CC BY
11
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 УДК 821. 512.145. «19»: (17+111.852)
Юнусов Шевкет Эльвисович, к. филол. н., доцент кафедры крымскотатарской филологии Таврической академии (структурное подразделение) КФУ имени В.И. Вернадского
e-mail: schew.yunusoff2010@yandex.ua
УСЕИН КУРКЧИНИНЪ ИКЯЕЛЕРИНДЕКИ КЪАВРАМ (КАРТИНА МИРА В РАССКАЗАХ УСЕИНА КУРКЧИ)
Аннотация. В статье впервые анализируются рассказы крымскотатарского учёного, получившего известность как языковед ещё в 30-е гг. ХХ века. Произведения Усеина Куркчи, отчасти имеющие автобиографический характер, позволяют уяснить вопросы мироощущения героев, за которыми угадываются предпочтения самого автора. Построенные по принципу передачи информации от второго лица, эти рассказы рисуют картины его детства, отрочества и взрослой жизни.
Ключевые слова: ретардация, консерватизм, автобиографический, портрет, нарратив, проблематика.
Yunusov Shevket Elvisovich, Candidate of Philology, Associate Professor Head of the Crimean Tatar linguistics Tauride National VI Vernadsky University
e-mail: schew.yunusoff2010@yandex.ua
WORLD PICTURE IN STORIES OF USEIN KURKCHI
Annotation: in the article stories are first exposed to the analysis of well-known Crimean Tatar scientist, getting a fame as a linguist as early as 30th ХХ of century, however subjected to repressions and serving time in Siberia. His works partly having autobiographic character allow to get a clear idea of the questions of attitude of
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 heroes after that the preferences of author are guessed. Built on the principle of information transfer from the second person, these stories depict the realities of his childhood, adolescence and adult life.
Keywords: retardation, conservatism, autobiographic, portrait, narrative, problematics.
Ишимизнинъ актуаллиги. Та кечкен асырнынъ 30-джы сс. теткъикъатлары ве чыкъышларынен танылгъан Усеин Куркчининъ элимиздеки учь икяеси шимдигедже талильге огъратылмагъандыр ки, бунысы ишимизнинъ язылмасына себеп олды. Макъсат онынъ икяелерини козьден кечирип, къараманларынынъ дюньябакъышыны бельгилемектир. Албуки, ашагъыдаки вазифелер къоюла: вакъиалар ким тарафындан накъиль этильгенини айдынлатмакъ; муэллифнинъ проблематикасыны бельгилемек; бедиий зыддиетнинъ себеплерини косьтермек.
Тедкъикъат объекти: У. Куркчининъ 80-джи сс. яратылгъан икяелери.
Теткъикъат тарихий-къыясий, биографик ве герменевтик усуллар эсасында кечирильди.
Белли алим-тильшынас Усеин Куркчи (1905-1996) кечкен асырнынъ отузынджы сенелери халкъымызнынъ ильмий аятында фааль иштирак эткенлердендир. Азербайджан педагогика институтынынъ тарих-филология факультетини битирген сонъ о, Къырымгъа къайтып, мектеплерде, «Окъув ишлери» меджмуасында чалыша, сонъра ерли пединститутнынъ аспирантурасына кечип, ана тилимиз грамматикасынынъ негизи хусусында намзетлик диссертациясыны къорчалай, айны шу институтнынъ доценти ве А.С. Пушкин адына тиль ве эдебият ильмий-теткъикъат институтынынъ ильмий хадими олып чалыша; 1934 с. III (даа догърусы, дёртюнджи) Бутюнкъырым имля конференциясында «Эдебий тилимизнинъ грамматик эсаслары хусусында» мевзусында чыкъыш япа; 1936 сенеси дюнья юзю корьген тилимизнинъ ильк имля лугъаты ве латин элифбесинде тертип этильген терминология лугъатларыны азырлавнен мешгъуль ола, дерсликлер азырлай,
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 рус ве четэль классиклеринден терджимелер япа. Амма фааль теткъикъатчынынъ чалышмагъа кемалатлы йыллары да тамам ана-баба къыямети деврине догъру келе: инсанлар себепли-себепсиз гъайып
