CC BY
133
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
109
УДК 373.5.016 : 811.161.3
Л. С. Васюковіч
Кандыдат філалагічных навук, дацэнт ВДУ імя П. М. Машэрава, г. Віцебск, Рэспубліка Беларусь
ВУЧЭБНЫЯ ТЭКСТЫ З НЕВЕРБАЛЬНЫМІ КАМПАНЕНТАМІ
Артыкул прысвечаны праблеме тыпалогіі вучэбных тэкстаў школьнага падручніка па беларускай мове. Даследуюцца вучэбныя тэксты з невербальнымі (паралінгвістычнымі) кампанентамі, якія ўяўляюць сабой сінтэз моўных і нямоўных сродкаў для перадачы лінгвістычнай інфармацыі. Вядучыя параметры тэкстаў з невербальнымі кампанентамі аналізуюцца з улікам іх лінгваметадычнага статусу. Даказваецца, што падобныя тэксты ўяўляюць сабой складанае ўтварэнне, для якога характэрна сэнсавая, структурная, функцыянальная, камунікатыўная цэласнасць, прагматычнае ўздзеянне на адрасата.
Ключавыя словы: вучэбны тэкст, невербальны кампанент, сінтэз моўных і пазамоўных сродкаў, табліца, схема, графічнае афармленне тэксту.
Уводзіны
Як вядома, паралінгвістычныя з’явы складаюць неад’емную частку камунікацыі, таму “поўнае вывучэнне мовы можа быць дасягнута толькі з улікам усіх канкрэтных асаблівасцей яе функцыянавання, уключаючы найперш выкарыстанне паралінгвістычных сродкаў” [1, 80]. У артыкуле пад вучэбнымі тэкстамі з невербальнымі (паралінгвістычнымі) кампанентамі маюцца на ўвазе тэксты, для якіх уласцівы сінтэз моўных і нямоўных сродкаў перадачы інфармацыі. Невербальны кампанент, выступаючы інфармацыйнай асновай, павышае камунікатыўна-зместавы патэнцыял паведамлення, садзейнічае адэкватнаму ўспрыманню і ацэнцы інфармацыі. У якасці невербальных кампанентаў вучэбных тэкстаў выступаюць табліцы, схемы, умоўныя абазначэнні, ранжыраванне колеру, шрыфтавых выдзяленняў. Тэксты, змадэліраваныя як сінтэз кампанентаў розных знакавых сістэм, не маюць на сённяшні дзень агульнапрынятага тэрміналагічнага абазначэння: крэалізаваны тэкст (Н. С. Валгіна, Ю. А. Сарокін, Я. Ф. Тарасаў), авербальны тэкст (Б. А. Плотнікаў), семіятычна ўскладнены тэкст (А. В. Протчанка) і інш. Тэрміналагічны разнабой сведчыць пра семантычную неаднароднасць адзінак, якія складаюцца з дзвюх “негамагенных частак: вербальнай (моўнай/маўленчай) і невербальнай, прыналежнай да іншых знакавых сістэм” [2, 114].
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Разгледзім вядучыя параметры тэкстаў з невербальнымі кампанентамі з улікам іх лінгваметадычнага статусу. Найперш зазначым, што падобныя тэксты ўяўляюць сабой складанае ўтварэнне, якое характарызуецца сэнсавай, структурнай, функцыянальнай, камунікатыўнай цэласнасцю, прагматычным уздзеяннем на адрасата.
Сэнсавая цэласнасць тэксту вызначаецца сістэмай вербальных і невербальных кампанентаў, прызначаных перадаваць пэўны аб’ём лінгвістычнай інфармацыі з дыдактычнымі мэтамі. Пры гэтым разуменне тэксту суадносіцца як са зместам славеснага паведамлення, так і з інфармацыяй, прадстаўленай у графічным абрамленні тэксту.
Структурная цэласнасць вызначаецца сістэмай вербальных і невербальных кампанентаў, прадстаўленых у адзінай лінгва-візуальнай прасторы. Пры гэтым эфектыўнае “вычэрпванне” пададзенай інфармацыі істотна залежыць ад яе графічнай арганізацыі (прасторавае размяшчэнне, характар абазначэнняў, памеры шрыфту, вядучыя колеры).
