CC BY
11THE APPRECIATE OF LITERATURE «MAQOMOTA HAZRATA MAVLONO ABDURAHMONI JOMI»-I ABDULVOSE NIZOMI BOKHARZI
Abdulvose Nizami Bokharzi is one of the well and decent reader ofMavlono Abdurahman Jomi (14141492), who for the past 50 years he managed to visit his removal and was his personal painter and assistant. The result of this joint work was the preparation of this most valuable literary source. From this book to the present time, 4 manuscripts were preserved, which manuscripts at number 2480 and 2481 are stored in Tashkent and Manuscript No. 750 in the city of Samarkand of the Republic of Uzbekistan and Manuscript No. 1430 in the National Library of Tajikistan. This book has been large literary values, which in it, we celebrated many scientific, literary materials and literary-critical views of Abdurrahman's literary views of the poetry of their peers andpast poets.
Keywords: Abdulvose Nizami Bokharzi, Abdurrahman Jami, literary values, poet, reader, teacher, literary circles, clerk, literary source, copy, manuscript, national library, peers, past, literary materials, scientific materials, critical views.
Сведения об авторе:
Элбоев Вафо Джуракулович, доктор филологических наук, профессор кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета именни Садриддина Айни: тел: (+992) 935314408; E-mail: [email protected]
About the author:
Elboev Vafo Juraqulovich, Doctor of Philology Sciences, Professor in the Department of Theory and History of Literature, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Tel.: (+992) 935314408; E-mail: [email protected]
МАСЪАЛА^ОИ ТАЗДЩИ ЖАНРИ СУРУД Цосимов С.А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Гирдоварии матнхои фолклории мардуми точик аз минтакахои гуногуни Осиёи Миёна асосан аз солхои бисти аср ХХ огоз гардида, то имруз идома дорад. Дар тули кариб сад сол дар натичаи захмати зиёд аз байни мардум намунахои кариб хамаи жанрхои фолклорй сабт шуд. Тамоми матнхои аз чониби мухаккикон сабтшуда дар Шуъбаи фолклори бойгонии ФФТ (Фонди фолклори точик), ки холо «Ганчинаи фолклори точик»-и ба номи академик Р.Амонов аст, дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АМИ Ч,Т нигахдорй мешаванд.
Бархе аз маводи фолклорие, ки аз чониби мардумшиносон сабт шудааст, дар бойгонии Шуъбаи этнографияи Институти таърих, бостоншиносй ва этнографияи ба номи Ахмади Дониши АМИ Ч,Т хифз мегардад. Х,амчунин, дар факултетхои филологияи донишгоххои Точикистон ва бойгонии баъзе фолклоршиносон ва мардумшиносон матнхое мавчуд аст, ки дар бораи теъдод ва коркарди онхо то ба имруз маълумоти муфассал чоп нашудааст. Факат аз ишорати баъзе фолклоршиносон ва мардумшиносон медонем, ки дар дасти мухдккикон намунахои маводи фолклорй мавчуд аст.
Дар байни ин мавод матни сурудхои халкй мавкеи хосро доро буда, то имруз ба гайр аз навиштахои Р.Амонов, В.Асрорй, Б.Шермухамадов, Н.Нурчонов, Н.Шакармамадов, Д.Обидов, Р.Ахмадов, Р.Рахмонй ва ишорахои фолклоршиносони дигар тахкики ин жанр ба таври бояду шояд дар шакли рисолаи чудогона карор нагирифтааст [1; 2; 3; 7; 13; 18; 20].
Х,ол он ки суруд яке аз жанрхои махсуси фолклорй буда, аз замонхои кадим дар байни мардум шухрат дорад. Он нишотбахши тамоми расму оинхои шодмонии мардум мебошад. Агарчи дар бораи ин жанр аз сарчашмахои кадими хаттй ва тасвирхои пеш аз мелод маълумот расидааст, мо дар ин макола дар бораи онхо сухан нахохем гуфт. Дар ин чо факат ба таври куллй ишорат хохем кард, ки кадом масъалахои жанри суруд дар оянда бояд тахкик шавад.
