CC BY
36УДК 39:398.91 .. Меметова Л А
КЪЫРЫМТАТАР АТАЛАР СЕЗЛЕРИНДЕ меметова
КЪАДЫН ВЕ КЪАДЫНЛЫКЪ МЕСЕЛЕСИ
Аннотация. Макъаледе къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ къадимий жанрларындан бири - аталар сёзлери огренильмекте. Къадын ве къыдынлыкъ мевзулы аталар сёзлери сечилип, къадыннынъ ичтимаи вазиетине, аиледеки эда эткен вазифеле-рине коре тасниф этиле.
Анахтар сёзлер: къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы, аталар сёзлери, къадын ве къадынлыкъ мевзусы.
Меметова Л.А.
ЖЕНЩИНЫ И ЖЕНСКИЙ ВОПРОС В КРЫМСКОТАТАРСКИХ ПОСЛОВИЦАХ
Аннотация. Статья посвящена комплексному изучению одного из наиболее древних жанров крымскотатарского устного народного творчества - пословиц, посвященных женской тематике. В работе осуществлена попытка дифференциации исследуемого материала в соответствии с социальным и семейным статусом женщины.
Ключевые слова: крымскотатарское устное народное творчество, пословицы, женская тематика.
Memetova L.A.
WOMEN AND WOMEN'S ISSUES IN THE CRIMEAN TATAR PROVERBS
Summary. This article is devoted to the complex study of one of the most ancient genres of the Crimean Tatar folklore - proverbs concerned woman's themes. The effort of differentiation of the research material in accordance with the social and family status of woman is realized.
Key words: Crimean Tatars folklore, proverbs, woman's themes.
Аталар сёзлери халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ энъ къадимий ве яйгъын жанрыдыр. «Халкънынъ чокъ асырлыкъ ичтимаий-тарихий теджрибесини умумийлештирген ве онынъ лакъырды тилине кирген къыскъа, амма терен маналы метин ибарелер»дир [1, с. 3]. Аталар сёзлери, айтымлар да шу джумледе, асырлар девамында агъыздан-агъызгъа, несильден-несильге кечип, халкънынъ къаарь-къасевети, къуванч ве кедерини, арзу-ниетлерини, умютлерини акс эткен мергин ибарелердир [3, с. 5]. Олар эдждатларымызнынъ омюр тарзы ве икметини бильдирмек иле миллий тефеккюр ве ахлякъий эсасларны огренмеге ярдым эте ве умумен тилимизни зенгинлештирелер.
Къырымтатар аталар сёзлери ве айтымларнынъ топланылувы ве ильмий джеэттен огренилюви XIX асырнынъ орталарында башлана. Бу ишнинъ башында А.Къ. Ховаджа [4], И.Н. Березин [5], В.Х. Кондараки [6], В.В. Радлов [7] киби оджа ве алимлер булуналар. 1914 сенеси А.А. Боданинский, Э.Л. Мартино, О. Мурасов тарафындан топланылгъан аталар сёзлери ве айтымлар белли шаркъшынаслар - А.Н. Самойлович ве П.А. Фалев муаррирлигинде нешир олуналар [8]. Къырымтатар аталар сёзлерининъ талили тюркшынас В. А. Гордлевскийнинъ [9] ишлеринде раст келе.
ХХ асырда аталар сёзлерининъ топланма ве дердж этильмеси Р. Музафаров [10], М. Улькюсал [11], Р. Фазыл [12] киби алим ве языджылар тарафындан япылды. Белли фольклорджы Дж. Бекировнынъ къырымтатар фольклоры боюнджа китапларында [2; 13] аталар сёзлери ве айтымларгъа багъышланылгъан къысымлар мевджут.
Бугунь де къырымтатар аталар сёзлери ве айтымларнынъ кешф этильмеси боюнджа ишлер алып барыла. 2013 сенеси Ш. Асановнынъ 4000 зияде аталар сёзлери ве айтымлардан ибарет олгъан джыйынтыгъы нешир олунды [1]. «Янъы дюнья» газетасынынъ саифелеринде тедкъикъатчы Э. Бекиров аталар сёзлерине багъышланылгъан махсус рубриканы алып бара [14; 15]. Мезкюр муэллифлернинъ чалышмалары зенгин халкъ иджадынынъ огренилюви ве къорунмасы ичюн муим менбалардыр.