Невербальный кампаненты вучэбнага тэксту аб’яднаны функцыянальным адзінствам. Яны служаць не толькі трываламу запамінанню, засваенню матэрыялу, але і выступаюць у якасці дапаўнення да вербальнай інфармацыі. Любы графічны знак у тэксце мае значэнне, паколькі за візуальнай формай інфармацыі патэнцыяльна “хаваецца” згорнуты тэкст.
Камунікатыўная цэласнасць адзінкі заснавана на інтэграванасці вербальнага і невербаль-нага кампанентаў.
Невербальны вучэбны тэкст вызначаецца наступнымі лігваметадычнымі ўласцівасцямі:
■ сінтэз вербальных і невербальных сродкаў, што з’яўляецца тыпаўтваральнай прыметай тэксту. Невербальны тэкст узмацняе інфармацыйную насычанасць камунікатыўнай прасторы
© Васюковіч Л. С., 2015
110
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
падручніка за кошт таго, што змяшчае дадатковыя звесткі да базавага тэксту, замяшчае вербальны кампанент або спалучае магчымасці вербальных і невербальных сродкаў;
■ інтэграцыя вербальных і невербальных сродкаў акцэнтуе камунікатыўную і кагні-тыўную значнасць паведамлення. Пры гэтым узбагачаецца змест, павялічваецца сэнсавая нагрузка вучэбнага тэксту;
■ невербальны тэкст характарызуецца поліфункцыянальнасцю, выконвае функцыі ўдакладнення (адназначнасць успрымання інфармацыі); замяшчэння; рэалізуе прагматычную функцыю (узмацняе эфект уздзеяння на адрасата);
■ вучэбны тэкст характарызуецца інфармацыйнай насычанасцю за кошт сэнсавай кампрэсіі, паралельнага ўжывання вербальных, лічбавых і графічных знакаў для дасягнення дыдактычных задач.
Даследчыкі класіфікуюць авербальныя тэксты на аснове розных крытэрыяў. Мы, улічваючы характар падобных тэкстаў, бяром за аснову класіфікацыю, прапанаваную Г. В. Калшанскім [1], відазмяняючы яе з улікам варыянтнасці кампанентаў у лінгваметадычным кантэксце. Адпаведна названаму крытэрыю, вылучаюцца дзве групы вучэбных тэкстаў з невербальным кампанентамі ў сучасных школьных падручніках па мове: 1) тэксты, што дапаўняюцца выяўленчай нагляднасцю (ілюстрацыі, малюнкі, фотаздымкі і г. д.); 2) тэксты, якія суправаджаюцца ўмоўна-графічнай нагляднасцю (схемы, табліцы, дыяграмы і г. д.).
У падручніках па беларускай мове для старэйшых класаў пераважаюць тэксты другой групы. Яны складаюць у камунікатыўнай прасторы падручніка ~ 9% ад агульнай колькасці тэкстаў (31 заданне з 311 у 10 класе [3], 12 заданняў з 306 у 11 класе [4]. Разгледзім вучэбныя тэксты з невербальнымі кампанентамі і іх функцыі ў школьным падручніку.
З усіх відаў умоўна-графічнай нагляднасці ў школьным падручніку па мове для старэйшых класаў перавага аддаецца табліцам. Табліцы ўяўляюць сабой пералік тых або іншых дадзеных, якія размешчаны ў пэўным парадку вертыкальна і гарызантальна і разграфляюцца прамымі лініямі. Табліцу можна ахарактарызаваць як прасторавую форму для графічнай падачы матэрыялу, які можна згрупаваць, раскласіфікаваць, сістэматызаваць паводле пэўных адзнак. Табліца ў школьным падручніку выступае пераважна як своеасаблівы спецыфічны тэкст або як кампанент вербальнай інфармацыі.
Асаблівасць табліц як кампанента вучэбных тэкстаў школьных падручнікаў заключаецца ў тым, што табліца патэнцыяльна выступае асновай для стварэння новага тэксту з апорай на прапанаваную інфармацыю. Як правіла, дадзеныя, прыведзеныя ў табліцы, трансфармуюцца пры вытлумачэнні, дэталізацыі лінгвістычных звестак, пры супастаўленні моўных з’яў, якія валодаюць агульнымі і дыферэнцыяльнымі прыметамі, пры сістэматызацыі ведаў, фармулёўцы вывадаў, падрыхтоўцы абагульняльных паведамленняў. Адпаведна табліцы выконваюць інфармацыйную, класіфікацыйную, сістэматызацыйную, ілюстрацыйную функцыі.
