CC BY
236>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
XALQ MUSIQAIJODIYOTINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA
MUSIQA SAN'ATI FIDOYILARINING FAOLIYATI XUSUSIDA
11>*
Rajabov To'xtasin Ibodovich
Buxoгo davlat univerateti San'atshunoslik fakulteti Musiqa ta'limi kafedrasi mudiri, p.f.f.d. (PhD), dotsent Raximov Abdurasul Ravshan o'g'li Buxoro davlat universiteti San'atshunoslik fakulteti Musiqa ta'limi yo'nalishi talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7270656
Ы > d
) J ^ >
Annotatsiya: Ushbu maqolada xalq musiqa ijodiyotining shakllanishi va гivojlanish bosqichlari haqida yoгitilgan. Xalq og'zaki ijodining musiqa san'atida ahamiyati, folklorshunoslikning rivojlanish davri, respublikamiz musiqa hayotida musiqiy bilimlami to'plash va musiqa ijodkoñigi, ya'ni bastakoгlikning ilk bosqichlari, maqom ijrachiligi an'analari, ilk musiqa bilim daTgohlariga asos solinishi,
»
w-
musiqashunoslik fanlarining tadbiq etilishi, ilk musiqiy nashrlar hamda bugungi kundagi musiqa madaniyatida o'tgan davгdagi xalq musiqa ijodiyotining ahamiyati haqida fikr yuritilgaa
Hodi Zarif, Matyusuf Xarratov, Mulla To'ychi Toshmuhammedov, To'xtasin Jalilov, Shorahim Shoumarov, Abduгauf Fitгat, Yunus Rajabiy va boshqa musiqa san'ati fidoyilarining faoliyati haqida ma'lumot berilgan.
Kalit so'zlar: Xalq og'zaki ijodi, folkloгshunoslik, musiqa madaniyati, qo'shiq,
-------------—„ —, --------------^ n-------n-----
bastakoг, sozanda, ijrachi, maqom yo'llari, "Sharç musiqa maktabi", konseгvatoгiya, zamonaviy musiqa.
ж
Xalq musiqa ijodiyoti - musiqa san'atining eng qadimgi ildizlaridan bo'lib, har bir xalqning o'tmishidan darak bemvchi, tarixi, madaniyati va an'analarini o'zida ifoda etuvchi bebaho xazinadir. O'zbek xalqining musiqa madaniyati juda uzoq tarixga ega. Tarixiy taгaqqiyot davomida xalq og'zaki ijodi, xalq mumtoz musiqasi, an'anaviy kasbiy musiqa, xalq bastakoriik yo'llari singari shaklan va usluban Ыг-biriga yaqin ijrochilik ko'гinishlaгi Ыг-birini to'ldiгib keladi. Musiqa boshqa san'at tuгlariga nisbatan o'zgacha ta'su- kuchiga ega. U insonning axloqiga, hissiyotiga, tuyg'ulariga qaгatilgan bo'lib, shulaг oгqali uning ongi va mhiyatiga ta'siг ko'reatadi. Xalq og'zaki ijodi yozma adabiyotdan ancha ilgari paydo bo'lgan bo'lib, yozma adabiyotning vujudga kelishida zamin bo'lib xizmat qilgan. Bu san'at o'zining xalqchilligi, g'oyaviyligi va qiziqarli ekanligi bilan bir qatorda xalqning matonati, yengilmas irodasi, ertangi kunga bo'lgan ishonchi, shodiyona, adolat, tinchlik haqidagi tasavvuгlarni yoгqin namoyon eta ОЫ,
—rr^Tci-n -.- с—-И- rt^h ; ¡>
i Js * ¡J
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Xalq og'zaki ijodi - xalq tomonidan yaratilib, og'izdan-og'izga, avloddan-avlodga
