CC BY
128УДК: 81,366+81,367(2-точ)
ВО^ИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГЙ ВА ФЕЪЛ^ОИ ЁРИРАСОН ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ ВА АНГЛИСЙ
Цурацулов Б. Р.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Забонхои точикй ва англисй аз чумлаи забонхои бойи чахон ба хисоб мераванд. Сохтори онхо ба чанд сохаи мустакил монанди фонетика, лексикология, морфология ва синтаксис чудо шуда, хар яке аз онхо мачмуи вохидхои хос ва мухими худро дар бар мегиранд ва дар илми забоншиносии муосир хамчун бахшхои алохида мавриди омузиш карор гирифтаанд. Яке аз хамин гуна сохахои мустакил - фразеология мебошад, ки вохидхои онро ба истилохоти «фразеологизмхо», «таъбироти фразеологй», «вохидхои фразеологй» ва амсоли инхо ном бурдаанд: «Фразеология аз калимахои юнонии Phrasis «ифода» ва «таълимот» гирифта шудааст. Фразеология илме мебошад, ки мачмуи таркиб, ибора ва чумлахои рехтаву устуворро хамчун вохидхои таркибии системаи забон меомузад» [6, с. 4244].
Вохидхои фразеологй аз чумлаи бехтарин воситахои ифодаи забон ба хисоб рафта, бо обуранги махсуси худ таровату нишонрасии нуткро таъмин намуда, хамчун масолехи тайёри он мавриди истеъмол карор мегиранд. Нависандагону шоирон хангоми баёни ягон ходиса барои бештар пуртаъсиру образнок ифода намудани фикрашон аз ин воситахои мухими забонй ба таври фаровон истифода мебаранд, зеро вохидхои фразеологй маъноро пардапушона, пуртароват, таъсирбахш ва бо як чилои махсуси ба худашон хос баён мекунанд: «Вохидхои фразеологй воситаи муъчаз, образнок ва таъсирбахш баён намудани фикр мебошанд» [7, с. 51-53].
Омузиш ва тадкикоти пухтаи Ш. Балли барои омузиши илми фразеология, аз чумла фразеологияи англис ва рус ба як тахкурсии амик табдил ёфт ва дар ин замина ба корхои ояндаи мухдккикони илми забоншиносй мусоидат намуд [13, с. 39-71].
Олими барчастаи рус академик В.В. Виноградов оид ба илми фразеология тахкикот бурда, фикру акидахои худро дар маколахояш «Об основных типах фразеологических единиц в русском языке», «Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины» баён дошта, хангоми таксимбандии вохидхои фразеологй хусусиятхои ба худ хоси онхоро як-як шарху эзох додааст. Масалан, гурухи аввали таксимоти онхоро иборахои фразеологии рехта ташкил додаанд, аз руйи нишонахои фарккунандаашон ба чор гурухи дигар чудо мешаванд: а) иборахое, ки дар таркибашон калимахои кухнашуда ва архаистй мавчуданд (чунончи, дар забони точикй: килу кол, калло балло, бори накав; б) иборахое, ки дар таркибашон архаизмхои грамматикй доранд (харчи бодо бод); в) иборахое, ки чузъхои таркибиашон мустакилии маънои худро пурра гум кардаанд ва барои фахмидани маънои яклухти он ахмияте надоранд.
Гурухи дуввуми таснифоти у (Виноградов)-ро ягонахои фразеологй ташкил додааст. Ин гурух низ ба чор хусусияти худ аз дигар гуруххои маъноии вохидхои фразеологй фарк карда меистад: а) маънои яклухти образнокро ифода мекунанд. Масалан, дар забони точикй чун гавхараки чашм «азиз», чома чаппа пушидан «норозй будан аз чизе», мурч хурдан «фиреб хурдан»; б) пуробуранг ва таъсирбахш мебошанд (Даханат ширин! Мандата зан!); в) чузъхои таркибиашон бо синонимхояшон иваз шуда наметавонанд; г) аз чихати ифодахои маънои яклухт бо калимахои алохида хусусияти муродифй пайдо мекунанд: гурги борондида-маккор, фиребгар; нури дида- фарзанд; бедарди миён-муфт, бе мехнат [3, с. 61-66].
Х,арчанд дар тахкикоти академик В.В. Виноградов нишонахои асосии вохидхои фразеологй ба таври бояду шояд муайян карда нашуда бошанд хам, бисёр хусусиятхои онхо ошкор карда шуда, мавриди шарху баён карор гирифтаанд. Ин тадкикоти барчастаи олими рус боиси дигар тадкикотхо оид ба нишонахои асосии вохидхои фразеологй шудааст ва то имруз бахшида ба ин масъала акидахои гуногун дида мешавад [3, с. 71-74]. Масалан, олими дигари рус А.В. Кунин хангоми таснифи маъноии вохидхои фразеологй чунин хусусиятхо: устувор будан дар истеъмол, устувории маънои мачозии онхо, устувории сохторй -
семантикии онхо, устувории таркиби лексикии онхо, устувории таркиби синтаксисиро аз нишонахои асосии устувории онхо дониста, вохидхои фразеологиро дар асоси хамин хусусиятхо ба гуруххо кисмат мекунад [5, с. 45-48].
