XALQ OG‘ZAKI IJODI – MA’NAVIY MEROS POYDEVORI Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

«Cl

ilmiy-uslubiy JumaH

V Л I n ПП'/ Л k l ТТППТ _ \I A'\Л VI V IVfFRO« POVFIF VORT

XALQ OG'ZAKI IJODI - MA'NAVIY MEROS POYDEVORI

#

>

¡ Я* аИ>

Kimsanboyeva Zuhra Saminjon qizi

NamDU Ijtimoiy gumanitaг fanlarni o'qitish metodikasi Ma'naviyat asoslari yo'nalishi 1-kurs magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7258371

i V ÍM*. ■ Jm. su '

^ i ' ]>V

Annotatsiya: Ushbu maqolada xalq og'zaki ijodi - ma'naviy meгos poydevoгi ekanligi haqida ilmiy izlanish olib boгilgan. O'zbek xalqining qadimiy an'ana va qadriyatlari maqolada yoritib berilgan.

Kalit so'zlar: globallashuv, konstitutsiyaviy burch, xalq og'zaki ijodi, Alpomish, urf-odat, Alp Erto'nga, To'maгis, vatanpaгvaгlik.

i ><♦ Щ-Ц >

i*4 > 4 >i*:

O'zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy taгaqqiyotida ko'plab yutuqlarga eгishayotgan biг paytda, bevosita xalqning ma'naviy dunyosini va dunyoqarashining saviyasini yuksaltiгishda o'z navbatida ma'naviy tarbiyaning ahamiyati beqiyos.

Bugungi globallashuv jarayoni o'z cho'qqisiga erishayotgan vaqtda xalq ma'naviy dunyosi va o'zligini saqlab qolish eng dolzarb masala bo'lib qolmoqda va albatta bu masalani ma'naviy merosga tayangan holda amalga oshirishni taqazo etadi.

Ma'naviy meros - bu xalqimizning qadim tarixi davomida ajdodlardan avlodlarga meros bo'lib qolgan ilmiy, badiiy, tarixiy asarlar, nodir qo'lyozmalaг, me'moriy obidalaг hamda moddiy va amaliy sanat asarlari hisoblanadi. Shu bilan

m

biгga xaiq og zaki ijodi namunalaгi ma naviy va madaniy meгosning asosini tashkil

qiladi. Ushbu madaniy va ma'naviy merosni asгab avaylash barcha O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining konstitutsiyaviy burchidir.

Ma'naviy meгos hamda o'zbek xalqining ma'naviy dunyosini shakllantirishda xalq og'zaki ijodining har biг nafasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og'zaki ijodining barcha turlari shaxs ma'naviyatining har Ыг bosqichida namoyon bo'ladi. Ma'naviy meros xalq og'zaki ijodi orqali inson tug'ilgan onidan boshlab ona allasi bilan birgalikda singib boradi. Allaning har Ыг so'ziyu nolasi orqali onaning farzandga bo'lgan muhabbati va onaning bola tarbiyasida qanchalik muhim inson ekanligini ifodalaydi.

Inson qadimdan atгof muhitda ro'y beгayotgan voqea-hodisalaгga o'z munosabatini bildirgan. Bu munosabat, avvalo, turli xatti-harakadar, ovozlar, ehtiгoslaг vositasida amalga oshgan. Keyinchalik so'zlar, so'z yig'indisi, raqslar his -tuyg'ularni ifodalagan. Yana keyinгoq odamlaг o'zlaгicha dunyoning, tabiatning, hayvonlar, o'simliklaг, tog'laг, suvlaming paydo bo'lishini izohlovchi to'qima hikoyalar o'ylab topadilaг. Yigitlaг, qizlaг muhabbat qo'shiqlarini to'qiydilaг. Qabila-

uгug'ning mard va jasuг yigitlaгi haqida, ulaming g'aroyib qahramonliklaгi haqida

_____

-V^^-V-^ 26

>* *hJ>

JffiTALQINVA

\-#TAD0IQOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

miiif-iwuuif juinan

afsona va rivoyatlar paydo bo'ladi. Bularning hammasi hali yozuv madaniyati

#

>

vujudga kelmasdan oldin jamoa-jamoa bo'lib yashayotgan aholi o'rtasida shuhrat topadi. Bugungi kunda biz ulami "xalq og'zaki ijodi" deb atashga odatlanganmiz.