Умумен аталар сёзлери ве айтымларнынъ огренилюви боюнджа баягъы ишлер япылгъанына бакъмадан, дикъкъатымызны джельп эткен къадын ве къадынлыкъ меселесине кельгенде, шуны къайд этмели ки, бу мевзу даа терен тедкъикъ этильмегендир. Ишбу алны козь огюне алып, бизим араштырмамыз бу ёнълиште япылгъан ильк адымлардан биридир, демек мумкюн.
Ады кечкен муэллифлернинъ неширлеринде ер алгъан къадын-къызлар акъкъында ибарелер тедкъикъатымызнынъ эсасыны тешкиль эте. Ишбу паремаларны талиль эткенде, оларны къадын-къызларнынъ ичтимаий статусларына, яшайышта эда эткен вазифелерине коре бир къач къысымгъа айрмакъны уйгъун корьдик.
Ильк оларакъ бу къыз бала акъкъында аталар сёзлери ве айтымлар. Бу мергин иба-релерде къызларнынъ табиат чизгилери, хусуситлери, оларнынъ тербиеси акъкъында хабер бериле (Къыз дегенинъ назиктир, къызгъа тийме, языкътыр [1, с. 116]; Къыз къарны къын къадар, огъул къарны къую къадар [1, с. 116]; Къыз юреги къаранлыкъ геджедир [1, с. 117]; Къыз эрке оссе ана-бабасыны хор этер [1, с. 117]).
Мезкюр къысым паремаларда халкънынъ асырлар девамында кутюп кельген адетлери де акс олуна. Мисаль, етишкен къызнынъ джиезини онларнен нагъышлы юзьбез, марама ве дигер эшьялар тешкиль эткени ичюн аиледе къыз догъылувынен онъа джиез азырлап башлай эдилер [16]. Бу адет «Къыз бешикте, джиез сандыкъта» [1, с. 116] деген аталар сёзюнде озь ифадесини тапа.
Миллий адет узьре къыз тойдан сонъ ана-баба эвини терк этип, омюр аркъадашы аиле-сининъ азасы ола. Бу акъта да сыкъ къулланылгъан аталар сёзлери мевджут (Къыз бала му-сафирдир [1, с. 116]; Къыз бала - эль эвининъ чырагъы [1, с. 116]).
Экинджи къысым бу келин акъкъында аталар сёзлеридир. Бу ибарелерде келинлернинъ табиаты сёзге алына (Келин къайнана топрагъындан, киев - къайната топрагъындан [1, с. 96]), келин сайлагъанда онынъ насыл хусусиетлерине дикъкъат этмек кереклиги беян олуна (Келиннинъ алтынлысыны араштырма, акъыллысыны араштыр! [1, с. 96]).
Куньлик аятта келининден шикяетчилер де сыкъ раст келе. Невбеттеки аталар сёзю бойле инсанларгъа ёлланылгъан бир икметли сёздир (Келининъ яман олса, огълунъдан корь, киевинъ яман олса - къызынъдан корь [1, с. 96]).
Келин акъкъындаки аталар сёзлерининъ чокъусында къайнана да анъыла (Келин де къайнана олур [1, с. 96]). Онынъ табиатына аит чизгилер сёзге алынмакъ иле даа сыкъ бу эки шахыс арасындаки мунасебет, зыддиетлик косьтериле (Келин чечек, эр айткъаны кер-чек, къайнана йылан - эр айткъаны ялан [1, с. 96]; Къадыннынъ айткъаныны ур башкъа, ананынъ сёзюни ур ташкъа [14, с. 7]). Асырлар теренлигинден къайнана/келин мунасе-бетлери даима актуаль олып келе. Эвеллери бир эвнинъ бикелери, земаневий аятта исе эк-сериети иле эр бирининъ озь ювасы олгъанына бакъмадан, бири-бирине иддиалары эксильмеген къадынлар чешит эсерлер ве шу джумледе аталар сёзлерининъ мевзусы олып келе.