этильген йыллары Усеин оджаны да 1937 сенеси 58.10-11 маддеси муджиби къабаатлайлар ки, алим озюнинъ джезасыны Архангельскте, Коми АССРде чеке. Умют этильген секиз йыл ерине докъуз бучукъ йылыны о якъларда кечирип азат этильген сонъ Усеин Куркчи Маргъылан шеэриндеки догъмушларыны келип тапа. Мында Эмине Асановагъа эвлене, амма 1949 с. кене къабаатланып, Красноярск улькесине эбедий сюргюнликке укюм этиле. Чокъкъа бармай омюр аркъадашы да хаста анасынен берабер Красноярск улькесине келип, Усеин оджанен къавушалар. Мында оларнынъ балалары -Сервер ве Диляра догъалар [5, с. 89]. 1955 сенесинедже олар мында яшайлар, 1957 с. исе «халкъ душманы» акълана. Буларны тариф эткен белли газетаджы Шевкет Асанов Усеин Куркчининъ 1974 с. «Ленин байрагъы» редакциясында эки кунь эдебий тилимизге даир лекция окъугъаныны да къайд эте. Сонъра бу лекциялар 1986 с. дюнья юзю корьген «Фикир инджилери» китабыны тешкиль этеджек... Усеин Куркчини сынъырсыз урьметнен Шамиль Алядин де анъып, оны миллий эдебий тилимизни къалыплаштыргъан буюк алимлеримиз сырасына къоша [5, с. 90]. Проф. А. Эмирова исе А. Куркчини миллий медениетимизнинъ дегерли вариети танып, онынъ фразеология лугъатынен эппейи огърашмасы атта В. Дальнинъ джесюрлигинен къыясланабиледжегини яза [1].
Сагъ экенде Усеин оджа озюнинъ бир къач несир эсерини бастыра. Олардан бириси «Копчеклернинъ давушы алтында» [2] икяесидир. Ишбу икяенинъ мундериджесинден анълашылгъаны киби, совхоз бухгалтери олып чалышкъан бир яш адам демиръёл станциясына кетмек истегинен ёлгъа чыкъа, амма автобускъа кечике. Тезден къаш къарараджакъ. Бираздан арабачыгъы устюнде къарт Сейдали агъа пейда ола да, ёлджуны арабасына отурта. Бу генч ёлджу къарткъа ат-араба девири кечип кеткени, шимди исе машина пек онъайтлы ве мот олгъаныны айтып эрише. Арабаджы исе аткъа алышкъаныны
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019 айта. Субет девамында къарт: «Бир тюшюнип бакъсанъ, къартлыкъ яман, амма омюрде янъгъызлыкъ, аркъадашсызлыкъ пек агъыр ал. Озь тувгъан еринъде олсун, ёлда-изде олсун, дост-эш, ишанчлы аркъа
инсангъа пек керек. Бу да севгисиз олмай. Кимсесиз омюр - къара комюр. Аркъадашлыкъ, достлукъ омюрни яраштыра...» дей. Ве бу ерде арабаджы дженк биткен йыллары корьген бир вакъиасыны хатырлай: уруш атешлери ичинден кечип чыкъкъан, артыкъ агъыр ишке ярамагъан атларны совхозгъа, ходжалыкъ ишлерине ярдымгъа кетирелер. Бойле атлардан бири олгъан Капитанны да агъыр ишке екеджек олалар. Бир эриф арабагъа юкленильген агъыр шейлерни кетиреджек олып, атны баса-бас къамчылай, сёгюне. Ат да: «Чарем ёкътыр да, корьмейсинъми, арсыз? Чарем ёкъ!» деген киби, ири козьлю, гурь джалынлы башыны чевирип, аркъагъа бакъа, хамуткъа тирелип, озюни ташлай, терен-терен нефес ала, къыбырдамай...». Буны эслеген адамлар о эрифнинъ устюне юрюш япып, Капитанны къуртарып алалар. Шу къуртаргъанлар арасында ордудан къайтаяткъан тозлу чызмалы учь-дёрт аскер ичинден бириси шу Капитаннынъ эвельки саиби экен. Бойле тесадюфтен шашкъан аскер атынынъ «сёнюккени, козьлерининъ атеши кеткенипи» корип, «Атеш эди бу ат, атеш!.. Башларымыз устюнде сызгъыргъан къуршун ягъмуры арасындан къулакъларыны тиклеп, учкъан киби, чапа эди. О мени урушларгъа усталыкънен алап кире эди. Чокъ керелер мени олюмден къуртарды. Къамачавлардан алып чыкъты... Къамчыланаджакъ атмы бу!» деп нида эте де, «Бу ана-юрткъа, бу азиз топракъкъа сен де кучюнънен хызмет эттинъ...» деп алгъышлай садыкъ атыны... Сонъра бу аскер де совхозгъа тракторджы олып кире ве атынен энди сыкъча корюше...