Ба акидаи A.B. Кунин хамагуна чумлае, ки аз руи чунин меъёр ба вучуд омадаанд, новобаста аз вазифа ва кобилияти мустакилона истеъмол шуданаш ба чумлаи вохидхои фразеологй дохил мешаванд.
Ба акидаи мо ин нишонахоро наметавонемхамчун нишонахои мухимтарини вохидхои фразеологй баррасй намоем, зеро зарбулмасал ва маколхо низ чун вохидхои фразеологй сохти собиту устувор, дорои образнокй, инчунин аз чихати сохтор ва маънониз устувор буда, масолехи тайёри нутк мебошанд.
Олими рус A.A. Реформатский акидахои худро дар ин бобат иброз дошта ба нишонахои хос ва фарккунандаи вохидхои фразеологй: фардй будан, образнокй, ба дигар забонхо айнан тарчума нашуданро мансуб медонад [10, с. 28-29]. Х,ол он ки кисми зиёди вохидхои фразеологй аз образнокй махрум буда, ба дигар забонхо озод тарчума мешаванд, яъне ин нишонахоро нишонахои хоси вохидхои фразеологй шуморидан наметавонем.
Забоншиноси дигари рус Н.М. Шанский дар натичаи омузиши зиёд аломатхои асосии вохидхои фразеологиро ба нишонахои асосй ва дуюминдарача чудо намудааст. Ба кавли ин олим нишонахои асосии вохидхи фразеологй - масолехи тайёри забон будан, рехтагй, яклухтмаъной, аз якчанд калима ташкил ёфтан, на кам аз ду зада доштан ба шумор рафта, ба нишонахои дуввуминдарача: чудонопазирии сохтор ва мачозияти маъноро дохил намудааст [12, с. 34-35].
Як гурух олимони забоншиноси рус чунин акида доранд, ки ба вохидхои фразеологй танхо хусусиятхои идиоматикй хос мебошад. Онхо ба чумлаи хусусияти идиоматикй нишонахои зайлро: ифодаи маънои мачозй, обуранги хоси миллй, ба дигар забонхо айнан тарчума нашуданро нисбат медиханд [10, с. 43-44]. Баъзе аз забоншиносони рус нишонаи асосй ва устувории вохидхои фразеологиро дар вазифаи номбаркунии онхо дарёфтаанд Гурухи дигар хамчунин нишонаи асосии фаркунандаи вохидхои фразеологй мустакилияти маъноии онхоро ба хисоб мегиранд [10, с. 56-57]. Чунин гуногунрангии акидахоро дар асархои охирини ба ин масъала бахшидашуда низ мушохида кардан мумкин аст. Чи тавре ки дида мешавад, дар хама он тадкикотхое, ки то имруз дар забоншиносии рус ба илми фразеология бахшида шудааст, оид ба нишонахои асосии вохидхои фразеологй як акидаи комил дида намешавад.
Дар забоншиносии точик низ то имруз оид ба нишонахои хоси вохидхои фразеологй акидахои гуногун дида мешавад. Масалан, Н. Маъсумй хангоми омузиши забон ва услуби «Марги судхур»-и устод С. Aйнй: «устувории анъанавй, характернокии истеъмоли онхо, кутохии шакли ифода, муносибат ва мувофикати мазмуни»-ро ба катори нишонахои асосй ва фарккунандаи вохидхои фразеологй дохил кардааст [8, с. 39-40].
Дар нигоришоте, ки мухаккик Р^аффоров ба масъалахои фразеологияи забони точикй бахшидааст, ба чунин акида вохурдан мумкин аст: «Фразеология захираи ибора ва чумлахои устувори анъанавй, мачозй, забонзадашуда ва ба колаби муайян дохилшудаи забони миллиро дар бар мегирад. Иборахои фразеологй мафхуми муайянеро ифода намуда, яклухт вазифаи ягонаи синтаксисиро адо мекунанд» [4, с. 67-68]. Ба акидаи мухаккик он вохидхои рехтае, ки дорои чунин хусусиятхо мебошанд, ба захираи вохидхои фразеологй дохил шуда метавонанд. Вокеъан, ин хусусиятхо танхо хоси вохидхои фразеологй буда наметавонанд. Барои дуруст муайян кардани нишонахои хоси вохидхои фразеологй бояд онхоро пурра мавриди омузиш карор дихем ва чавхари мохияти вохидхои фразеологиро дуруст муайян кунем. Инчунин мо наметавонем, ки ин суханхоро як акидаи бедалел бигуем, зеро ин тадкикотхо як тахкурсие мебошанд барои дуруст муайян кардани хачму худуд ва нишонахои хоси вохидхои фразеологй.