Масъала ин аст, ки аз солхои бистум то имруз, яъне дар тули кариб сад соли гирдоварии матнхои фолклорй оид ба сурудхои халкии точикй корхои ба анчомрасида тахкики муфассал нашудаанд. Аз ин чихат, масъалаи тахкики суруд, он жанре, ки бо овоз сароида мешавад,
бояд аз жанрхи дигари манзyм чудо гардида, мавриди омузиш дарор бигирад. Дар ин чо ба он масъалахое, ки то имруз мyфассал баррасй нашyдааст, ёдовар мешавем:
Аввал - масъалаи истилохи суруд. Барои тахдиди жанри суруд пеш аз хама рочеъ ба гyзаштаи истилохи суруд ва муродифхои он дар фархангхо таваччух бояд кард. Чунки на хамаи матнхои манзум, ки аз замонхои пеш барои мо расидааст, шоирон эчод кардаанд ва дар байни мардум низ маълум аст, суруд мебошанд. Суруд жанре аст, ки онро сарояндагон бо садо месароянд. Тавре ки мо дар китоби «Адабиёти гуфтории точикон» гуфта будем: «Суруд матне аст, ки аз тариди мусидй ва овоз сароида шуда, ба самъи шунавандагон расонида мешавад. Маъмулан сурудро дар гузаштахо хам сарояндагони касбй месароиданд ва хам овозхонхои махаллй, ки савод надоштанд. Aз ин ру, суруд машхуртарин матни гуфторй аст, ки дар тамоми рузгори мардум хамдами онхо будааст» [15, с. 210].
Дар тамоми фархангхои гузашта ва имруз калимаи «суруд»-ро махз ба маънои сароидан ва овоз хондан шарх додаанд. Барои тасдиди ин гуфтаи худ ба «ЛyFатномаи Деххудо» такя менамоем. Чунки Деххудо барои шархи хар калима, аз чумла суруд, ба тамоми фархангхои то замони худ мавчуд ишорат намудааст. Дар бораи суруд андешахои лyFатнависонро оварда, баъд онро ба таври зерин тавзех додааст: «Суруд - пахлавй «срут» (srôt), срут (srût), балучй (sarodh), афFонй (sоrôd), авесто (sraota) ба маънии сурудан, мусидй, тасниф, оханг, истимоъ, сухан сурудан ва сароидан... Хонандагй ва гуяндагии мyрFOн ва одамиён, наFма, Fиноъ, гуяндагй ва хонандагй. НаFма ва овоз.» [4, с. 12016-12017].
Ба ин шархи Деххудо мо низ ёдвар мешавем, ки калимаи «суруд» дар байни мардуми точик то имруз ба хамон маънои сароидан роич бошад хам, ба гуфти РАмонов: «Суруд дар хар кучо хар хел номида мешавад: байт, Fазал, мухаммас, наFма, ашула ва Fайра». Ин гуфти РАмоновро хангоми корхои майдонй Б.Шермухаммедов низ мушохида намудааст [Aмонов 1968, с.288; Шермухаммедов 1987, с. 9]. Тибди мушохидаи мо Р.Рахмонй ва дигар фолклоршиносон дар баъзе минтадахо истилохоти тарона, хофизй, ашула, байтхонй, кyчабоFй, Fазалсарой низ ба маънии саросидан ва ё овозхонй ба кор бурда шудааст [15, с. 210].
Ба ин далел ба гуфти фолклоршиносон, мусидишиносон хамаи он ашъори манзуме, ки бо садо ва ё мусидй сароида мешавад, бояд суруд бошад. Пас барои сурудро аз жанрхои дигари манзум чудо намудан ба се нукта бояд таваччух кард: 1) оханг (тибди замзамаи овоз ва ё созхои мусидй); 2) садо (сароиши сароянда); 3) матн (гуфторй ё адабй). Дар хадидат пайвастагии ин се набошад, суруд ба вучуд намеояд [15, с. 210].
