CC BY
20MARKETING XIZMATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA TASHKILIY TUZILMA TARKIBLARI ORASIDA SOG'LOM RAQOBAT MUHITINI
TA'MINLASH
Boyjigitov Sanjarbek Komiljon o'g'li
Samarqand iqtisodiyot va servís instituti Marketing kafedrasi assistenti e-mail: boyjigitovsanjarbek@sies.uz
Annotatsiya. Mazkur maqolada bugungi kunda sanoat korxonalarida marketing xizmati samaradorligini oshirishda tashkiliy tuzilma tarkiblari orasida sog'lom raqobat muhitini ta'minlash, marketing xizmati bo'limining faoliyatini takomillashtirish bo'yicha ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Qolaversa, korxonalar tashkiliy tuzilma tarkibidagi bo'limlar va marketing xizmati bo'limi orasidagi raqobat muhitini ta'minlash bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Kalit so'zlar: marketing xizmati, sanoat korxonalari, sog'lom raqobat muhiti, marketing xizmati bo'limi.
Abstract. In this article, scientific-practical suggestions and recommendations have been developed for improving the effectiveness of marketing service in industrial enterprises, ensuring a healthy competitive environment among the organizational structures, and improving the activities of the marketing service department. In addition, scientific research was carried out to ensure a competitive environment between departments within the organizational structure of enterprises and the department of marketing services.
Key words: marketing service, industrial enterprises, healthy competitive environment, marketing service department.
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Mamlakat iqtisodiyotidagi sanoat korxonalari faoliyati sog'lom raqobat muhitida rivojlantirish, soha mutaxassislarining asosiy vazifalari hisoblanadi. Ushbu vazifalarni bartaraf qilishda sanoat korxonalarining tashkiliy tuzilmasi va undagi bo'limlar faoliyatining chambarchas bog'liqligi, korxonaning ichki muhitining mukammal faoliyat olib borishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 15 noyabrdagi "G'alla yetishtirish va sotishda erkin raqobatni ta'minlaydigan bozor tamoyillarini joriy etish to'g'risida"gi PQ-10-son Qaroriga asosan tijorat vakili tanlovida "O'zdonmahsulot" AK tizimi korxonalari bilan bir qatorda hududlarda donni qayta ishlash faoliyati bilan shug'ullanayotgan boshqa tadbirkorlik subyektlariga teng sharoit yaratilishi, tijorat vakilining bug'doyni xarid qilish, saqlash, tabiiy kamayish, ortish, tashish va davlat zaxirasini yangilash bo'yicha xarajatlarini qoplab berish, ichki bozorda don narxlari barqarorligini ta'minlash uchun xarid qilingan bug'doyning Qishloq xo'jaligini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash jamg'armasi tomonidan birja savdolariga chiqarilishi, narxlarni saqlab turish maqsadida bug'doyni sotishdan olingan ijobiy va salbiy
farqlarni qoplash tartibi ko'zda tutish kabi vazifalar belgilab berilgan [1]. Ushbu qarorga asosan sohada sog'lom raqobat muhitini ta'minlash, bozor imkoniyatlari yanada rivojlantirish, korxonaning marketing, eksport va ichki sotuv bo'limi faoliyatini takomillashtirish, marketing xizmati samaradorligini aniqlash va baholash, marketing xizmati samaradorligini oshirishda korxona tashkiliy tuzilma tarkiblari orasida kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va belgilash muhim vazifalardan sanaladi.
Tadqiqot mavzusidagi mavjud muammolar. Shu o'rinda bozor mexanizmlari asosida don, un va non yetkazib berish tizimini isloh qilish, sohada birinchi navbatda qolipli non ishlab chiqaruvchi va unning chakana savdosi bilan, ayniqsa, respublikaning chekka hududlarida unning chakana savdosi bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlarning mahalliy unni sotish bo'yicha o'tkaziladigan birja savdolarida ishtirok etishiga imkoniyat yaratish va ularning ushbu savdolarga jalb etilishini ta'minlash hamda g'alla xom ashyosini sog'lom raqobat muhitida sotish, bunda korxonalarning ichki muhitini takomillashtirish kabi ishlar belgilab berilgan.
Yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda marketing, eksport va ichki sotish bo'limi faoliyatini takomillashtirish, marketing muhitini tahlil qilish va marketing xizmati samaradorligini baholash orqali korxona faoliyatini bozor mexanizmlariga to'liq o'tishini ta'minlash, don va donni qayta ishlash korxonalari faoliyatida marketing muhitini tahlil qilishning o'ziga xos xususiyatlarini ochib berish muhim omillardan hisoblanadi.