Таърифи мукаммалтареро оид ба ин масъала мо дар китоби «Фразеологияи забони хозираи точик» пайдо мекунем. Ба гурухи хусусиятхои фарккунандаи вохидхои фразеологй, пеш аз хама, ифодаи маънои яклухти ба хиссахо чудонашаванда, устувории таркиби лексикй, аз байн рафтани алокахои зиндаи синтаксисии чузъхои таркибй ва ё то андозае хира шудани ин алокахо ва тамоюли умумихалкии онхо дохил шуда метавонад [6, с. 73-74].
Ба назари мо, ин таъриф хама хусусиятхои вохидхои фразеологиро равшану возех дар бар гирифтааст. Х,арчанд вохидхои фразеологй аз чихати ифодаи маъно, мавкеи истеъмол, ва
вазифахои синтаксисии худ ба калимахо наздикй дошта бошанд хам, аз чихати сохти таркибй аз онхо фарк карда, таркиб, ибора ва чумлахои озодро ба хотир меоваранд. Сабаби чунин духурагии онхо ба табиати махсуси забонй ва таърихи пайдоиши онхо вобастааст. Вохидхои фразеологй дар заминаи таркиб, ибора ва чумлахои озоди синтаксисй ба вучуд омада, дар чараёни таърихй охиста-охиста рехтаву устувор гардида, бисёри онхоро аз калимахои одй фарк кардан мушкил мешавад. Масалан, вохидхои фразеологие, ки дар заминаи таркибхои озоди синтаксисй ба вучуд омадаанд, бо бисёр хусусиятхои хоси худ аз онхо фарк карда меистанд. Пас саволе ба миён меояд, ки таркиб гуфта чиро мегуянд? Дар забоншиносии муосир ба таркибхои одй чунин таъриф хос мебошад: Таркиб алокамандшавии хама гуна калимахо - пешоянду исм: дар хона - in the room, пеши хона - in front the room, руи бом - on the roof; исму феъл: дуст доштан - to love, галаба кардан - to gain victory; калимахои чуфт ва такрор: охиста-охиста - step by step- ва f. дар бар мегиранд.
Рохдои корбурди (феълхои ёрирасон дар забонх,ои точикй ва англисй. Дар назари аввал хамаи феълхои забони точикй ва англисй хамчун феълхои мустакил тасаввур карда мешаванд. Аммо дар хакикат мустакилии як кисми феълхо мафхуми мутлак ва кисми дигарашон дорои мафхуми нисбй мебошанд.
Аз ин чихат феъле, ки одатан ба вазифаи грамматикй ба шакли мустакил истеъмол меёбад, мумкин аст, ки дар навбати худ дар таркибхои гуногуни феълй ба сифати феъли ёридиханда кор фармуда шавад. Баръакс феъле, ки одатан дар ташкили таркибхои феълй хамчун ёридиханда меояд, мумкин аст, ки дар мавриди дигар хамчун феъли мустакил омада бошад. Ба ин маънй феълхо аз руи вазифаи грамматикй, тарзи истеъмол ва табиати маъноиашон дар забонхои точикй ва англисй ба ду гурухи калон чудо мешаванд: феълхои мустакил ва ёридиханда.
«Феълхое, ки вазифаи грамматикй ва маъноиашон дар чумла бевосита, бе ёрии хиссахои дигари нутк анчом меёбанд, феълхои мустакил номида мешаванд. Тавре Рустамов Ш. кайд мекунад» [11, с. 87-89]. Масалан:
- андохтан - to put; to fill; to pourёфтан - to find
- баромадан - to exit; to leaveкандан - to dig
- лесидан - to lickчаспидан - to stick
- фахмондан - to explain шоридан ва Fайра.
Дар чумлахои зерин ба таври мустакил омадани ин гуна феълхоро мебинем:
Ин вакт ба гушаш овози сурнаи пешохангон ва суруди онхо расид (Айнй). Маълум шуд, ки маро намешинохтаед? (Икромй).
«Феълхое, ки дар сохтани шаклу таркибхои феълй иштирок карда, барои ташкили категорияхои феъл ва ифодаи вазифаву маънои таркибхои феълй хизмат мекунанд, феълхои ёридиханда ном доранд» [11, с. 92-93].
Дар забони хозираи точик шакли таркибии феълхо хеле инкишоф ёфтааст ва чунин шаклхои феълй кисми мухимми феълро ташкил медиханд. Аз ин чихат адади феълхои ёридиханда зиёд, доираи вазифаи грамматикиашон васеъ ва тобиши маъноии онхо гуногун мебошад.