Дуюм - масъалаи гирдоварии матни суруд. Мувофиди маълумоти фолклоршиносон дар «Ганчинаи фолклори точик» (Фонди фолклори точик=ФФТ) 13440 матни суруд гирдоварй шуда, нигахдорй мешавад [12, с. 201]. Ин миддор матн, ки албатта бо вариантхояш аз байни мардум сабт шудааст, бояд ба таври чиддй ва муфассал тахдид шавад. Дар ин маврид метавон ахамият дод, ки гирдоварандагон ба кадом чихатхои матн таваччух намудаанд. Саволхое пайдо мешавад, ки вариантнокии сурудхо чй гуна аст? Сурудхои машхур дар бойгонй то чанд вариант доранд? Оё дар бойгонихои дигар ва бойгонихои шахсй низ сурудхо мавчуданд? Барои ин саволхо ва саволхои дигар оид ба гирдоварии суруд чавоб додан, бояд таърихи гирдоварии сурудхои точикй тахдид шавад.
Сеюм - масъалаи нашри суруд низ хеле чиддй аст. Aз ин миддор сурудхое, ки дар бойгонии мазкур гирдоварй шудааст, чй миддори он нашр шудааст. Дар кадом мачмуахо ва ё аз тариди кадом воситахои ахбор матн сурудхо чоп шудааст. Х,ангоми нашри матни сурудхо оё мухаддидон ба суруд будани онхо ишорат кардаанд? Дар водеъ жанри суруд хам аз тарид воситахои ахбор ва хам аз тариди мачмуахои фолклорй нашр шудаааст, ки акнун ахамият ва нудсонхои онхо бояд нишон дода шавад. Дар водеъ аз тариди мачмуахои фолклорй матни сурудхои точикй пешкаши хонандагон гардида, аз шакли шифохй ба шакли хаттй оварда шуда, ба ин восита сурудхои шифохй умри дубора ёфтанд.
Чорум - масъалаи тахдиди суруд ва анвои он агарчй аз чониби РАмонов, Н.Шакармамадов, Б.Шермухамадов, Д.Обидов, Р. Aхмадов. Ш.Умарова, Р.Рахмонй, Д.Рахимов ва дигарон сурат гирифтааст, вале ин хама OFOЗи кор буда, дар канори жанрхои
дигар тахдид шудааст [1; 2; 3; 11; 17; 19; 20]. Aкнyн фурсате расидааст, ки поэтикаи суруд, яъне сохтор, бадеият, таъсири матн ба мардум, воситаи ичрои матн, пайванди он бо асбобхои мусидй ва Fайра тахдид гардад. Aз тахдиди асархои чопшуда мълум шуд, ки мухаддидон РАмонов ва ВАсрорй матнхои сабтшудаи сурудхои мавчудро ба чор даста чудо намудаанд: сурудхои шодй, сурудхои хачвй, сурудхои Fамангез, сурудхои таърихй [ниг.: 2, с.100].
Ёдовар шудан лозим аст, ки ба гуруххо чудо кардани матнхои фолклорй хамеша нисбй ва бахсомез аст. Aз ин ру, масъалаи гурухбандй сурудхо низ бознигарй бояд шавад. Ба ин васила, дар хамкории Р.Рахмонй дар асоси далелхо матни сурудхоро ба гуруххои зерин чудо намудем: 1.Сурудхои маросимй. 2. Сурудхои мазхабй. 3. Сурудхои Fиной. 4. Сурудхои таърихй. 5. Сурудхои хачвй. Вале шояд дар раванди тахдиди оянда ин гурухбандй низ бознигарй шавад [15, с. 211-212].
Нуктаи дигаре аст, ки варианти баъзе сурудхои шифохй дар байни хамзабонон (AфFOнистон ва Эрон) низ мавчуд аст. Ин масъала таваччухи фолклоршинсонро чалб намуда бошад хам, вале ба таври чиддй тахдид нашудааст. Хуб мебуд, ки ба таври мудоисавй вариантхои ин навъ матнхо низ тахдид мешуд [8; 9; 10; 13].
Панчум - масъалаи вазъи имрузи сурудхои халдй дар байни мардум ва ичрои онхо аз тариди сарояндагони касбй. Дар дахсолахои охир дар байни фолклоршиносон бахсхое аст, ки дар натичаи густариши воситахои техникй, ба мисли телевизион, интернет, телефонии дастй ва Fайра аксари матнхои фолклорй бо гузашти замон аз байни мераванд. Aммо баъзехо бар он назаранд, ки то инсон гап мезанад, фикрашро аз тариди нутд баён менамояд, бархе матнхои фолклорй аз байн нахохад рафт. Дар ин маврид сарнавишти суруд чй гуна аст? Бояд тахдид шавад, ки кадоме аз матни сурудхо то имруз дар байни мардум роич аст ва кадоме тахти таъсири фарханги чахонишавй заиф гардидааст ё аз байн рафтааст.