#
o'tib kelgan bo'lib, bugungi kungacha o'z o'rniga ega. Xalq musiqasi, folklorni to'plash, kengroq o'rganish, targ'ib etish masalalarini o'tgan asrning 30-50-yillaridan ko'rib chiqadigan bo'lsak, bu davrda ilk o'zbek folklorshunoslari tomonidan Ergash Jumanbulbul o'g'li, Fozil Yo'ldosh o'g'li, Muhammadqul Jomurod o'g'li, Po'lkan singari shoirlardan xalq og'zaki ijodi namunalarini yozib olish, to'plash ishlari olib borilgan. Shu o'rinda o'zbek folklorshunosligi asoschisi Hodi Zarif o'zbek xalq baxshilaridan
J»
"Yusuf bilan Ahmad", "Yodgor", "Ravshan", "Rustamxon" kabi mashhur dostonlarni yozib olgan, shuningdek, ertak, qo'shiq va maqollar, dialektologiya va etnografiyaga oid materiallar, tarixga oid hujjat va yodnomalar to'plagan. Nurmon Abduvoy o'g'li, Abdulla Nurali o'g'li, Xolyor Abdukarim o'g'li, Ahmad baxshi Matnazar o'g'li, Bola baxshi kabi xalq san'atkorlari ijodi haqida ilmiy maqolalar yozgan. O'zbek eposi masalalari, baxshilik san'ati, xalq shoirlarining epik repertuarining g'oyaviybadiiy mundarijasi, o'zbek folklorshunosligining asosiy taraqqiyot yo'llarini tadqiq etishga alohida e'tibor bergan.
Milliy-musiqiy an'analarning tub mohiyati xususidagi fikr-mulohazalarni yanada oydinlashtirish maqsadida musiqa madaniyati tarixiga murojaat qiladigan bo'lsak, XX asrning 20-30-yillari respublikamiz musiqa hayotida bilimlarni to'plash
»
va shu asosda asta-sekin yuksalish davri bo'lgan deyishimiz mumkin. Bu davrda yangi qo'shiqlar yaratilgan va hayotda tadbiq etilgan. Ularning ijodkorlari esa, xalq san'ati vakillari, ya'ni bastakorlar bo'lib, ularning to'plagan va ijod etgan bir qator musiqa asarlari bizgacha yetib kelgan. Ma'lumki, bu davrda professional bastakorlar bo'lmagan. Xalq orasida o'ziga xos qo'shiqlar mavjud bo'lib, ularning mualliflari noma'lum bo'lsada, aholi orasida keng ommalashgan. Misol tariqasida 20-yillarda keng tarqalgan "Fabrika" yoki "Zags" qo'shiqlarini aytish mumkin. Ana shu qo'shiqlarda o'zbek xotin-qizlarining turmush tarzi, mehnati va hayoti aks ettirilgan. Eski va yangi so'zlar bilan aytiladigan an'anaviy o'zbek kuy-qo'shiqlari qatorida o'sha davr uchun yangi o'zbekcha she'rlar ham keng tarqalishi o'ziga xos yangilik bo'lgan. Keyinchalik esa hayot, voqelik mavzusida juda ko'p qo'shiqlar yaratib, cholg'u kuylarini ijod qilgan bastakorlar o'zbek qo'shiqchiligi uslubining vujudga kelishi hamda rivojlanishida katta ahamiyatga egadirlar. Ana shunday qo'shiqlarning biri
J-jt
Matyusuf Xarratov (Chokar)ning yozgan "Kolxoz marshi" qo'shig'idir.
Buxoro "Shashmaqomi"ni puxta bilgan o'zbek hofiz va sozandalari ko'p yillik
ijrochilik faoliyatlarida musiqa merosining an'analarini targ'ib etishda faollik
i 1 > ^^ i 1 > ko'rsatishadi. Ular qadimiy kuylarni puxta bilganliklari sababli o'z asarlarini, jumladan,
! K*
kuylar, qo'shiqlar yaratishga erishadilar. Taniqli bastakor, sozanda va pedagog To'xtasin Jalilov tomonidan yaratilgan "Signal" qo'shig'i jo'shqin, quvnoq, mehnatkash kishilarning kayfiyatiga mos cholg'u p'yesasi sifatida jaranglagan.
r\c • •_________j__<■:___1_____•_________J11J.. J:______'____1__• J___.c_________
O'zining yangi qo'shig'i uchun o'ziga xos milliy ijrochilik an'analaridan foydalangan.