Marketing muhiti - bu korxona marketing xizmati xodimlarining mijozlar bilan yaxshi hamkorlik munosabatlarini o'rnatish va bu munosabatlarning saqlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatuvchi subyektlar va kuchlarning majmui tushuniladi. Marketing muhiti umuman bozor kon'yunkturasiga va xususan korxona faoliyati, shu jumladan, bozorning boshqa subyektlariga bevosita ta'sir etuvchi kuchlar va omillar yig'indisidan iborat [2].
Marketing muhitidan samarali foydalanish asnosida korxonalar faoliyatini bozor mexanizmlariga to'liq o'tkazishni belgilab olish lozim. Chunki, muhit doimiy o'zgarishda, ya'ni u yoki bu salbiy yo ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkinligi sababli, uni tizimli o'rganish, alohida jarayonlarni va ularning o'zaro aloqasini kuzatish zaruriyati marketing tadqiqotlari jarayonida juda muhim tadbir bo'lib hisoblanadi. Hatto muhitning arzimas o'zgarishiga e'tibor bermaslik yoki nazoratni susaytirish firmaning va bozorning boshqa subyektlari ishida juda og'ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun korxona marketologlarining muhit doirasida bo'layotgan o'zgartirishlarni alohida va mas'uldorlik bilan kuzatib borishlari nazarda tutiladi. Boshqalarga qaraganda ular yangi tendensiyalarni kuzatib qulay imkoniyatlarni topishlari lozim, chunki ular ixtiyorida maxsus marketing instrumentlari, ya'ni marketing tadqiqotlari mavjuddir [4].
Davlatning asosiy vazifasi - resurslardan foydalanish samaradorligiga, shuningdek, davlat boshqaruvining samaradorligiga erishishdan iborat. Buning uchun esa sog'lom raqobat muhitini yaratish zarur. Raqobat muhitini shakllantirish va milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish vazifasi davlatning tartibga soluvchi funksiyalari alohida ahamiyat kasb etadi.
Muammoni hal qilish usullari. Sog'lom raqobat muhitini shakllantirishning davlat tomonidan tartibga solinishi respublika bozorlarida raqobatni rivojlantirish uchun zarur tashkiliy- huquqiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratish, bozorlarning monopollashtirishga urinishlarga yo'l qo'ymaslik, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi monopoliyaga qarshi tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, shuningdek, iste'molchilar huquqlarini himoyalash chora-tadbirlarini o'z ichiga oladi.
Tashqi raqobatdan ko'ra ichki raqobatni boshqarish qiyinroq bo'lgan kompaniyalar ko'pincha salbiy moliyaviy oqibatlarga duch kelishadi. Qanday qilib kompaniya ichki raqobatdan yaxshi foydalanishi mumkin? Bu yerda sog'lom ichki raqobatni saqlashning oltita tamoyili mavjud bo'lib, ular korxonalarning tashqi bozordagi raqobatbardoshligini susaytirmasdan, oshirishga yordam beradi.
1. Xodimlarni umumiy maqsad bilan yig'ish. Tashkilot ichidagi sog'lom raqobatda ishtirok etish uchun odamlarga umumiy maqsad kerak. Masalan, NASAda xodimlarning o'z ishi yuqori maqsadlarga erishishga hissa qo'shishiga qat'iy ishonchi raqobat va ishlashga yo'naltirilgan ichki madaniyatni muvozanatlashtiradi. Har yili deyarli o'n yil davomida NASA asosiy federal agentliklar orasida xodimlarning qoniqish darajasi bo'yicha birinchi o'rinni egalladi.
2. Aloqalar va sheriklik tarmoqlarini rivojlantirish. Odamlar bir-birlarini birinchi navbatda (yoki faqat) raqib sifatida ko'rganlarida, raqobat nolga aylanadi va muqarrar ravishda dushmanlik qiladi. Ammo xodimlar bir-biriga tegishlilik hissi bilan bog'langan bo'lsa, ular bir-birlarini umumiy, ba'zan qarama-qarshi ehtiyojlar va maqsadlarga ega bo'lgan hamkasblar sifatida qabul qilsalar, zaharli raqobatning paydo bo'lish ehtimoli kamroq bo'ladi. Tashkilot ichidagi shaxslar va guruhlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik raqobatni ekzistensial emas, balki vaziyatga bog'liq emas, balki xayrixohlik qiladi.
3. Raqobat moslashuvchanligini saqlab qolish. Biznes bo'linmalari yoki texnik guruhlar o'rtasidagi kuchli raqobat innovatsiyalarni faollashtirishning qimmatli vositasi va ajoyib sug'urta polisidir. Ammo agar raqib tengdoshlar ularga ustunlik bermaslik uchun boshqa jamoalar bilan ma'lumot yoki g'oyalarni baham ko'rishni istamasalar, raqobat faqat u rag'batlantirishi kerak bo'lgan innovatsiyalarning oldini oladi. Korxona bo'linmalari rahbarlarini muntazam ravishda almashtirish va xodimlarni aralashtirib yuborish raqobatni harakatchan qiladi va uning doimiy raqobatga aylanishiga yo'l qo'ymaydi.