Шашум - масъалаи дар байни мардум густариш ёфтани он сурудхое, ки дар асоси матни осори шоирони классик ва муосир рух додааст, чй гуна аст. Хушбахтона, ин масъала аз чониби Б.Шермухамадов бо равиши сохторшиносй мавриди тахдид дарор гирифтааст. Эшон густариши чанд матнро дар асоси матнхои бойгонй мавриди баррасй дарор дода, мавдеи сурудхои сохибмуаллифро дар байни мардум ёдовар шудааст. Б. Шермухаммадов нишон додааст, ки чй гуна сарояндагони бесавод ё камсавод аз тариди хотира матнхоро хифз намуда, онхоро дар раванди сароиш таFЙир дода, варианти наверо ба вучуд овардаанд [20].
Бо таассуф сол то сол гирдоварй, нашр ва тахдиди сурудхо суст шудааст. Бояд ёдовар шуд, ки дар густариши сурудхои халдй дар гузаштахо надши «шоирони халдй» намоён буд, ки дар ин бора Я.Нальский. A. Суфизода, С. Чалишев ва дигарон дар асархои худ ишора намудаанд. Aммо дар солхои охир ин масъала низ таваччухи мухаддидонро камтар чалб намудааст. Мухаддидон дар раванди тахдиди осори ба истилох «шоирони халдй» ёдрас шудаанд, ки аксари онхо маъмулан сарояндагони сурудхои халдй буданд. Вале онхо ^айр аз достонхои «ГyрFyлй») кадом сурудхои халдиро месароиданд, муфассал тахдид нашудааст [5; 6; 9; 10; 13; 16; 18].
Мушохидахои солхои охир нишон медихад, ки дар байни мардум аз тариди воситахои техникй сурудхои нав пахн мешаванд. Хуб мебуд, ки тахдиди ин падидаи нав аз чониби фолклоршиносон дар канор намонад.
Х,амин тавр бояд гуфт, ки масъалахои тахдиди сурудхои шифохии точикй зиёд аст. Мо аз тариди ин мадолаи мухтасар ба самъи мухаддидон расонидан хостем, то дар оянда ба масъалахои дар боло ёдрас шудаи яке аз машхуртарин жанри фолклорй, яъне суруд таваччух намоянд.
АДАБИЁТ
1. Aмонов Р. Лирикаи халди точик / Р. Aмонов. - Душанбе: Дониш, 1968. - 412с.
2. Aсрорй В., Aмонов Р. Эчодиёти даханакии халди точик / ВАсрорй, РАмонов. -Душанбе: Маориф, 1980. - 304 с.
3. Aхмадов Р. Фолклори маросимхои мавсимии точикони Осиёи Марказй. / A.Aхмадов. Душанбе: Дониш, 2007. - 466 с.
4. Деххудо А. Лугатномаи Деххудо. Ч,илдхои 1-14 / А.Дехудо. - Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, 1373(=1994). - 21149 с. (Ба алифбои форсй).
5. Нальский Я. Х,офиз Бобоюнус Худойдодзода (187-1945) // Сурудхои Бобоюнус / Тартибдихандагон: Б.Рахимзода, Я.Нальский. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1951. - С. 3-62.
6. Нальский Я. Народный поэт (Бобо Юнус Худойдод-заде) / Я. Нальский. - Сталинабад: Таджгосиздат, 1955. - 195 с.
7. Нурчонов Н. Овозхонй дар Бухоро / Н.Нурчонов // Пайванд. - 2005. - С. 67-74.
8. Обидов, Д. Тахкики сурудхои мавсимии точикони Афгонистон / Д. Обидов. -Душанбе: Илм, 2009. - 302 с.