31><}>
U>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
O'zbek qo'shiqchilik san'atida o'chmas iz qoldirgan hofiz Mulla To'ychi
Toshmuhammedov o'zining yorqin iste'dodi hamda beqiyos ijrochilik san'ati bilan o'z davrida milliy musiqa an'analarini targ'ib etgan. Shuni aytish kerakki, uning
VM« T » 1 111111 Л-J 111 1 V_| H H 1 1 H1 1 H1 H11111 ^ 1 1У V I I—J It 1 1 . ky I I LH 1 1 V4.J l/iLiAi I V V 1 VW. V I V I ^ V*-JL JULJ. JL^^
repertuari asosan keng diapazonli og'zaki an'anaviy professonal musiqa asarlaridan
аи j
iborat bo'lib, bu san'at asarlarining shakli murakkab va ohangi takomillashgan edi. "Bayot", "CHorgoh", "Girya", "Ilg'or", "SHaxnozi Gulyor" kabi ashulalar Mulla To'ychi Toshmuammedov ijrosida yanada o'zgacha qiyofa kashf etgan. Uning uzoq yillik
! Ш-
tajribasi juda ko'p bastakorlar, qo'shiqchilar uchun eski va yangi ashulalarni ijro etish mahoratini o'rganishda tuganmas xazina bo'lib xizmat qildi.
Farg'ona-Toshkent maqom yo'llarining bilimdoni Shorahim Shoumarov esa dastlab To'ychi hofizdan xonandalik sir-asrorlarini o'rganib, Abdusoat Vahobovdan dutor chalishni, musiqa sirlarini, ijro mahoratini o'rgangan. Musiqa san'ati fidoyilari aka-uka Rizqi va Yunus Rajabiylar, Imomjon Ikromov, Po'lat Rahimov, Faxriddin Sodiqov va boshqalar milliy musiqa merosi, uning an'analarini targ'ib etganlar. Ayniqsa,
oIt^o rl am 11/- Vn-nnn DoioKnr mi îomnninn m 1 mi11i\r on ' ono I n m 1 m « inAnm Нптглт
akademik Yunus Rajabiy o'zbek musiqasida bu milliy an'analarni munosib davom
ettirgan. Yunus Rajabiy tomonidan tashkil etilgan o'n ikki kishilik milliy dasta milliy musiqamiz targ'ibotida munosib hissa qo'shgan.
O'zbek musiqa madaniyatida yana bir e'tirofga loyiq hodisa 1921-yilda Abdurauf
Fitrat tashabbusi bilan xalq konservatoriyasi qatorida birinchi Buxoroda "Sharq musiqa maktabi" ochilishi bo'ldi. Fitratning san'atshunoslikka oid xizmatlari ham tahsinga sazovordir. Maktabga mumtoz musiqa bilimdonlari, sozanda va xonandalar bilan birga Viktor Uspenskiy singari musiqashunoslarni ham taklif etadi. Maktabda o'zbek va tojik an'analari asosida sof milliy musiqalar o'rganila boshlandi. 1925 yilda Buxoro xalq konservatoriyasi yopildi. "Sharq musiqa maktabi" esa oradan ikki yil
noTrfn +r»fiV\1/-i1 i^i 11 mrli î i mi irmn favmlzi imi "rrn mr1nti+inlrli 1711rn f п1ли
o'tgach qayta tashkil qilindi, u "Sharq musiqa texnikumi"ga aylantirildi. Fitrat shu vaqtdan boshlab „Shashmaqom" kuylarini to'plash va notaga yozib olish ishlariga rahbarlik qiladi. Fitratning tashabbusi bilan ota Jalol va ota G'iyosdan Buxoro
Shashmaqomi V. Uspenskiy tomonidan ilk bora notaga olinib, nashr etiladi. Fitrat "Shashmaqom", "O'zbek musiqasi to'g'risida" maqolalari va 1927-yilda "O'zbek
klassik musiqasi ham uning tarixi" risolasi bilan XX asr o'zbek musiqashunoslik fanini boshlab beradi.