Вучэбныя тэксты з невербальным кампанентам выступаюць асновай для фарміравання аналітычных, сінтэтычных, творчых уменняў. Так, аналітычныя заданні арыентаваны на аналіз матэрыялу на розных этапах фарміравання лінгвістычных паняццяў, выдзяленне вядучых і другасных прымет мовазнаўчых паняццяў, свядомае запаўненне зместу табліцы, падбор уласных прыкладаў. У працэсе запаўнення табліцы фарміруюцца аперацыйныя кампаненты ўмення ўстанаўліваць сувязі паміж умовай задания і назвай табліцы, паміж назвай табліцы і яе структурнымі часткамі, паміж назвамі частак і характарам змешчанага моўнага матэрыялу.
Сінтэтычныя заданні арыентаваны на чытанне табліц, складанне інфармацыйных планаў тэксту, распрацоўку сістэмы ўмоўных абазначэнняў для кадзіравання лінгвістычнай інфармацыі. “Чытанне” табліцы арганізуецца з дапамогай пытанняў, адказы на якія трансфармуюцца ў тэкст на лінгвістычную тэму.
Творчыя заданні арыентаваны на стварэнне табліц, падрыхтоўку на іх аснове тэкстаў на лінгвістычную тэму. На гэтым этапе пазнавальныя аперацыі, якія праводзіліся раней пад кіраўніцтвам настаўніка, выконваюцца вучнямі самастойна, напрыклад: прачытайце тэкст параграфа
“Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа”. Выдзеліце неабходную інфармацыю, якую трэба размясціць у графах табліцы “Лексіка-семантычная роля абагульняльных слоў пры аднародных членах сказа”, “Месца абагульняльных слоў у сказе”, “Знакі прыпынку ў залежнасці ад пазіцыі абагульняльных слоў”, “Прыклады”. Творчыя заданні ўдасканальваюць уменні класіфікаваць лінгвістычны матэрыял паводле пэўных крытэрыяў, “чытаць” табліцу, знаходзіць і выпраўляць памылкі, дапушчаныя пры складанні табліцы, уменне даваць назвы табліцам і іх структурным
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
111
часткам, складаць табліцы да вербальных тэкстаў, разгортваць матэрыял, змешчаны ў табліцы, у звязны тэкст на лінгвістычную тэму, рыхтаваць паведамленні на аснове табліцы.
Схема як невербальны кампанент вучэбнага тэксту адлюстроўвае ўнутраную структуру, сутнасць моўнай з’явы з дапамогай умоўных знакаў. Мэта выкарыстання схем у тэксце, як зазначае Б. А. Плотнікаў, заключаецца “ў перадачы таго, што выяўлена ў прадмеце шляхам яго аналізу і пранікнення ў яго сутнасць” [5, 89]. Схема абстрагуецца ад дэталяў, другасных адзнак, засяроджвае ўвагу чытача на галоўным. Схемы ў школьным падручніку павінны суправаджацца вытлумачэннямі, каментарыямі, інакш яны страчваюць інфармацыйную і дыдактычную сутнасць. Як правіла, схема па-за тэкстам мае абстрагаваны характар. Яе прызначэнне раскрываецца пасля прачытання і асэнсавання вербальнага тэксту. Схемы як кампанент вучэбнага тэксту выконваюць інфармацыйную, класіфікацыйную, абагульняльную функцыі. Яны выступаюць сродкам перадачы інфармацыі, асновай для яе ўзнаўлення і разгортвання.
Схема рэалізуе графічную форму падачы лінгвістычнага матэрыялу, забяспечвае выклад графічных, лічбавых і часткова вербальных дадзеных. На аснове інтэграцыі вучэбнай інфармацыі актывізуецца ўвага чытача, развіваецца абстрактнае мысленне, аналітычныя здольнасці. Схема акцэнтуе графічную падачу інфармацыі, падкрэслівае суадносіны і залежнасць з’яў, якія характарызуюць пэўную моўную з’яву (граматычную, арфаграфічную, пунктуацыйную). Каб схема магла выступаць аб’ектам асэнсаванага ўспрымання і аналізу згорнутага матэрыялу, інфармацыйнай асновай выказвання, патрэбна вучыць мове сімвалаў, бачыць логіку ў падачы дадзеных, разумець асаблівы сэнс графічнага размеркавання матэрыялу, умоўных абазначэнняў, выкарыстаных тэрмінаў, усведамляць абагульненасць закадзіраванай інфармацыі.