Xalq og'zaki ijodida ota-bobolarimizning aytmoqchi bo'lgan pand-nasihatlari, el e'zozlagan odam bo'lishning talab-qoidalari, Alp Erto'nga, To'maris, Shiroq, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik kabi ajoyib yurt farzandlarining botirliklari, xalqimizning urf-odatlari, milliy fazilatlarimiz haqida san'at darajasiga ko'tarilgan so'z tizimlaridan iborat maqol, qo'shiq, ertak, doston, b°Marga bag'ishlangan asarlar

> o o o

va boshqa janrlardagi namunalarda ifodasini topadi. Shuning uchun ham xalq og'zaki ijodini milliy qadriyatlar deb atash odat bo'lgan.

Ma'naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan o'rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo'lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. Ma'naviy qashshoq kimsa hayotda ro'y berayotgan voqealarga loqayd bo'ladi. Loqaydlik esa tuzatib bo'lmas oqibatlarga olib keladi. Ma'naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma'naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, qo'shiqlari, maqollari va boshqa o'nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma'naviyatini boyitish,

uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta'minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. O'tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o'quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, televideniye, internet kabi ta'lim, ma'rifat tizimi bo'lmagan. Bu vazifalami bajarish, asosan, xalq og'zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og'zaki ijodi xalq pedagogikasi zaminini tashkil etgan. Odatda, xalqning mustaqilligi, uning ravnaqi badiiy adabiyot bilan uzviy bog'lanadi. Og'zaki ijod esa, badiiy adabiyotning ajralmas qismidir. Shuning uchun xalq ustidan hukm yuritishga harakat qilgan hokimiyat, avvalo, uning adabiyotini boshqarishga uringan. Sobiq sho'ro tuzumi sharoitida xalq bayrami - Navro'z, "Alpomish", "Ravshan" dostonlarimiz taqiqga uchragan. Folklor ekspeditsiyasiga xalq og'zaki ijodi asarlarini yozib olish maqsadida chiqilganida, islom diniga oid asarlari yozib olish ma'qul ko'rilmas edi.

Mustaqillik, umuman, xalq qadriyatlariga, xususan, xalq og'zaki ijodiga boigan munosabatda keskin ijobiy o'zgarish yasadi. Birinchi prezidentimiz Islom

J-jt

Karimovning "O'zbekiston buyuk kelajak sari" asaridagi "Mustaqil O'zbekistonni

rivojlantirishning ma'naviy-axloqiy negizlari" deb atalgan bo'limida: "O'zbekistonni yangilash va rivojlantirishning yo'li to'rtta asosiy negizga asoslanadi", - deyilgan. "Bu negizlar:

-umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;

-xalqimizning ma naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish, -insonning o'z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; -vatanparvarlik[1 ]

31><}>

L> * jJ ■

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

Miiiif-iwuuif juinan

- deb belgilab qo'yilgan. Yuqorida qayd etilgan to'rt negizning har biri yo

#

bevosita, yo bavosita xalq og'zaki ijodi, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma'naviy boyligi - pand, o'gitlari, el-yurt qadrini e'zozlash, millatimiz g'ururini himoya qilishdek oliy tuyg'ular bilan bog'lanadi. Haqiqatan ham, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, avvalo, milliy qadriyatlarga sadoqat mezoni bilan o'lchanadi. Zero o'z qadrini bilmagan farzand o'zganing qadriga etmaydi. Xalqimiz og'zaki ijodidagi asarlarda esa aynan ana shu g'oya o'z ifodasini topgan. "O'zbekiston buyuk kelajak

J»

! Ш-

sari" asarida ilgari surilgan fikrlar izchillik bilan hayotga tatbiq etila boshlandi. Xalq vJ W' S** v J'

yurtboshi tomonidan aytilgan har bir mulohaza bevosita davlat siyosati sifatida

ro'yobga chiqishiga ishondi. Bunday rejalar esa xalq og'zaki ijodi ham davlat

maqomiga ega ekanini tasdiqlaydi.