J-jt
-------A^i.r^ moo с---,,---aa----
O'zbek musiqa madaniyati tarixida 1928-yilda Samarqandda musiqa va xoreografiya
ш
instituti ochiladi. 1926 yilda Moskvada Davlat musiqa fanlari instituti tashkil etiladi. Shu institut qoshida musiqa-etnografiya kurslari faoliyat ko'rsatadi. Unda turli respublikalardan kelgan musiqachilar jalb qilinadi. 1934-yilda Toshkentda Oliy musiqa
iw-
! И*
maktabi ochiladi va oradan 2 yil o'tgach, Markaziy Osiyoda yagona bo'lgan Toshkent davlat konservatoriyasiga aylantirildi. Toshkent davlat konservatoriyasida
1 w j 1114 111 uxiv icii jvwiiov^i v cu ui i y cioigci ay icii in 11 lui. luji 1144^111 uxiv icii jvwiiov^i v cuwi ly aoiua
musiqa yo'nalishida oliy ma'lumotli kadrlar ya'ni bo'lajak kompozitorlar,
......• ..... , _ j- •• ил_____.______„^i™
musiqashunoslar, dirijyorlar, qo'shiqchilar va ijrochilarni tayyorlashga katta e'tibor
] РЧ ! , ^ М 1*5
¿S* » J
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
berildi. Og'zaki an'anadagi professional musiqa, an'anaviy ashulalar, yalla va laparlar,
#
>
qo'shiq merosi janrlari o'zining xarakterli xususiyatlari bilan yangi yaratiladigan qo'shiqlarga alohida kuchli ta'sir qiladi.
1946 yilda "O'zbek musiqasining rivojlanish yo'llari" nomli kitob nashr etilib, unda taniqli rus san'ati arboblarining o'zbek musiqa madaniyati rivojlanishidagi ishtiroki, respublika san'atini o'rganish hamda takomillashuvi atroflicha yoritiladi. Kitobda o'zbek musiqasining o'tmishi umumlashtiriladi, musiqa madaniyati namoyandalarining portretlari ifodalanadi, xalq og'zaki ijodini nazariy tadqiq
J J or- ./11
qilish masalalari bayon qilinadi, hamda bastakorlar ijodi, musiqa-pedagogikasi va ijrochilik muammolari tahlil qilinadi.
O'zbek opera san'atining yaratilishi xalq milliy musiqa madaniyati rivojlanganidan dalolat beradi. O'zbek bastakorlarining asarlari milliy, mumtoz va zamonaviy ko'p ovozli san'atni o'zida mujassamlashtirgan. Hozirgi o'zbek musiqasi xalqning musiqiy tafakkuri uslubiga va estetik ehtiyojlariga to'la javob beradi. Bir-birini boyitish va o'zaro ta'sir ko'rsatish turli xalqlar madaniyatining rivojlanishidagi obyektiv
tarixiy jarayondir. O'zbek musiqa madaniyati faqat o'zbeklarga xos emas, balki boshqa xalqlarga ham xizmat qiladi. Hozirgi bosqichda o'zbek xalq musiqa madaniyati faqat milliy elementlargagina emas, balki umumbashariy xususiyatlarga ham ega. Musiqa
»
m?
tilining ohang-ritm tuzilishi, badiiy ifoda vositalari o'ziga xos bo'lib, u o'zbek xalqining musiqiy tafakkuri xususiyatlarini hamda musiqiy-estetik mohiyatini ifodalaydi. O'zbek xalqining musiqa madaniyati o'zida milliylik va zamonaviylik mazmunini uyg'unlashtirib, muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Ilgari o'zbek xalqining musiqa janri avloddan-avlodga faqat og'zaki ravishda o'tib kelgan. Musiqa madaniyati asarlarini og'zaki o'rganish etnografik va professional musiqani tarkibiy ravishda
Ki rl о rrtn n V nl /1 tniiPi/Tin ooo ri о п r\ о a ' tKûI/- лл nlmmn cx лтп 11 m 1 1 о п т m о anfûb 1л
birlashtirgan. Xalq musiqa asarlarida o'zbek xalqining orzu-umidlari, yuksak estetik va ahloqiy sifatlari ifodalangan. O'tgan davr musiqa madaniyatini chuqur o'rganish, bugungi kundagi zamonaviy musiqa ijodiyotiga zamin hosil qiladi.