Дыдактычны патэнцыял схемы можа быць рэалізаваны пры наступных умовах:
■ улік этапу навучання і ступені падрыхтаванасці вучняў да паўнацэннага ўспрымання, аналізу схемы, сфарміраванасць умення самастойна прааналізаваць, запісаць інфармацыю ў выглядзе схемы, прачытаць, “прагаварыць” яе, расшыфраваць запіс, аформлены ў выглядзе схемы, запатрабаванасць умення карыстацца схемай як сродкам згортвання ключавой інфармацыі, як своеасаблівым прадпісаннем паслядоўнасці вучэбных дзеянняў;
■ схема можа афармляцца разнастайнымі спосабамі, аднак пажадана прытрымлівацца графічнай аднастайнасці, аддаваць перавагу агульнапрынятым скарачэнням. Пры гэтым выкарыстанне графічных сродкаў павінна выяўляць, дэманстраваць лагічныя сувязі з’яў, што могуць быць незразумелымі вучню;
■ схема павінна ўтрымліваць мінімальную колькасць вербальных знакаў. Яна павінна лагічна, даступна адлюстроўваць моўныя заканамернасці, што маюць мноства праяўленняў, з якімі сустракаецца вучань пры аналізе фактаў, з'яў. Варта рацыянальна выкарыстоўваць у схемах графічныя абазначэнні, прывычныя і традыцыйныя для вучняў (абазначэнне канчатка, суфікса, кружок для абазначэння аднародных членаў сказа і г. д.);
■ большасць арфаграфічных, пунктуацыйных правіл беларускай мовы ў многіх выпадках заснаваны на супрацьпастаўленні моўных з’яў (пішацца/не пішацца, ставіцца/не ставіцца, выдзяляецца/не выдзяляецца, адасабляецца/не адасабляецца). Аптымальна, калі адпаведныя схемы адлюстроўваюць тыповыя з’явы, абагульняюць інфармацыю, тым самым дапамагаюць вучням усведамляць, разумець і запамінаць правілы, заканамернасці.
Здольнасць вучняў “чытаць” схему, разумець яе інфармацыйны сэнс можа адпрацоўвацца на наступных заданнях:
Разгледзьце схему. Выкарыстоўвайце яе як аснову для ўзнаўлення інфармацыі.
Запішыце прыклады на кожны пункт правіла, адлюстраванага ў схеме.
Прачытайце арфаграфічнае правіла ў падручніку. Параўнайце змест правіла і змест схемы. Якія пункты правіла не адлюстраваны ў схеме? Запішыце схему, дапоўніўшы яе неабходным матэрыялам.
З дапамогай схемы сцісла запішыце фармулёўку арфаграфічнага правіла, пададзенагаў схеме.
На аснове схемы складзіце табліцу. Колькі гарызантальных і вертыкальных графаў будзе ў табліцы? Чаму? Запішыце па тры прыкладыў кожнай графе табліцы.
Знайдзіце недакладнасць у схеме. Аформіце схему правільна.
Прапануйце назву для наступнай схемы. Растлумачце назву.
Раскажыце, якія ўмоўныя абазначэнні ўжытыў схеме і што яны абазначаюць.
Разледзьце схему. Што трэба ведаць і ўмець, каб не рабіць памылак на «зашыфраванае» арфаграфічнае правіла? Змяніце, дапоўніце схему, каб яна максімальна дапамагала вам у запамінанні новага матэрыялу.
112
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Якія звесткі з’яўляюцца галоўнымі для гэтага правіла? Якім чынам яны адлюстраваныў схеме?
Параўнайце падачу матэрыялу “Правапіс часціцы не (ня) з рознымі часцінамі мовы" на схемах у розных дапаможніках. Выберыце аптымальную, на ваш погляд, схему. Растлумачце, чаму вы аддалі перавагу менавіта гэтай схеме.