Феълхои таркибй ва таркибхои феълй аз ду кисм иборат мешаванд: кисми асосй (сохибмаъно), ки маънию мафхуми асосиро ифода менамояд ва кисми ёридиханда, ки бароиадои вазифахои грамматикй ва ифодаи тобишхои маъной хизмат мекунад. «^исми асосии феълхои таркибй ва таркибхои феълй аз хиссахои гуногуни нутк (феъл) ва хиссахои номй, вале кисми ёридиханда хамеша аз феъл иборат мебошад» [13, с. 44-45]. ^исми асосй вобаста ба мазмуну максади сухан таFЙир ёфта меистад, аммо кисми ёридиханда бетаFир мемонад. Масалан дар забони точикй феълхои кардан - to do, намудан (бамаънои кардан) -to make, шудан - to become, to grow, to get, гардидан (гаштан) - о walk, to buid, сохтан - make, to buid хамчун ёридиханда феъли таркибии номй месозанд, ки кисми асосии ингуна феълхои таркибй аз хиссахои номии нутк иборат аст: Масалан:
- сухбат кардан - to speak
- кор кардан - to work
- тайёр намудан - to prepare
- беранг шудан - to turn pale ва Fайрахо
«Феълхои ёрирасони кардан, намудан ва шудан дар феълсозй хеле сермахсул ва серистеъмол буда, феълхои гардидан (гаштан), сохтан, додан, кашидан ва дигарон нисбатан
камистеъмол мебошанд: феълхои ёридихандаи будан, истодан, гаштан, шудан ва дигархо дар таркибхои гуногуни феълй омада, барои ташкили шакл ва ифодаи категориями грамматикии феъл (тарзи мафъул, намуди давомдор, замони гузаштаидур ва f.) хизмат мекунанд» [9, с. 151-152]. ^исми асосии ингуна таркибхои феълй аз феъл иборат бошад, ба шакли феъли хол меояд (ёридихандаи феъли таркибии номй низ хамчунин), аммо феълхои ёридиханда ба шакли тасрифй оварда мешаванд. Масалан:
Дар ин дам аз чашмони ^орй Шариф беихтиёр ашк равоншуда, дилаш ба холи Х,айдаркули камбагал хакикатан сухт (Ч,алол Икромй).
Бисёр дида мешавад, ки якчанд феъли ёридиханда паси хам дар як таркиби феълй меояд, ки хар кадоми он дорои вазифа ва тобиши муайяне мебошад:
Муе, ки Fуну чин карда, ба кабзаи шонадода шуда буд, аз дарозиаш хабар медод. Аз ду сад нафар зиёда саворони мусаллах... дар ялангии кишлок саф кашида истода буданд (Х,аким Карим).
«Адади феълхои ёридиханда аз хисоби феълхои мустакил, кидар сохтани шаклу таркибхои феълй хамчун ёридиханда хизматмекунанд, хеле меафзояд. Масалан, феълхои таркибии масдарй бо ёрии гирифтан сохта мешаванд (хондангир, навиштан мегирам, омадан гирифт, рафтан мегирифтааст ваF.). Ингуна таркибхо бо ёрии гирифтан давомнокии амал ва таъсиру холатро ифода мекунанд» [9, с. 46-47].
Рохдои ифодаёбии феълхои ёвар дар забонхои точикй ва англисй. Мо чи дар сарчашмахои забоншиносии точикй солхои шастум - хаштодуми садаи ХХ, чи дар нашрияхои имруза ба истилохи «феълхои ёридиханда» дучор меоем.
Алалхусус, дар чилди дуюми «Асархои мунтахаб»-и соби; узви вобастаи АУ РСС Точикистон Н. Маъсумй навишта шудааст. «Феълхое, ки дар сохтани шаклу таркибхои феълй иштирок карда, барои ташкили категорияхои феъл ва ифодаи вазифаву маънои таркибхои феълй хизмат мекунанд, феълхои ёридиханда ном доранд» [8, с. 64-65]. Мутаносибан ба ин нуктаи назар, чи феълхои навъи «кардан», «сохтан» дар таркибхои «кор кардан», «мухайё сохтан», чи феълхои навъи «истодан», «будан» дар мисолхои «сохта шуда истодааст», «чашм духта буд» ва чи феълхои навъи «гирифтан», «рафтан» дар сохторхои «навишта гирифт», «рехтан гирифт», «сурх шуда рафт» феълхои ёвар шуморида мешаванд. Х,атто феълхои модалй чун ёвар тавсиф меёбанд» [8, с. 72-73].
Дар баробари ин, феълхои «кардан», «шудан», «додан», «гирифтан» дар таркибхои нави «кор кардан», «тайёр шудан», «гуфта додан», «навишта гирифтан» Ба як катор гузошта мешаванд. Х,ол он ки «кардан» дар ин таркиб аз маънои луFавии худ пурра фориF гаштааст, вале «шудан» вазифаи феълбандакро ба ухда дорад ва мутаносибан дорои маънои хираи луFавй мебошад. Мукоиса кунед: Ман имруз шудам. Ман то дер кор кардам. Дар сохторхои навъи «гуфта додан», ва «навишта гирифтан» чузъи дуюмашон вазифаи дигар луFативу грамматикй доранд, ки дар ин бора дар охири макола маълумот медихем. With a white beard like this, would I pull a trick on a little boy like you? (S. Aini, Yoddoshtho, p. 40) На ин ки ман бо хамин риши сафед ту барин як кудакро фиреб дихам [1, с. 19-21].