9. Рахмони Р. (Рахмонов Р.). Простонародная литература современного Афганистана (Устная авторская поэзия на языке дари). Часть I / Р. Рахмони. - М., 1994. - 170 с.
10. Рахмони, Р. (Рахмонов Р.). Простонародная литература современного Афганистана (Устная авторская поэзия на языке дари). Часть II. (Тексты и их переводы) / Р. Рахмони. - М., 1994. - 219 с.
11. Рахимов Д. Фолклори точик / Д. Рахимов. - Душанбе: Эчод, 2009. - 264 с.
12. Рахимов, Д., Муродов, Ф. Ганчинаи фолклори точик / Рахимов, Д., Муродов, Ф. // Донишномаи фарханги мардуми точик. - Душанбе: 2015. - С. 201.
13. Рахмонй Р. Мусикй ва назми шифохии даризабонони Афгонистон / Р. Рахмонй // Сахми точикон ва форсизабонон дар тамаддуни чахонй: дируз ва имруз. (Маводи симпозиуми байналмилалй ба забонхои точикй, русй ва англисй). - Душанбе: АИ Ч,Т, 2002. -С. 229-231.
14. Рахмонй Р. Эчодиёти гуфтории мардуми точик / Р. Рахмонй. - Душанбе: Сино, 2008. - 112 с.
15. Рахмонй Р., ^осимй С. А. Адабиёти гуфтории точикон (Фолклори точик, дастури таълимй) / Рахмонй Р., ^осимй С. А. - Душанбе: ДДОТ ба номи С.Айнй, 2020. - 352 с.
16. Суфиев А. Фолклор - санъати сухан / А.Суфиев. - Душанбе: Ирфон, 1985. - 208 с.
17. Умарова Ш. Таджикские народные исторические песни. Специальность: 10.01.09. -фольклористика. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологичкских наук / Ш.Умарова. - Душанбе, 2002. - 24.
18. Чалишев, С. Х,аёт ва эчодиёти Саидалй Вализода / С. Чалишев. - Душанбе: Ирфон, 1985. - 96 с.
19. Шакармамадов, Н. Назми халкии Бадахшон. / Н. Шакармамадов. - Душанбе: Дониш, 1975. - 128 с.
20. Шермухаммедов, Б. Рецепция произведений таджикско-персидской поэзии. (Текстологические исследования. Опыт количественного анализа вариативности). / Б. Шерухаммадов. - Душанбе, 1987. - 326с.
ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ ЖАНРА ПЕСНИ
В этой статье обсуждается будущее песенного жанра, которое требует более подробного рассмотрения. В связи с этим автор напоминает, что вопросы терминологии песни и ее синонимов в письменных и устных произведениях, составления, публикации, исследования, отношения песни и музыки, стихов и поэзии певцов и т. Д. Должны изучаться в деталь. В то же время автор отмечает, что роль «народных поэтов» в распространении песен также ценна, и на сегодняшний день эти вопросы не исследованы подробно в отдельном трактате.
Ключевые слова: песня, народные песни, фольклор, сборник, издание, исследование, классификация, исследователь.
AN ISSUE OF RESEARCHS SONG OF THE GENRE
In this article researches is about the future of the song genre, which have to be discussed and tolled in more detail. In this regard, the author reminds that the issues of terminology of the song
and its synonyms in the written and spoken works, compilation, publication, research, the relationship of song and music, poetry of poets and singers, etc. should be studied in detail. Meanwhile, the author mentioned that the role of «folk poets» in the spreading of song is also valuable, and till today these issues have not been studied in detail in a separate treatise.
Keywords: Song, folk songs, folklore, collection, publication, research, classification, researcher.
Сведение об авторе:
Косимое Саади Абдулкадирович - кандидат филологических наук, доцент кафедры теории и истории литературы факультета таджикской филологии Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни.
About the author:
Kosimov Saadi Abdulkadirovich - candidate of philology, associate professor of the Department of Theory and History of Literature of the Faculty of Tajik Philology, Tajik State Pedagogical University. Sadriddin Aini.