Праца са схемай развівае ўменне выдзяляць галоўнае ў вучэбным матэрыяле, садзейнічае развіццю лагічнага мыслення вучняў, фарміраванню ўмення бачыць моўныя заканамернасці ў канкрэтных лінгвістычных фактах.
Умовай рацыянальнага выкарыстання вучэбных тэкстаў з невербальнымі кампанентамі ў школьным падручніку з’яўляецца метадычная арганізацыя працэсу іх успрымання і засваення, які павінен суправаджацца пытаннямі, заданнямі, аналізам інфармацыі. Невербальныя кампаненты вучэбных тэкстаў, апрача названых, выконваюць камунікатыўную функцыю, аб’ядноўваючыся дыдактычным кантэкстам. Іх дыдактычная вага заключаецца ў дыялектычным адзінстве задач паведамленне інфармацыі і візуальны спосаб яе прадстаўлення. Пры гэтым паралінгвістычны кампанент у спалучэнні з вербальнай інфармацыяй выступае як згорнуты тэкст, як аснова інтэрпрэтацыі той ці іншай моўнай з’явы. У адносінах да вербальнага паралінгвістычны кампанент або ўтрымлівае дадатковыя звесткі, або замяшчае вербальны тэкст, або выступае сэнсавай апорай для разгортвання інфармацыі. Апрача паведамлення інфармацыі, невербальныя кампаненты выконваюць функцыю ўздзеяння на адрасата, што праяўляецца ў кіраванні пазнавальнай дзейнасцю вучня праз сістэму пытанняў і заданняў, якія суправаджаюць змешчаныя ў падручніку табліцы, схемы.
Спынімся на графічным афармленні як невербальным кампаненце вучэбнага тэксту падручніка. Візуальная рэальнасць тэксту складае сутнасны элемент вучэбнай камунікацыі. Як справядліва адзначаюць Т. М. Нікалаева і Б. А. Успенскі, выключанасць “пазалінгвістычных даных пазбаўляе вельмі істотнай інфармацыі - настолькі значнай, што ў пэўных выпадках тэкст без іх наогул можа быць незразумелы” [6, 64]. Аўтар вучэбнага тэксту знаходзіцца ў дыдактычнай залежнасці ад фактару адрасата. Перадаючы адпаведны змест, ён клапоціцца пра адэкватнасць успрымання тэксту. Першасная задача - паведаміць навуковую інфармацыю даступна, зразумела, адаптаваць яе да лінгвістычнага і агульнага ўзроўню адрасата - дапаўняецца вырашэннем праблемы зместава-структурнай арганізацыі ведаў. Структура прадстаўлення звестак таксама залежыць ад характарыстык адрасата паведамлення. Трэба пагадзіцца з тым, што “навуковыя тэксты ў рознай ступені “ідуць насустрач” чытачу (Н. Б. Мячкоўская). Так, аўтар манаграфічнага даследавання, найперш дбаючы пра належны тэарэтычны ўзровень выдання, абыходзіцца традыцыйным, класічным наборам сродкаў афармлення твора: загаловак тэксту, назвы асобных структурных частак, анатацыя, рэферат, паказальнік, уводзіны, заключэнне, спіс літаратуры і г. д. Аўтар вучэбнага тэксту, вырашаючы дыдактычныя задачы, вымушаны прадумваць разнастайнасць сродкаў рэалізацыі фатычнай функцыі.