Аксарияти акоиди зикршуда хилофи донишхое хастанд, ки дар тули 20-40 соли охир дар забоншиносии умумй ва дар англисшиносй ба даст оварда шудаанд. Ба дастовардхои англисшиносон руй овардани мо аз он сабаб аст, ки ин забон мисли забони точикй ба катори забонхои гурухи аналитикй дохил мешавад ва дар он феълхои ёвар нисбат ба забони точикй ду карат зиёданд ва хамачонимба тадкик шудаанд. Гузашта аз ин, дар ин забон мисли забони точикий феълхои таркибй хеле васеъ истифода мегарданд. Мисол Fамхори кардан, нахорй кардан, халос шудан (рахой ёфтан) таваччух намудан, ва Fайра.
Бояд зикр кард, ки чунин иштибоххо дар шахру таъбири феъли забони точикй аз он сар мезананд, ки бар халифи акидаи маъмул, дар асари зикршуда феълхоро аз руи вижагихои функсионалию семантикиашон на ба се, билки ба ду гурух таксим кардаанд. «Феълхо аз руи вазифаи грамматикй, истеъмол ва табиати маъноиашон ба ду гурухи калон чудо мешаванд: мустакил ва ёридиханда». Ин иштибох шояд аз он сабаб сар зада бошад, ки дар «ЛуFати русй-точикй» вожаи хам «вспомогательный» ва хас «служебный» ба точикй «ёридиханда» тарчума шудааст [2, с. 111-113].
Аксарияти кули забоншиносон (О. Есперсен, В.В. Виноградов, К.Е. Майтинская, Л.С. Бархурдаров, М.Я.Блох, Н.В. Василева, «Русская грамматика», том 1 ва дигарон) феълхои модалиро низ ба катори вожахои нопурра ё нокис (служебные слова) дохил мекунанд. Дар
мисоли «Оё ба ин хама боварию дастгирии эшон чавоби сазоворе дода метакониста бошам?» вожаи «тавонистан» чун феъли нокис (на ёвар) барои ифодаи маънои модалияти субъективй хизмат мекунад. Н.В. Василева дар лугати зикршуда [3, с. 11-12].
Аз шархи сарчашмахои болой маълум мегардад, ки тарзи дар забоншиносии точик хам феълхои нопурра (служебные глаголы) ва хам феълхои ёвар (вспомогательные глаголы) бо истилохи «феълхои ёвар» номгирй карда мешавад, хол он ки феълхои ёвар маънои лугавй надоранд ва як кисми онхо чун морфема барои истофодаи маънохои грамматики феъли дигар хизмат мекунанд, ки аз ин мисолхои зерин шаходат медиханд: Шамшери боиси чанчолшуда ба чояш овехта шуд (Ф.Мухаммадиев). Ба руи миз эълонномахои ранга.... Пахн карда шуда буд. (Х,амон чо). Каме дам гирифта, боз ба мобайни мардум хохам рафт (Ф.Мухаммадиев). Фарогат хамон замон фахмид, ки аз болои у шикоят карда истодаанд (Р.Ч,алил). I did not know the defference between liner and silk at that time but I knew that my father wore a very soft and white material compared to other fabrics (S. Aini, Yoddoshtho,p. 39).
Аммо ман он вактхо фарки суф то шохиро намедонистам ва хамин кадарро медонистам, ки куртаи худам нисбат ба газворхое, ки падарам мебофт, хеле сафед ва суфта буд (С. Айнй, Ёддоштхо, с. 16). The young glass glover and other wild plants on the river bank glistened with a dazzling intensity (S. Aini, Yoddoshtho, p. 51). Майсахои чаву гандуми тирамох кишта шуда, замини сиёхро пушонида сабзу хуррам карда буданд [1, с. 28-30].
Дар ин мисолхо феълхои «шуд», «шуда», «буд», «хохам» ва «истодааст» дар хамбастагй бо морфемахои флективии феълхои комилмаъно мутаносибан барои ифодаи маънохои грамматикй мафъул будани мубтадо (овехта шуд, пахн карда шуд), каблияти амал (пахн карда буд), минбаъдияти амал (хохам рафт) ва давомнокии он (шикоят карда истодааст) хизмат мекунанд. Онхо хамрохи феълхои мустакилмаъно, ки бо пасванд омадаанд, шаклхои аналитикй бунёд намудаанд, ки ба шаклхои синтетикй мукобил гузошта мешаванд. Алалхусус «овехт», «пахн карда», «рафт» ва «шикоят карда» шаклхои синтетикй мебошанд, ки тазодашон дар мисолхои болой дар шакли аналитикй оварда шудаанд.
Бояд махсус таъкид кард, ки як кисми феълхои ёвар дар мухити дигари лугавию синтаксисй метавонанд маънои лугавй зохир кунанд ва бештар чун феъли нопурра ва баъзеяшон чун феъли мустакилмаъно истифода шаванд, Мисол у хануз суп-сурх буд (Р.Ч,алил). Ташвиш накаш. Худо хохад, шарманда намешавем (Х,амон чо) .... Гуё хамин чои чодари сиёх холист ва боми Каъба гуё муаллак истодааст (Ф. Мухаммадиев). У бо тезй хомуш шуд (Х,амон чо).