АМСИЛАХРИ ШЕЪРИ САФЕДИ ГУЛНАЗАР Хрмроее Р.З.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Шеъри сафед пас аз шеъри озод ба адабиёти муосири точик рох ёфт. ^аблан шеъри озод (нимой) барои вуруди он ба фазой фархангии мо заминахо фарохам оварда буд. Шоирони точик Лоик Шералй, Гулназар Келдй, Бозор Собир ва Гулрухсор аллакай дар эчоди шеъри озод даст рост карда буданд.
Шеъри сафед дар адабиёти форсй бо унвони шеъри шомлуй низ маъруф аст. Ба он маънй, ки бунёдгузори он Ахмади Шомлу (1304- 1379) мебошад. У бо тахаллуси Бомдод низ шеър гуфтааст. Шафеии Кадканй рочеъ ба хусусиятхои куллии шеърхои Шомлу чунин менависад: «Шомлу ба муносибати озоде, ки дар киболи вазн дорад, дар ин замина бо вусъати бештаре ба кор пардохт ва дар хакикат, дарвозахои шеърашро бар руи тамоми имконоти расонагй дар забон гушуд. Ба хамин далел аст, ки дар шеъри у монанди хар шеъри хубе, агар алфозро ба мутародифот ё шабехи мутародифоти онхо табдил кунем, низоми он ба хам мехурад ва табдил ба насри мубтазал мешавад» [7, с.213].
Аз шоирони пешоханги мо танхо Гулназар ва Доро Начот ба гуфтани шеъри сафед ху гирифта муваффак хам шудаанд. Аммо амсилахои сохтаи Гулназарро шоири дигаре хануз пайгирй накардааст. Як идда шоирони камтачриба ва чавон низ ба ин чода по ниходанд, вале комёб нашуданд. Зеро аглаби онхо гумон карданд, ки шеъри сафед танхо даст кашидан аз вазну кофияхост. Мутаассифона, имруз низ баъзе каламкашон хазафпорахоеро бо унвони шеъри сафед ба тавассути нашриёту матбуот пешкаши хонандагон менамоянд. Онхо гофил аз онанд, ки шеъри сафед вижагихо ва конуниятхои хоси худро дорад. Ба кавли Кадканй: «Аммо истилохи шеъри сапед, ки имруз дар Эрон бар шеъри мансур (шеъри бевазну кофия) итлок мешавад, дар забонхои фарангй мафхуми дигаре дорад ва бар шеъре итлок мешавад, ки фокиди кофия бошад, аммо вазн аз лавозими он аст. Шуюъи ин гуна шеър дар адабиёти англисй ба хаддест, ки мегуянд хафтоду панч дарсади шеърхо шеъри сапед аст ва барои намоишномахои манзум сохтори бисёр муносиб аст» (E. A. Bloomand ... The Order of Poetry, 1961, P. 143) [9, с.279].
Тавре ки дидем, дар адабиёти фаранг шеъри сафед аз кофия махрум бошад хам, вазни муайян доштани он хатмй будааст. Шеъри сафеди муосири Эрон сараввал аз адабиёти Аврупо сарчашма гирифтааст. Мутарчимон ашъори англисиву фаронсавиро тибки хусусиятхои зохириашон ба забони форсй тарчума кардаанд. Он шоироне, ки дар пояи тарчумахо шеъри форсй гуфтаанд, албатта муваффак нашудаанд. Баъдан Ахмади Шомлу онро такмил ва густариш дода, ба холу хавои забони форсй мутобик кардааст. Акнун бештар аз сад сол сипарй шудааст, ки шеъри сафед дар Эрон макоми худро то рафт мустахкамтар карда истодааст. Дар бораи шеъри сафед доктор Шафеии Кадканй накли ачибе дорад: «Дар Эрон ва адаби форсй ба як маънй, ки бисёр хам маъкул ва мантикй аст, шеъри сапед пешинае хазору дувистсола дорад. Дар шатхиёти Боязид ва дигар орифони бузург, гарчи кадре ситам аст бар он бузургон, ки мо корхои ононро шеъри сапед биномем» [9, с.280].
Ин чо лозим медонем, ки аз «Меърочи шайх Боязид каддасаллоху рухаху- л- азиз» порае иктибос орем: «Гуфтам: «Агар дидам, ба Ту дидам ва агар шунидам, ба Ту шунидам. Нахуст Ту