Невбеттеки аталар сёзлери ве айтымлар къадыннынъ рефика, эв бикеси олма вазифеле-ринден ибареттир. Мезкюр паремаларда къадыннынъ табиат чизгилери (Яхшы къадын ишли олур, яман къадын тишли олур [1, с. 203]), вазифелери (Къадынынъ омюрлик ёл-дашынъ [1, с. 105]), къыймети (Къадын эвнинъ гулю, эркек эвнинъ диреги [1, с. 105]), эвнинъ берекетли олмасында эмиети (Эвни эв эткен де къадын, эрни эр эткен де [1, с. 182]; Яхшы къадын - дюнья байлыгъы [1, с. 203]; Яхшы къадын - эвнинъ гулю [1, с. 203]) акъкъында тарифлене. Бунынъ иле берабер апай-акъай арасы мунасебетлерни (Къары-къоджа талашты, яткъа беля япышты [1, с. 109]; Акъай-апай - йипектир, оларнынъ ара-сына кирген - тентектир [1, с. 17]), эр кишининъ омрю, бахты къадыны иле сыкъ багълы олгъаныны (Апайсыз акъай ольмей, лякин раатлыкъ да корьмей [1, с. 28]; Къадынын яхшы эткен къоджа, къоджаны да яхшы эткен къадын [1, с. 105]; Апайынъ яман олса, эджелинъ етмей олерсинъ [1, с. 28]) ифаделеген ибарелер де айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр.
Айны къадын ве къадынлыкъ мевзусында аталар сёзлери ве айтымларны тешкиль эткен дертюнджи группа ана мевзулыдыр. Бу икметли ибарелерде ананынъ эсас чизгилери, бала-сына нисбетен севги (Ана балагъа эки козьнен бакъар, баба - бир козьнен [1, с. 27]; Ана
ичюн бала балдан татлыдыр [1, с. 27]; Баланынъ пармагъы агъырса, ананынъ юреги агъы-рыр [1, с. 48]), шефкъаты (Ананынъ къолу йымшакъ ола [1, с. 27]), алидженаплыгъы (Бала-сы ичюн ана атешке кирер [1, с. 48]), баласы ичюн бир къоруйыджы (Аналы къыз - къы-налы къыз [1, с. 27]) эм де энъ къыйметли инсан (Анасыз бала - бахтсыз бала [1, с. 28]; Ба-бадан оксюз - яры оксюз, анадан оксюз - толу оксюз [1, с. 43]; Ана ольген сонъ баба эмдже олур [15, с. 7]) олгъаны сёзге алына. Анагъа урьмет - асырлар теренлигинден кутюлип кельгендир. Пейгъамберимиз (с.а.в.)нинъ насиатларында Ана - хызмет ве лютюфке ляйыкъ энъ биринджи инсандыр.
Базы ибарелерде ана ве баба вазифесининъ муимлиги акъкъында айтыла (Ана къадрини ана олгъан сонъ, баба къадрини баба олгъан сонъ билирсинъ [1, с. 27]), оларнынъ дюньяда-ки эмиети бельгилене (Баба эвляткъа - девлеттир, ана - юректир [1, с. 44]). Ислямиет-нинъ эсасларына коре ана ве баба эмиети гъает буюктир. Аллахнынъ сёзю - Къуран-и-Керимде оларгъа «Оф» биле деме; оларны азарлама; экисине де гузель сёзлер сёйле, деп айтыла (Исра суреси).
Сонъки къысым бу - тул къадынлар акъкъында аталар сёзлери ве айтымлардыр. Микъдар джеэттен чокъ олмагъанына рагъмен, олар тул къадыннынъ омрю акъкъында эсас бильгилер берелер. Мисаль, тул къадыннынъ вазиетини бильдирген аталар сёзю - (Янъгъыз къадын - къанатсыз къуш [1, с. 201]). Эльбетте, къанатсыз къуш учып оламаз, яшайышта озь вазифесини толусынен эда этмез.