Дапамагчы ўспрыняць, зрабіць даступнай, адпаведным чынам ранжыраваць вучэбную інфармацыю закліканы спосабы графічнай прэзентацыі лінгвістычнага матэрыялу: назвы параграфаў, падзел тэксту на абзацы, вылучэнне рубрык. Дапаўняюць падобную сегментацыю вучэбных тэкстаў розныя параграфемныя элементы: курсіў, тлусты шрыфт, разрадка, двукоссе, выкарыстанне цытат і г. д. Адзначым, што графічныя сродкі афармлення зместу самі па сабе, без удзелу вербальных інфармацыйных элементаў, не маюць самастойнага значэння. Узаемадзейнічаючы з лінгвістычнымі сродкамі, акцэнтуючы ўвагу на ўнутранай арганізацыі матэрыялу, яны семантызуюць форму, скіроўваюць яе на сутнасную задачу: аблегчыць успрыманне адрасатам зместу інфармацыі. Такім чынам, вучэбны тэкст, выконваючы дыдактычныя задачы, максімальна набліжаецца да чытача не толькі сваёй лексіка-сінтаксічнай, але і графічнай арганізацыяй. Аднак надзвычай важна, каб гэтае “набліжэнне да чытача” асэнсоўвалася вучнем. Інакш камунікатыўныя намеры аўтара, падмацаваныя і прадубліраваныя графічнымі сродкамі, застануцца нерэалізаванымі, не ўспрынятымі адрасатам. Так, ніводны з сучасных падручнікаў не вытлумачвае, як з дапамогай графічных сродкаў мець дадатковыя арыенціры ў размежаванні інфармацыі, яе сэнсавым напаўненні, як можна пераадолець цяжкасці ва ўспрыманні і разуменні тэксту. Больш таго, ніводная вучэбная кніга не ўключае ва ўмоўныя абазначэнні прыёмы шрыфтавых і акцэнтных выдзяленняў (курсіў, разрадка і г. д.).
Прагматычныя функцыі ў межах вучэбнага тэксту набываюць пунктуацыйныя знакі як графіка-выяўленчыя сродкі афармлення зместу. Функцыянальны прагматызм знакаў прыпынку абумоўлены наступнымі задачамі: дзяліць тэкст на сэнсава-лагічныя часткі, адпаведна аўтарскай задуме вылучаць інфармацыйна значымыя блокі, забяспечваць мэтанакіраванасць і свядомасць успрымання, спрыяць адэкватнаму разуменню пісьмовага тэксту.
Частотным сродкам параграфемнай маркіроўкі тэксту выступае двукоссе. Двукоссе ў параўнанні з класічнымі знакамі прыпынку (кропка, коска, працяжнік, радзей - пытальнік) выступае як
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
113
поліфункцыянальны графічны сродак. Так, традыцыйнае выкарыстанне гэтага знака рэалізуецца пры адпаведным афармленні простай мовы, цытат. Пры нетрадыцыйным ужыванні двукоссе можа выступаць як графічнае абрамленне слоў, прагматычны кампанент лексічнага значэння якіх пераасэнсоўваецца аўіарам, атрымлівае дадатковую вобразную або стылістычную нагрузку. Дастаткова распаўсюджаныя выпадкі ўжывання двукосся для слоў, у якіх сэнсавы акцэнт перанесены з лагічна-рацыянальнага на стылістычна афарбаваны элемент: “Калі двукроп’е выкарыстоўваецца як раздзяляльны знак паміж словамі аўтара і простай мовай, тады перад імі вытрымліваецца паўза, адбываецца як бы “злом голасу” [3, 34]; “спачатку існавала толькі вуснае маўленне, потым... пачалі “пераводзіць” гук у літару” [3, 12]; “не пад націскам (у слабай пазіцыі) галосныя ... вымаўляюцца даволі выразна; скарачэнне іх да непазнавальнасці, “глытанне” іх недапушчальнае” [3, 23]; “асноўны “інвентар” графікі - гэта літары, умоўныя пісьмовыя абазначэнні гукаў вуснай мовы” [3, 29]; “словы накшталт казка, заводскі, дакладчык патрабуюць абавязковага “арфаграфічнага кантролю” [3, 31]; “стылістычна афарбаваныя словы выяўляюцца на фоне стылістычна нейтральных як “вышэйшыя” або “ніжэйшыя” (10-ІІ, с. 47); “норма ... рэгулюе ўзнаўленне “гатовых узораў” [4, 10]; “навукова-вучэбны падстыль займае прамежкавае становішча паміж уласна навуковым і навукова-папулярным: ён не такі “строгі”, як першы, і не такі “захапляльны”, як другі” [4, 158]; “калі суразмоўца гаворыць фанетычна правільна, то мы ўсю ўвагу звяртаем на сэнс сказанага, у процілеглым выпадку пачынаем “лічыць” дапушчаныя памылкі” [3, 23]; “рыторыка раскрывае і “сакрэты” дзелавых, прафесійных кантактаў” [2, 231].