O'zbek xalq ijodi qamrovi nihoyatda keng, bag'oyat serqirra va serjilo

tushunchadir. U xalqning paydo bo'lishi bilan paydo bo'ladi va rivojlanadi. Unda

xalqning orzu-umidlari, qarashlari, hayoti keng bayon etiladi. O'zbek xalq og'zaki

ИАП1 n о m nnni о п nnn tr\nnAl 1/Л1Л1 о 1л m г» л -f сь<~г о\ rf i on n ' г n m arfn I/ rlrvrl/\r»lntTin Krvlo

ijodi namunalaridan maqol, topishmoq, tez aytish, qo'shiq, ertak, dostonlarda bola

tarbiyasining ma'lum bir xususiyatini o'zida aks etadi. Yoshlarni mardlik, halollik, jasurlik ruhida tarbiyalashda , ma'nan pok va barkamol qilib voyaga yetkazishda xalq og'zaki ijodining noyob durdonasi bo'lmish "Alpomish" dostoni bizga vatanparvarlik

»

m?

fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo'y bo'lishga, o'z yurtini, oilasi, qo'rg'onini qo'riqlashga, do'sti, or-nomusini, ota- bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzlardan saqlashga, ma'naviy- axloqiy pok bo'lishga o'rgatadi. "Alpomish" dostoni ijodiy tafakkurimiz, ma'naviy boyligimizning yorqin namunasi bo'lib, tarixiy ildizlarimizning qanchalik chuqur ekani, xalqimiz qanday muhitda shakllanib, rivojlangani, qiyinchiliklarni qanday yengib chiqqanini yorqin tasvirlab

Kam rl 1

beradi.

1999-yil 9-noyabr kuni esa "Alpomish"ning ming yillik to'yi nishonlandi. Bu tantanada so'zga chiqqan birinchi prezidentimiz Islom Karimov dostonning millatimiz g'ururini tarbiyalashdagi ahamiyatini alohida ehtirosli so'zlar bilan izhor etdi: "Alpomish" - o'zbekning o'zligini namoyon etadigan, mard va tanti xalqimizning yurak-yuragidan chiqqan, ota-bobolarimiz avlodlardan avlodlarga

o'tkazib kelayotgan qahramonlik qo'shig'idir"[2]. Nutqda dostonning xalq tarixiga

___

oid ma'lumotlarga boy ekani, yosh avlodni tarbiyalashda juda muhim ahamiyati

ш

haqida fikr yuritiladi. Yurtimiz boshlig'ining dostonga nisbatan hurmati quyidagi

jumlada o'z ifodasini topgan: "Aslida xalqimizning qadimiy va shonli tarixi '> -4L <\ Ш >

tuganmas bir doston bo'lsa, "Alpomish" ana shu dostonning shohbaytidir"[3].

"Xalq og'zaki ijodi - so'z san'ati" deganimizda, shuningdek, ertakchi, baxshi,

qo'shiqchi, askiyaboz, latifachi ijrochilaming tinglovchilarga bag'ishlayotgan

ma'naviy lazzatini ham unutmaslik lozim. Xalq qo'shiqlarida aks etgan his-tuyg'u,

______^-.i™!.™- ______

ichki kechinmalar; ertaklardagi g'aroyib voqealar; dostonlardagi go'zal tasvirlar, eng

Ы> 3 ]> <}>

28

ш ^ j

* i >

• J^W

Ш*

Ы > >>

>j>

Ы j> 1

я>

и )>

I 1>л

TALQIN VA TADQIQOTLAR

ilmiy-uslubiy JumaM

№4 2022

jW^ У

q ж**

>#

avvalo, zargarona tanlangan so'zlardan iboratligi, ikkinchidan, ulaming mahorat bilan ijro qilinishi asrlar davomida xalqimizga zavq bag'ishlagan. Shuning uchun ham mazkur asarlar o'zbek xalqi ma'naviy xazinasining bebaho qadriyatlari sifatida hamisha e'zozlangan.[4]

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A.O'zbekiston buyuk kelajak sari. - T.:O'zbekiston, 1998. -

B. 56

2. Karimov I.A. "Alpomish" dostonining 1000 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimidagi nutqi II Xalq so'zi, - 1999. - 9 noyabr

3. Karimov I.A.

ш>

>

>>

Ы >

« >

j

j

шк

ЩУ

i >s#

>3

ы>

! >5>

Ы )>

] >4>

Ы >

Щ

Ш>

! >1 l3>-

Alpomish" dostonining 1000 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimidagi nutqi II Xalq so'zi, - 1999. - 9 noyabr

4. Madayev O. O'zbek xalq og'zaki ijodi - T.:Mumtoz so'z 2010. - B.14

Шл

Ы >

+H >

]>ji Ы*

29

> , JArt

]>3&:

Ы:>

q

Ы >

^й >

>

q>:>:

^й > *

q

q ж*:

-1 J3*

|:H>

q > >

Ы >

q щъ q <;>