Дар ин мисолхо «буд» ва «шуд» чун феъли нопурра (феъл- бандак), вале «хохад» ва «истодааст» ба сифати феъли комилмаъно ба кор рафтаанд. Чунин духурагй танхо хоси забони точикй нест. In the countryard was a tall mud - brick beaulding about four times as big as an ordinary nine - beam house (S. Aini, Yoddoshtho).. Дар руи хавлй як хонаи бисёр калон ва баланди посхагин буд, ки калониаш аз хонаи нишасти нухтолори мукарарй кариб чор баробар меомад [1, с. 28-30].
Дар забони адабии точик холо асосан феълхои зерини ёвар амал мекунанд: 1) «будан», ки он ду шакли аналитикй бунёд мекунад: а0 хамрохи морфемаи «-а» (-агй), ки бо феъли пурра илова мешавад, ба каблияти амал далолат менамояд:
Дар ин гуша такрибан панчох адад чилим гузошта буданд (Ф .Мухаммадиев):
б)дар якчоягй бо шакли аористи худ ва феъли комилмаъно шакли сигаи шартй-хохишмандй месозад. Микдоре аз доллархоро ба пули судонй иваз кардем, то ки, агар мабодо сафарамон таърих ёбад, барои харчи майда маблаге дошта бошем (Ф.Мухаммадиев):
2) «шудан», ки он хамрохи морфемаи «-а», ки сифати феълии кобилият месозад, барои ифодаи маънои мафъул хизмат мекунад. Ба руяш як кабати гафо регги сурхи дурушт рехта шудааст (Ф. Мухаммадиев):
3) «истодан», ки дар хамбастагй бо морфемаи «-а»-и зикршуда маънои давомнок ё мулкарата будани амалро ифода мекунад: Дилхо танбур навохта истодаанд (Р.Ч,алил). Гох-гох ба хонаи мо хам мехмон шуда истед (Х,амон чо);
4) феъли ёвари «аст», ки он хамрохи шакли сифати феълии каблият (хонда) сигаи гаришухидии феълро бунёд мекунад. Дар сарчашмахои забоншиносии точик шаклхои навъи «хондай», «хондаам», «хондааст»- ро феълхои наклй меноманд [8, с. 46-48]. Ба назари мо онро шакли сигаи гайришухудй номидан бехтар аст, зеро чунин шакл амалеро ифода
менамояд, ки гуянда аз ичрои он вокиф нест, шохиди он намебошад. Муаммои муносибати гуянда ба амал ё мазмуни гуфтор мавзуи бахси категорияи сига ё модалият мебошад:
Бо назардошти ин далелу иддахо мо фарзияе пешниход менамоем, ки шаклхои аналитикиро бо феъли ёвари «хостан» метавон ба парадигмаи сигаи шартй-хохишмандй дохил кард. Он ба маънои хохиши минбаъда (оянда) далолат мекунад, яъне шакли замони ояндаи ин сига мебошад, ки аз ин маънои аслии феъли «хостан» низ дарак медихад.
Феълхои ёвари забони точикй дорои чунин хосиятхо мебошанд: 1) онхо тасриф мешаванд, 2) шаклхои замонй доранд, 3) дар шаклхои гуногуни грамматикй истифода мегарданд: бош, бибош, хаме/бибош, бошад, бувад, буд, бибуд, хаме/мебуд, буде, бибуде, хаме// буде ва f (Б. Сиёев), 4) хамрохи морфемаи «а», ки ба феъли асосй илова гардида, сифати феълии каблият месозад, ягон маънои грамматикиро ифода мекунанд, 5) аксарияти кули онхо дар вазифаи феълии ёвар маънои луFавии худро пурра аз даст медиханд.
Чунонки проф. В.Г. Гак кайд мекунанд, аз руи вазифа (функсия) сохторхои аналитики морфологй (буду читать), синтаксисй (начал петь) ва луFавиро (принять участие) бояд чудо кард (ЛуFати зикршуда),[4, с. 118-121]. Тахти истилохи сохторхои аналитики луFавй ин забоншинос чунин таркибхоеро мефахмад, ки дар онхо яке аз чузъхо (принимать) маънои луFавии худро гумм мекунад, вале чузъи дигар чунин маъноро нигох медорад ва он ду чузъ ба як мафхуми нав далолат мекунад. Ба ин таркиб сохторхои точикии навъи «зафар кардан», «пайдо намудан», «дуст доштан», «ба максад расидан» ва амсоли онхоро метавон дохил кард. Дар ин навъ сохторхо феъли ёвар маънои луFавии худро гумм мекунад ва барои сохтани вожаи нав хизмат менамояд, яъне феъли ёвар вазифаи луFатсозй дорад. Вале бар хилофи ин дар сохторхои аналитики морфологй феъли ёвар дорои раванди грамматикист.ю Мавзуи сохторхои аналитики луFавй дар забони точиткй тадкикоти махсуси илмиро такозо менамояд.