1980 сенеси бастырылгъан бу икяенинъ мундериджеси муэллифининъ такъдиринен о къадар сеслене ки... Икяедеки Сейдали агъанынъ «Къарт- лыкъ яман, амма омюрде янъгьызлыкъ, аркъадашсызлыкъ пек агъыр ал... Дост-эш, ишанчлы аркъа инсангъа пек керек» сёзлерининъ докъсан яшындаки муэллифнинъ де къадеринде амансызджа юзь бермеси яныкъкъа яныкъ къоша: омюр аркъадашы Маргъыланда, огълан къардашы Москвада вефат этелер, 1983
HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 2 (20) 2019 c. ort^y KttiptiMga э.raк o.ra, Ktbi3ti Hce MaprttmaHga KeHHHe. HmTe, $Hno.rorHK MegeHHeTHMH3re xaTHpH cafitmag^aKt
gepeg^ege xtoMeT эткeн hxthap anHMHMH3HHHt aHa-ropTyHa KtafiTMactiHti Ktafirttipag^aKt He öananapti, He oMrop apKtapgamti, He gocT^mH Ktana. Enp BaKbbiraapti fl3big^bmap, og^anap, ^ypHa^Hcraepre th^hmh3 y3epHHge MeoneaT öepHn TyprtaH MyHeBepHMH3 ge эöegнfi MeKaHbiHti at TonpaKt.rapga öyra.
EegHHH эgeöнflтнbIнt actm Ba3H$ecH ÖH^bgnpH^eg^eK ^hkhphh g^aH^bi TacBHp, ahh oöpa3^bmbiKt BacractiHeH öH^bgHproBgHp kh, KeHgH gepgH, TromroHg^e^epH Be öamtrngaH KeHHpreHHHH YceHH KypKHH Kttia öHp meKH^bge эcep.пepннge H^age этe. «KopromroB» [3] HKaecHHge мyэ.mн$ öy amafitimTaH Ko3ro apTTa KtanrtaHtma oKroHe, hmhkh ancxaHe^epge oMropHHHHt 16 fibrntiHti KtangtiprtaH YceHH KypKHH HKaecHHH «CeH He Ktagap HemHTcHHt, ry3eHbcHHt, 3eHrHHCHHE>, He Ktagap ag^afiHn Be ceBHM^HCHHt, aar. CaHta amtiKt o^MaMaKt, ceHHHt TeMH3^HrHHt hhmh KypemMeMeK MyMKroH gera^b!» [3, c. 109] gen ÖHTHpe. ÄnöyKH, aBToÖHorpa^HK Troc TamtirtaH öy эcepge экн cyöeTgem apactrngaKH naKtbipgbi geBaMMHga o^apgaH öhphch: «Kofi KoneKcH3 o^Ma3» - gereH^epH khöh, öh3hm Kofige ge oHtMafig^aKtHtrnt ÖHpH öap эgн... ÄrttipHtiHt ycrroHgeH, eHrH^bHHHt TroöroHgeH Hm^ep, «arttotmeH Ktym TyTap» эgн. «Kofi HHHHge KtypTHMHt a3MaHM khöh go^aHrtaH öy cafirtbicbi3Hbi hh ge ceBMe3 эgнм» [3, c. 105] ce3^epHHH afiTtm, Hactm этнп Ko^oHHarta ortpartaHtiHti TapH^^efi. fflHManbge «opMaHga TepeK KecKeH» öy KtapaMaH (ÄMeT) «aHa mnHHge toa-toa cefi^emMeKHH ap3y^afi экeн». fflHMgH AHMHgaKH agaMrta aHbrnMactma öy acperaHK ceöen o^ca KepeK, apagaH fitm.rap KeHKeH coHt aHaBM «annaKtHeH» pacTKe^HmKeHHHH, o, «aTbTa xomKe^HgHre ge Ke^breHHHH», «agamKtaHbiHti», «He^cHHe yfirtaHbiHti» afiTa, aMMa «öHp afi coHt. gaa AMaH öHp HmHeH Kto^rta TromKeHHHH, MacxapanbiKtHapbiHbiHt ycTro aHtmrtaHbiHbi» Ktoma. ^hh мyэ.