У прыведзеных прыкладах словы, ужытыя ў двукоссі, дэманструюць выкарыстанне ў навуковым ужытку эмацыянальна афарбаваных адзінак. Аўтар усведамляе “ненавуковы статус” выслоўяў ва ўмовах метатэксту і афармляе іх з дапамогай двукосся, тым самым настойваючы на кантэкстуальнай “прапісцы” слова ў навуковым тэксце. Адзначым нешматлікасць і пажаданасць уключэння ў вучэбныя метатэксты невербальнай інфармацыі. Табліцы, схемы, умоўныя графічныя запісы дазваляюць рацыянальна, кампактна размясціць матэрыял. Пры гэтым узрастае роля зрокавага ўспрымання. У абодвух варыянтах выкарыстання нагляднасці (як матэрыял, што адлюстроўвае вербальны змест, і як самастойны інфармацыйны блок) метадычна мэтазгодна суправаджаць гэтую форму падачы звестак лінгвістычным каментарыем або сістэмай пытанняў для назіранняў і абагульненняў.
Лінгваметадычны патэнцыял традыцыйных графічных сродкаў (якія, на жаль, не задзейнічаны паўнацэнна ў вучэбных тэкстах па мове) павінен быць скіраваны на тое, каб:
- пазбягаць лінейна-суцэльнага разгортвання тэксту, што вядзе да яго празмернай аб’ёмнасці, графічнай “нечытабельнасці”, структурнай аднастайнасці;
- рэалізаваць прыём кампазіцыйнага, прагматычна абумоўленага падзелу метаадзінкі, вылучэння ў ёй сэнсава значымых блокаў на фоне інфармацыйна насычанага матэрыялу;
- удзяляць належную ўвагу структурнай арганізацыі вучэбнага тэксту, акцэнтуючы яе праз графічныя сродкі, што выступаюць сэнсавымі арыенцірамі для маркіроўкі пераходу да новай тэмы, падзел тэксту на абзацы, мікратэмы;
- забяспечваць мэтанакіраванасць успрымання вучэбнай інфармацыі, вылучаць сэнсава-камунікатыўныя цэнтры, актывізаваць увагу і падтрымліваць цікавасць адрасата.
Вывады
Такім чынам, аўтары школьных падручнікаў павінны асэнсавана і рацыянальна выкарыстоўваць лінгваметадычны патэнцыял графічных сродкаў для афармлення вучэбных тэкстаў. Вучэбны тэкст валодае дыдактычнымі магчымасцямі рэалізацыі зместу на графічным узроўні. Важна пры гэтым захаваць тэндэнцыю ўжывання невербальных сродкаў у якасці сэнсавых арыенціраў. Адпаведна падручнікі павінны змяшчаць матэрыял для азнаямлення з асновамі “графічнай граматы”, зарыентаванай на глыбокае і дэталёвае разуменне вучэбных тэкстаў.
Невербальны вучэбны тэкст як своеасаблівая згорнутая структура выказвання выступае ў якасці дыдактычнай апоры для лагічнага разгортвання лінгвістычнай інфармацыі. Дыдактычнымі апорамі, што візуалізуюць змест інфармацыі, выступаюць: графічныя абазначэнні, абстрактна-сімвалічныя знакі, умоўныя скарачэнні, абрэвіятуры, ключавыя словы ў функцыі загалоўкаў. Невербальны вучэбны тэкст як візуальная сэнсавая, структурная і функцыянальная цэласнасць арыентаваны на прагматычнае ўздзеянне на адрасата ў дыдактычным кантэксце. Невербальны вучэбны тэкст не можа разглядацца ў якасці паралельнай ілюстрацыі да асноўнага тэксту падручніка. Ён павінен выступаць інфармацыйнай асновай для пабудовы ўласнага тэксту і служыць дыдактычнай апорай для прадстаўлення і пераводу інфармацыі ў розныя формы (з графічнай -у тэкставую, з невербальнай - у вербальную і наадварот).
Выкарыстанне вучэбных тэкстаў з невербальнымі кампанентамі патрабуе захавання лінгваметадычных патрабаванняў да зместу, структуры, графічнага афармлення адзінкі. Умовамі рацыянальнага прымянення падобных тэкстаў з’яўляюцца:
114
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
- навуковасць і даступнасць закадзіраванай мовазнаўчай інфармацыі;
- аптымальнасць графічнай формы прадстаўлення інфармацыі;
- адпаведнасць зместу і формы невербальных кампанентаў характару вучэбных задач.