4. Raqobatni hamkorlik uchun mukofotlar bilan muvozanatlash. Kompaniya ichidagi raqobatni minimallashtirishga urinishlar potentsial o'z-o'zidan xotirjamlikka olib kelishi va yuqori ko'rsatkichlarni pasaytirishi mumkin, bu esa tashqi bozorda raqobatbardoshlikni pasaytiradi. Ammo raqobat qancha ko'p bo'lsa, chegara hududlarida hamkorlikni rivojlantirish uchun shunchalik qo'shimcha harakatlar talab etiladi.
5. "Yo'qotishlar" va ularning hissalarini nishonlash. Sportda g'alaba va mag'lubiyat odatda kim yaxshiroq o'ynashiga bog'liq (garchi, hakamlik musobaqa
natijasiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin). Ammo boshqa arenalarda raqobat ancha tartibsiz: g'alaba yoki mag'lubiyat ko'pincha tashqi omillarga bog'liq.
б. Mustahkamlikka intilish. Raqobat mukammallikka intilish bilan qanchalik ko'p turtki bo'lsa, u shunchalik samarali bo'ladi. Agar asosiy maqsad raqiblarni mag'lub etish bo'lsa, unda mag'lubiyat haqiqatan ham yutilishi kerak bo'lgan achchiq tabletkadir va norozilik ehtimoliy natijadir. Ammo agar yakuniy maqsad yuqori natijalarga erishish yoki munosib maqsadga erishish bo'lsa, biz muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda ham, ichki raqobatchilarning ajoyib yutuqlarini qadrlashimiz mumkin. Raqobatchilarni nafaqat raqobatchilar, balki o'zimizning mahsuldorligimiz va o'sishimizga katta hissa qo'shadigan hamkorlar sifatida qabul qilish orqali biz ularni qadrlay boshlaymiz, ularga xafa bo'lmaymiz.
Korxona bozor mexanizmlariga to'liq o'tish jarayonida korxonada mehnat resurslar ta'minoti, marketing muhiti orqali korxona ichki va tashqi muhit elementlarining uzviy bog'liqligini ta'minlash bugungi bozor elementlarining imkoniyatlarini oshiradi [5]. Har bir bo'lim xodimlarining o'z huquqlarini boshqaruvga topshirishga roziligi bozor mexanizmidan boshqasiga - kompaniyaga xos bo'lgan resurslarni qayta taqsimlash mexanizmiga o'tishi hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, xodimlar talab va taklifning ixtiyoriy muvozanati asosida emas, balki koordinatorning ko'rsatmalari asosida harakatlarni amalga oshirishlari to'g'risida fikrga egalar. Lekin shu bilan birga firma bozor mexanizmiga nisbatan xarajatlarni tejash imkoniyatlarini baholash kerak.
Ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, korxona bo'limlar faoliyatini sog'lom raqobat muhiti asosida faoliyatini takomillashtirish, ayniqsa, marketing vositalaridan samarali foydalanish korxona uchun ko'proq foyda keltirishi, korxona mijozlari talab va ehtiyojlarini kengroq anglashi, korxona o'z imkoniyatlarini baholashda marketing ichki va tashqi muhit elementlaridan foydalanish korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini ortishini ta'minlashi mumkinligini belgilaydi.
Yuqoridagi tadqiqot natijalaridan kelib chiqqan holatda quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi:
S marketing bo'limi faoliyatini takomillashtirishda tashkiliy tuzilmaning umumiy xususiyatidan kelib chiqqan holatda bo'lim Nizomini qayta ishlab chiqish;
S marketing xizmati samaradorligini oshirishda korxona ichki muhit omillarini SWOT tahlil qilish va uning natijalarini korxonaga joriy etish;
S marketing bo'limini takomillashtirishda "Marketing etika kodeksi"ni ishlab chiqish;
S tashkiliy tuzilma tarkiblari orasida sog'lom raqobat muhitini yaratish uchun KPI tizimini ishlab chiqish va joriy qilish.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 15 noyabrdagi "G'alla yetishtirish va sotishda erkin raqobatni ta'minlaydigan bozor tamoyillarini joriy etish to'g'risida"gi PQ-10-son Qarori.
2. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik.-T.: Iqtisodiyot, 2018. - 315 b.
3. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing. Bozorshunoslik. Darslik. -T.: Iqtisod-Moliya, 2010.-424 b.
4. Маркетинг: учеб. пособие / Ю.Ю.Суслова, Е.В.Щербенко, О.С.Веремеенко, О.Г.Алёшина. - Красноярск : Сиб. федер. ун-т, 2018. - 380 с.
5. Щегорцов В.А., Таран В.А., Шойгу И.А., Щегорцев М.В. Основы маркетинга: учебник для вузов. - М.: Дело, 2016.- 414 с.