ппн$ peтapgaцнa ycyntiHbi Kty^^aHapaKt, öHp ge-öHp agaMHMHt aaTTa Teg^pHöe TonraMacbi (Mece^a, ÄMeT aKtafiHMHt, aartMHgaH caKtaT o^ca ga, HaöHK a^gaMacMHa) hhmh Hactmgtip aaTHfi cMHaB^apgaH KeHMeK KepeK o^rtaHbi (o,
HÄYHHLIH BECTHHK KPLIMÄ, № 2 (20) 2019 KO.OHuagaH a3aT этн..bгeн coHt artaH aKtbi3bmrtaH Tambin aKtKtaH 03eHHHHt o Sup anHOHHa a.gan KeHMeK KepeK o.a; ohmah uce o, cyBga HeKMere a3 Kta.rtaH egu ambrngaKH SanaHbi KtypTapa), apaM e.HeH Ke.up acartaH agaMHM aaTHMHt 03ro g^e3a.afig^artbi ^HKHp.epuHH opTarta crope.
Ey HKae Y. KypKHHHHHt maхэcepн geHH.bMere .afibiKtTbip kh, a3big^bi HMMmaKtTaH ohh my, 0Ty3big^bi ceHe.epu Be coHtpa SoTeH epge Ktapa.artaH.aprta axnaKtufi a3an HeKTupe.
«,flpbiKt.bi mefi» [4] HKaecuHge acartaH SuTacbiHbiHt nopTpeTH
0.gyKtHa TaSuufi Be mha^hh kh, эcepнннt guKtKtaT neKug^u Sofi.e epu Sap: «....HaKHH o (aHH ÖHTacM - ffl.ro.) 6y OTypbimbiHbi, 03roHHHt KtaBe Be curap Kefi^HHH, TeHeKe coSacbiHbi 03roHeH, 03b geBupuHeH, Sup gaa KtafiTMaMaKt y3bpe a.bin KeTTH» [4, c. 57]. Ea.a.birtbiHga OHMHt TH3.epuHge OTypbin, HOKt TaT.M HKae.epuHH «ceBHHHHeH, MepaKtHeH, KtopKtyHeH» guHt.ereH KtapaMaH amafibim aBam-aBam geHtumKeHHHH, H.epugeKH amafiMm SamKta Troc.epre Kupun, эcкн 3aMaH.ap apTMKt TeK «Tarabi xaTbipa» o.bin KtanrtaHbiHbi TromroHe. OKtyfibig^biHbiHt K03ro orroHge эвe..bкн g^eMaaTHbiHt Sup.HK.HrH, Supa3 ga Kepu.Hru, aHH эcкнгe anHmKtHH o.bin, aHtbi mefire («o.aMnaTKta») mySeHeH SaKtMacbi, «Macxapa 0.MaKtTaH» y3aKt TypyB.apbi g^aH.aHa. Tofi Tegapuru экeн, apTMKt «gaBy..ap, 3ypHa.ap этpa^нм HbiHt.aTKtaH» BaKtbiTTa «HHegeH fiunKe Ktagap эp mefi anbrnrtaH o.ca» ga [4, c. 58], aKtafibrna TeK TeKTupMeK HHroH этpa^нм apbiKt.aTag^aKt HbipaKt angbipaMartaHbrngaH paaTCbi3 o.rtaH эв cauSecu 03roHe ep Tana.Mafi. TaMaM Sy BaKtbiT KtOMmy ogaga anafi.ap эвннge Sup maMaTa Ktona kh, aHga Sup «apbiKt.bi mefi» aHMacbiHbi xa.Kt «mefiTaH ug^agbrna» epafi. Tofi SuTKeH coHt Sy «o.aMnaT»Hbrnt .a$bi TH..epge gecTaH o.a: «Ä^TanapHeH, afi.apHeH EartHacapafiga Sy apbiKt.bi mefiHHHt He 0.rtaHbiHbi TromroHgu, ohm aKtMaKt Mycy.bMaH.ap HHroH э.a. o.bin-o.MartaHbi aKtTapbmgbi, «KHTanKta» SaKtbmgbi... 