatning raqobatbardoshligi va birligini oshirishga ko'maklashuvchi aholining asosiy himoyasini ta'minlashning yangi mexanizmlarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda. Rivojlanishning ustuvor yo'nalishlari va yo'nalishlarini belgilab beruvchi strateg sifatida davlatning rolini oshirish zarur; bozor bilan bir qatorda ulkan notijorat sektorining shakllanishi; xodimlarni rivojlantirish bilan bog'liq funktsiyalarning muhim qismini o'z zimmasiga oladigan biznesni ijtimoiylashtirish.
2. Xizmat ko'rsatish sohasida raqobatni rivojlantirish jarayonini amalga oshirish uchun quyidagi tamoyillar asos bo'lib xizmat qiladi: iste'mol qiymati sifatida xizmatni yaratish va iste'mol qilish biznes-jarayonida sub'yektlarning raqobatdosh o'zaro ta'siri; qiymatni birgalikda yaratish va uni jarayon ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash; biznes jarayonining barcha ishtirokchilari manfaatlarini muvofiqlashtirish; oilaning hayot aylanishida ishlab chiqaruvchi bilan aloqada bo'lgan barcha xaridorlarning qadriyatlari; nafaqat iste'mol qiymatini yaratish ishtirokchilari bilan, balki korxona ichida ham o'zaro munosabatlar jarayonini qurish; o'zaro ta'sir jarayonini tashkil etishda real vaqt.
Xizmat ko'rsatuvchi korxonalarning raqobatdosh ustunliklarini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardir: xizmat ko'rsatish sohasidagi innovatsiyalar, xizmatlar sifati va xizmat ko'rsatish iste'molchilarining xatti-harakatlarini boshqarish. Xizmatlar bozoriga innovatsiyalarni joriy etish orqali raqobatdosh ustunliklarga erishish quyidagi tasnifga asoslanadi: xizmatlar ishlab chiqarishdagi muhim yangiliklar (bular bozor uchun mutlaqo yangi xizmatlar); bozorda mavjud bo'lganlarni to'ldiradigan yangi xizmatlar to'plami; bozorning yangi segmentlariga qayta joylashtirish natijasida olingan bozor uchun yangi xizmatlar; mahsulot qatorini ishlab chiqish natijasida takomillashtirilgan xizmatlar (bu mavjud xizmatlarni ishlab chiqarish xususiyatlari yoki xususiyatlarining o'zgarishi bilan bog'liq eng keng tarqalgan innovatsiyalar); o'zgartirilgan sotish uslubiga ega eski xizmatlar (bu innovatsiyalarning eng oddiy turi, garchi ular vizual ravishda sezilarli bo'lsa ham).
3. Xizmatning idrok etilayotgan sifati ko'pincha xizmat ko'rsatuvchi iste'molchining "oqlangan umidlar modeli" yordamida tavsiflanadi, uning mohiyati shundan iboratki, mijoz xizmatdan o'z kutganlarini haqiqatda olgan narsasi bilan solishtiradi. Birinchi jihat jarayonning sifati - „ (nisbiy sifat yoki funksional sifat deb ataladi), ya'ni xizmat qanday taqdim etilganligi. Ikkinchisi - natijaning sifati (texnik sifat), ya'ni aynan nima taqdim etilganligi. Xizmat sifatini baholashning yana ikkita jihati muhim ahamiyatga ega, lekin uni ishlab chiqaruvchi tomondan. Bu rivojlanish sifati, ishlab chiqarish va yetkazib berish sifati. Rivojlanish sifatini baholash orqali taklifning asosliligini baholash mumkin, bu xizmatni ishlab chiqish jarayonining vositalari bilan tasdiqlangan. Ishlab chiqarish va yetkazib berish sifatini baholash orqali xizmatni ishlab chiqarish uning dizayniga qanchalik mos kelishini aniqlash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Аистова М.Д. Реструктуризация предприятий: вопросы управления: Стратегии, координация структурных параметров, повышение конкурентоспособности. М.: Альпина Паблишер, 2002.
2. Андреев С.Н., Мельниченко Л.Н. Основы маркетинга услуг. М.: Прогресс-Традиция, 2000.
3. Ахметдинова А.Д. Особенности социальной политики в трансформационный период экономики России. Препринт. Федер. агентство по
образованию, С.-Петерб. гос. ун-т экономики и финансов. СПб. : Изд-во-СПбГУЭФ, 2005.
4. Балацкий Е., Екимова Н. История цивилизаций в контексте соотношения государственного и частного секторов экономики // Общество и экономика, 2006, № 4.
5. Edwards N. McKee M. The future role of the hospital //Journal of Health Services Research&Policy.-2002. -№7.
6. European model of sectoralsocial dialogue, EU Project "Labour, legislation and arbitration, 2005.