Так, табліцы выконваюць інфармацыйную, класіфікацыйную, сістэматызацыйную, ілюстра-
цыйную функцыі і маюць спецыфічныя рысы ў арганізацыі вучэбнага матэрыялу:
- табліца сумяшчае розныя спосабы кадзіравання лінгвістычнага матэрыялу: тэкст, графіка, лічбы, колер;
- табліца характарызуецца тыповасцю інфармацыйнага поля, візуальна абмежаванага вертыкальна і гарызантальна, што падразумявае структураванне матэрыялу па графах, слупках, ячэйках;
- кожны элемент табліцы ўзаемазвязаны з іншай інфармацыяй і выступае часткай у межах знешне замкнёнай цэласнай сістэмы.
Тыповымі прыёмамі працы з табліцамі выступаюць:
1. Праца з табліцай на аснове сістэмы пытанняў.
2. Складанне на базе табліцы алгарытмаў з дакладным прадпісаннем вучэбных аперацый, якія прадвызначаюць паслядоўнасць прымянення пэўнага правіла.
3. Поўнае / частковае запаўненне графаў табліцы.
4. Канструяванне табліц паводле прапанаванага ўзору, мадэлі.
5. Самастойнае складанне абагульняльных табліц.
6. Падрыхтоўка паведамлення на аснове табліцы.
Схема як невербальны вучэбны тэкст з'яўляцца не проста ілюстрацыяй, паралельнай да асноўнага вучэбнага тэксту падручніка. Яна выступае дыдактычнай асновай для пабудовы ўласнага тэксту і служыць апорай для прадстаўлення інфармацыі ў розных формах.
Трэба адзначыць, што традыцыйныя - у плане выкарыстання эфектыўнага сродку навучання мове - вучэбныя тэксты набываюць новыя ўласцівасці і дыдактычныя магчымасці, звязаныя з існаваннем у сучасным мультымедыйным асяроддзі. Пераасэнсаванне фармату невербальных вучэбных тэкстаў у рэчышчы камунікатыўна-інфармацыйных тэхналогій павышае якасць моўнай адукацыі, лінгваметадычны патэнцыял адзінак як сучасных сродкаў мадэліравання вучэбнай інфармацыі, цікавасць вучняў да ўрокаў беларускай мовы, арганічна спалучае формы індывідуальнай, калектыўнай, самастойнай працы.
СПІС ЦЫТАВАНЫХ КРЫНІЦ
1. Колшанский, Г. В. Паралингвистика / Г. В. Колшанский. - М. : изд-во ЛКИ, 2008. - 96 с.
2. Сорокин, Ю. А. Креолизованные тексты и их коммуникативная функция / Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов // Оптимизация речевого воздействия. - М. : Наука, 1990. - С. 178-184.
3. Беларуская мова : вуч. дап. для 10 класа / Г. М. Валочка [і інш.]. - Мінск : НІА, 2009. - 256 с.
4. Беларуская мова : вуч. дап. для 11 класа / Г. М. Валочка [і інш.]. - Мінск : НІА, 2010. - 256 с.
5. Плотников, Б. А. Семиотика текста: параграфемика / Б. А. Плотников. - Минск : Выш. школа, 1992. - 190 с.
6. Николаева, Т. М. Языкознание и паралингвистика / Т. М. Николаева, Б. А. Успенский // Лингвистические исследования по общей и славянской типологии : сб. науч. тр. / отв. ред. Т. М. Николаева. -М. : Наука, 1996. - С. 63-74.
Паступіў у рэдакцыю 16.12.14 E-mail: aspirantura@vsu.by
L. S. Vasyukovich
EDUCATIONAL TEXTS WITH NON-VERB
The article deals with the typology of educational school text books in the Belarusian language. The educational texts with non-verbal (paralinguistic) components are described. They are featured as synthesis of linguistic and nonlinguistic means for transmitting the linguistic information. The leading textual options with non-verbal components are analyzed in the terms of their linguomethodogical status. It is proved that such texts represent a complex formation, which is characterized by the substantive, structural, functional, communicative integrity that has a pragmatic impact on the recipient.
Key words: educational text, a nonverbal component, synthesis of linguistic and extra-linguistic means, tables, charts, graphic design of a text.