3Ht coHtyHga эпнмнз ge aKtTbiKt... HMaM.ap, mefix.ep ge aKtTbmap...» gen eKroH.efi HKaecuHH SuTacbi [4, c. 59]. KoproHreHH khSh, Sy HKaege мyэ..н^ xa.KtHbiHt amafibimKta MyHaceSeTH
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 2 (20) 2019
денъишмесининъ бир левхасыны тасвирлеген. Озю де догърудан-догъру дегиль де, битасынынъ айтып бермесинден (яни экинджи шахыс адындан) асыл олгъан теэссурат. Иште, несиллер багъы. Битасынынъ тарифини динълей-динълей эски заманларгъа далгъандайын олгъан торунынынъ вазифеси бу багъны сакълап къалмакътыр. Амма куррелешмекте олгъан дюньяны токътатмакъ мумкюнми - о озюнинъ далгъалары тюбюнде эр шейни къйыр-чийир эте. Къалса, тек хатыра къаладжакъ. Бу хатыраны муэллиф окъуйыджысынен болюше. Бойле этип шу икяелер онынъ къадериндеки базы бир алларны козетмеге, юрегиндеки шейлерни анъламагъа ярдым эте.
Нетидже. Джиддий тильшынас киби танылгъан Усеин Куркчининъ икяелер яратмакъ икътидары бар олгъаны пек сезиле. Языджы назик бир бедиий алетлернен иш корип, бельки заман тарлыгъына ола тарифлеп оламагъан шейлерини экинджи шахыс адындан (арабаджы Сейдали агъа, битасы, Амет акъай) накъиль эте. Языджынынъ къалеми окъуйыджынынъ анъында джанлы левхалар ярата. Олар языджынынъ такъдири акъкъында къыскъа малюмат берген бир весикъагъа бенъзеп кете.
Список источников:
1. Бекирова Г. Научный подвиг Усеина Курчки [Электронный ресурс] / Г. Бекирова. - Режим доступа: https://ru.krymr.eom/a/28130538.html.
2. Куркчи У. Копчеклернинъ давушы алтында / У. Куркчи // Йылдыз. -1980. - № 1. - С. 40-44.
3. Куркчи У. Корюшюв / У. Куркчи // Йылдыз. - 1980. - № 2. - С. 103109.
4. Куркчи У. Ярыкълы шей / У. Куркчи // Йылдыз. - 1988. - № 5. - С. 5759.
5. Шамиль Алядин. Сайлама эсерлер / Ш.С. Алядинов. - Симферополь: Крымучпедгиз, 1999. - 624 с.