Maqomlar qadimiy, an'anaviy xalq musiqasi zaminida vujudga kelgan va Markaziy
m.
Osiyoda rivojlanib, turkum shakHga kirgan. Hozirgi vaqtda Respublikamizda maqomning ikkita asosiy turkumi — Buxoro va Xorazm maqomlari keng tarqalgan. Xalq musiqachi-ijrochilari go'zalligi jihatidan betakror, yorqin maqom
1 ri Г» 1 m Г» rv + 1 fn I n 14 rl n ПТ ГПТ ri n 1л n r> n I Г> ГГГ>1Л I Т7П лт rl r» /-I /-I r> пт
kuylarini doimo xotiralarida avaylab saqlaganlar va avloddan-avlodga
ш
yetkazganlar. Xullas, musiqa san'atini qadimdan shakllangan xalq musiqasisiz tasavvur etish mushkul. Musiqa madaniyatining rivojlanishida tarixda bo'lib o'tgan har bir hodisa muhim sanaladi. Zero, musiqa madaniyatining rivojlanishi shunday bir zanjir
! !>»
bo'lib, davrdan-davrga taraqqiy etib boraveradi. Musiqa madaniyatining bugungi kundagi rivojlanishi xalq og'zaki ijodi, xalq musiqasi bilimdonlari, maqomchilik san'ati va ustoz-san'atkorlar faoliyati natijasidir.
; >;> Ы >
>q ] - )> >
Q^K-Ö G^K-S 31 ¡0
ы> >>
* : >
PV
>>
#<b>
Ы J> 1
Я>
>3»
Ы >
1
>j* ЩУ
fed )>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Fitrat A. O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent., Fan., 1993
yil.
2. Raximov A. R. O. G. L. et al. O'ZBEK MUSIQA FOLKLORI NAMUNALARINI TO'PLASH VA YOZIB OLISH TARIXIDAN //Scientific progress. - 2021. - Т. 1. - №. 5.
3. Rajabov, T. X. I., & Ibodov, O. R. (2021). O'zbek Xalq Musiqa Merosda O'quvchilarni Vatanparvalik Ruhida Tarbiyalash Vositasi. Ижтимоий Фанларда Инновация онлайн илмий журнали, 1(6), 139-145.
4. Ражабов Т. И. Укувчи-ёшларга узбек миллий мусикд фольклори намуналари воситасида эстетик тарбия бериш //Science and Education. - 2021. -Т. 2. - №. 11. - С. 1094-1103.
5. Rajabov T. I., Ibodov O. R. O'zbek Xalq Musiqa Merosda O'quvchilarni Vatanparvalik Ruhida Tarbiyalash Vositasi //Ижтимоий Фанларда Инновация онлайн илмий журнали. - 2021. - Т. 1. - №. 6. - С. 139-145.
6. Toxtasin Ibodovich Rajabov UZLUKSIZ TALIMDA FOLKLOR QO'SHIQLARINI IJRO ETISHHIHG O'ZIGA XOS USLUBLARI // Scientific progress. 2021. №5. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/uzluksiz-talimda-folklor-qo-shiqlarini-ijro-etishhihg-o-ziga-xos-uslublari (дата обращения: 13.06.2022).
ы>
! >5> ! >i>i
>P Ы >
Щ
Ш>
i >P
Ы p
Ы >
i >j>
Ы >
jW^ У
q ж**
ЩУ>
щз*
i> о
L*
IM;
Qj^f^S). *,—
32
m >
q
^H >
Ы:> *ф>
S
J>3*
3 ж*
q
^H > Ы >
ЦМ >
Ж**
j
|:H> Ы >
q ж** q