Тилимизде (Тул къадыннынъ огълу эрке олур [1, с. 161]) деген ибаре мевджут. Аят теджрибесинден ирмакълангъан бу аталар сёзю базы тул къадынларнынъ огъул тербиеле-месиндеки арекетлерини акс эте. Акъикъатен, къадын озь баласына бабасыннынъ ёкълугъыны бильдирмемек ичюн оны зиядеси иле къайгъыра, эйбетлей ве эркелете.
Бойлеликнен, къадын ве къадынлыкъ вазифесини тариф эткен аталар сёзлери ве ай-тымларны талиль этип, къырымтатар къадыны эр бир ичтимаий мертебеде (къыз, келин, рефикъа, ана, къайнана) насыл хусусий чизгилер ташыгъаныны ве умуммен насыл бир сыр муджессеми олгъаныны огренмеге наиль олдыкъ.
Мураджаат эткен паремаларда «шефкъат, рыкъкъет, мерхаметтен олушкъан нарин ву-джутлы, назик назарлы» [17, с. 398] къадын заты эр тарафлама косьтериле. Халкъ икмети сакълы олгъан аталар сёзлери ве айтымларда къадын - бу дюньяны яраштырмакъ иле бир сыра муим вазифелер эда эткени беян олуна; аилесине, омюр аркъадашына, баласына, джемиетке тесир эткен эм мусбет, эм де менфий чизгилери, арекетлери сёзге алына.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Аталар сёзлери ве айтымлар: Къырымтатар тилининъ паремиологик лугъаты / топлагъан ве тертип эткен Ш. Асанов. - Тюзетильген ве тамамлангъан 2-джи нешири. - Симферополь: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» неширияты», 2013. - 208 с.
2. Бекиров Дж. Татар фольклоры / Дж. Бекиров. - Ташкент: Укитувчи, 1975. - 312 с.
3. Püsküllüoglu A. Türk atasözleri sözlügü / A. Püsküllüoglu. - Ankara, 2002. - 191 s.
4. Ховаджа А.Къ. Татарско-турецкие разговоры с присовокуплением к ним пословиц, басен, образцев для склонений и спряжений татарских слов / А.Къ. Ховаджа. - Казань, 1850. - 151 с.
5. Березин И.Н. Народные пословицы турецкого племени / И.Н. Березин. - Казань: Библиотека для чтения, 1856.
6. Кондараки В.Х. Универсальное описание Крыма / В.Х. Кондараки. - СПб.: Тип. В. Веллинга, 1875.
7. Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен: в 13-ти т. / В.В. Радлов. -СПб., 1896. - Т. 7.
8. Пословицы, поговорки и приметы крымских татар, собранные А.А. Боданинским, Э.Л. Мартино и О. Мурасовым / под ред. А.Н. Самойловича и П.А. Фалева. - Симферополь: Тип. Таврич. губерн. земства, 1914. - 26 л.
9. Гордлевский В.А. Замечания на пословицы крымских татар / В.А. Гордлевский // Записки Восточного отделения Русского Археологического общества. Т. 25. - М., 1921.
10.Музафаров Р. Татарские народные пословицы. О крымскотатарских пословицах / Р. Музафаров. -Казань, 1959.
11.Ülküsal M. Dobrucada'ki Kirirm türklerinde atasözleri ve deyimler / M. Ülküsal. - Ankara üniversitesi basimevi, 1970.
12. Фазыл Р. Къайда бирлик, анда тирилик / Риза Фазыл. - Ташкент: Изд-во им. Г. Гуляма, 1971. -192 с.
13. Бекиров Дж. Къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы / Дж. Бекиров. - Ташкент: Укитувчи, 1988. - 278 с.
14.Ана ве бабанен багълы аталар сёзлери // Янъы дюнья. - 2016, 22 января. - С. 7.
15.Ана ве бабанен багълы аталар сёзлери // Янъы дюнья. - 2016, 29 января. - С. 7.
16. Абдуллаева Г. Крымскотатарская свадьба: старинные обычаи / Г. Абдуллаева // Авдет. - 2007. -№ 47.
17.Айвазов А.С. Къадынлыкъ ве къадынларынынъ эхеммиети / А.С. Айвазов // Фююзат. - 1907. -№ 2-5.- С. 398-400.