Дар забони точикй, инчунин, навъи сеюми феълхои ёвару нимёваре амал мекунанд, ки онхо вазифахои дигар доранд. Алалхусус, дар сохторхои навъи «фармоиш дода мегашт», «нигох карда менишастанд», «рехта доданд», «гириста фиристод», «рох кушода мегаштанд», «кайф карда гаштанд», «FOиб шуда рафт», «дида монд», «рафтан гирифт» ва амсоли онхо чузъхои охиронашон вазифаи махсус доранд, ки онро Н.Маъсумй дар ифодаи категорияи намуди феъл мебинад [8, с. 26-27]. Ба назари мо, чунин чузъхо вазифаи дигар доранд, ки он дар забоншиносии точик холо махсус баррасй нашудааст.
Дар илми забоншиносй дар катори категорияи намуд (мо инро аз сабаби номувофик будани номаш ба вазифааш «категорияи худуд» номидаем). Ки ходисаи морфологист, категорияи дигари луFавие мавчуд аст, ки онро дар забони русй бо истилохи «способ действия» номгири мекунанд. Дар ин бора дар сахифахои 47 ва 48-и луFати зикршуда Ю.С. Маслов маълумоти мухтасар додаст. Ин мафхумро метавон ба забони точикй тавассути истилохи «тарикати амал» тарчума кард. Ин категория хамрохи категорияи худуд аспектологияро ташкил мекунад. Аспектология ба катори мафхумхои майдони функсионалию семантикй дохил мешавад.
Он ба омузиши воситахои грамматикй, луFавию грамматикй ва луFавии ифодаи хадду худуди амал, фарчому давомнокй, такрор, пуррагию нопуррагии он ва f далолат мекунад. Дар забони точикй маънохои худуди мутлак ва давомдори феъл тавассути шаклхои махсуси грамматикй ифодаи худро меёбанд, ки онхо фарогири кули феълхоянд, вале феълхое, ки барои ифодаи тарикати амал хизмат мекунанд, чунин имконият надоранд, яъне наметавон «У мурдан гирифт», «Мо хандида партофтем», «Ту фикр карда додй», «Ту шикаста нишастй», «Ман партофта гирифтам», «Дарахт сабзида фиристод» ва Fайра гуфт. Аз ин мисолхо бармеояд, ки чунин феълхоро наметавон воситаи универсалии ифодаи категорияи грамматики худуд шуморид. Онхо раванди луFавию грамматикй доронд, яъне барои руи кор оврдани категорияи луFавии тарикати амал хизмат мекунанд. Алалхусус феъли ёвари «гирифтан» ба маънои аспектуалии давомнокй ё такрори амал далолат мекунад, феъли ёвари «додан» пуррагии амалро ифода менамояд, феъли ёвари «монд» амали лахзавй ва яккаратиро нишон медихад, феъли ёвари «гаштан» одатй будани амали дигареро мефахмонад... Ин мавзуъ дар забоншиносии точик тахкикоти махсуси наву чиддиро талаб мекунад.
Х,амин тавр, феълхои ёвар вохидхои луFавианд, ки дар занчири гуфтор ё дар системаи забон хамрохи вохиди дигари луFавии комилмаъно омада, маънои худро пурра ё хеле гумм мекунанд ва равандхои гуногун касб менамоянд.
Адабиёт
1. Айни С. Ёддоштуо. Кисми 1, 2 / С Айни. - Душанбе: Адиб, 1990. - 352 с.
2. Ахманов О. С. Очерки по обшей и русской лексикологии / О. Ахманов С. - М.: Изд-во МГУ, 1963. - С. 168-170.
3. Виногродов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке //В. В. Виноградов. -Избрани труды. Лексикология и лексикография. - М., 1977. - 460 с.
4. Гаффоров Р., Хошимов С., Камолиддинов Б. Услубшиноси /Р. Гаффоров С. Хошимов Б.Камолиддинов. - Душанбе: Маориф, 1995. - 200 с.
5. Кунин А. В. Английская фразеология /А. В Кунин. - М.: Высш. Шк., 1970. - 344 с.
6. Мацидов Х Фразеологияи забони уозираи тоцик /Х.Мацидов. - Душанбе, 1982. - 103 с.
7. Мацидов Х. Цумлсцои фразеологй /Х.Мацидов //Мактаби совети . - 1978. - №3.
8. Маъсуми Н. Очерщо оид ба инкишофи забони адабии тоцик /Н. Маъсуми. - Сталинобод: Нашр. дав. тоц. 1959. - 413 с.
9. Расторгуева В. Керимова А. А. Система таджикского глагола /В. Расторгуева А. А Керимова. - М., 1064 с.
10. Реформатский А. А. Введение в языкознание /А. А. Реформатский - М., 1960. - 260 с.
11. Рустамов Ш. Исм категориями грамматики, калимасози ва мавцеи исм дар системаи уиссауои нутц. / Ш Рустамов. - Душанбе: Дониш, 1981. - 219 с.
12. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка /Н.М. Шанский. - М., 1985. - 156 с.
13. Шарл Балли. Французская стилистика /Балли Шарл. - М.: Эдиториал УРСС, 2001. - 360 с.
ВОХИДХОИ ФРАЗЕОЛОГЙ ВА ФЕЪЛХОИ ЁРИРАСОН ДАР ЗАБОНХОИ ТОЧИКЙ ВА АНГЛИСЙ
Дар маколаи тахрезишуда сухан рочеъ ба масоили вохидхои фразеологй ва феълхои ёрирасон дар забонхои точикй ва англисй матрах шудааст. Бояд тазаккур дод, ки вохидхои фразеологй дар баробари нишонахои асосй дорои нишонахои иловагй ё ин ки идиоматикй мебошанд. Ба нишонахои асосии вохидхои фразеологй ифодаи маънои яклухт ва сохти ба кисмхо чудонашаванда, сохтори таркибй, адами муносибатхои синтаксисй дар байни чузъхои дохилй, ба таркиби доимии лексикй сохиб будан, хамчун масолехи тайёри забон истифода шуданро дохил намуда, ба гурухи нишонахои иловагй ё ин ки идиоматикй робитаи маънои аслии идиомахо бо маънои мачозии онхо, ифоданокии колаби овозии идиома, ки тавассути унсурхои гушнавози савтй ба вучуд меоянд, номутобикатии маънои аслй бо мачозй ва тавлиди маънои «гайримантикй» дар онхо, айнан тарчума нашудан ба дигар забонхо, мавчудияти архаизмхои лугавй ва грамматикиро мансуб донистанд. Дар макола дарч гардидааст, ки феълхои ёрирасон феълхое мебошанд, ки вазифаи онхо интиколи маълумоти иловагии грамматикй ва маъной дар якчоягй бо феъли маъной мебошад. Инчунин бояд ишора намуд, ки дар назари аввал хамаи феълхои забони точикй ва англисй хамчун феълхои мустакил тасаввур карда мешаванд. Аммо дар хакикат мустакилии як кисми феълхо мафхуми мутлак ва кисми дигарашон дорои мафхуми нисбй мебошанд.
Калидвожа: феълхои ёварй, аналитикй, номинативй, флективй, мустакилмаъно, фразеология, фонетика, лексикология, морфология, синтаксис.
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ И ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ в ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
В отредактированной статье рассматриваются вопросы фразеологизмов и вспомогательных глаголов в таджикском и английском языках. Следует отметить, что фразеологизмы наряду с основными признаками имеют дополнительные или идиоматические признаки. К основным признакам фразеологизмов относятся выраженность общего значения и структура, неразделяемая на части, композиционная структура, синтаксические связи между внутренними компонентами, имеющие постоянный лексический состав, употребляемые в качестве готовых языковых материалов, и группа дополнительных знаков или фразеологических связей буквальное значение фразеологизмов с их переносным значением, выразительность речевого рисунка фразеологизма, который создается элементами звучания, несоответствие исходного значения метафоре и порождение в них «нелогичного» смысла, не переводимого дословно на другие языки, наличие лексические и грамматические архаизмы. В статье указано, что вспомогательные глаголы - это глаголы, функция которых заключается в передаче дополнительной грамматической и смысловой информации вместе со смысловым глаголом. Следует также отметить, что на первый взгляд все глаголы таджикского и английского языков представляются как самостоятельные глаголы. Но на самом деле самостоятельность одних глаголов имеет абсолютное значение, а другой части - относительное.
Ключевые слова: вспомогательные глаголы, аналитические, номинативные, словоизменительные, самостоятельное значение, фразеология, фонетика, лексикология, морфология, синтаксис.
PHRASEOLOGICAL UNITS AND AUXILIARY VERBS IN THE TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
The edited article deals with the issues of phraseological units and auxiliary verbs in the Tajik and English languages. It should be noted that phraseological units, along with the main signs, have additional or idiomatic signs. The main signs of phraseological units are the expression of the overall meaning and the structure that cannot be divided into parts,compositional structure, syntactic relationships between internal components, having a constant lexical composition, including being used as ready-made language materials, and including the group of additional or idiomatic signs, the connection of the original meaning of idioms with their metaphorical meaning, the expressiveness of the voice pattern of the idiom, which they are formed through the elements of acoustic listening, the incompatibility of the literal meaning with the metaphorical and the generation of "illogical" meaning in them, not being literally translated into other languages, they attributed the existence of lexical and grammatical archaisms. The article states that auxiliary verbs are verbs whose function is to convey additional grammatical and semantic information together with the semantic verb. It should also be noted that at first sight all the verbs of the Tajik and English languages are imagined as independent verbs. But in reality, the independence of some verbs has an absolute meaning, and the other part has a relative meaning.
Keywords: auxiliary verbs, analytical, nominative, inflectional, independent meaning, phraseology, phonetics, lexicology, morphology, syntax.
Дар бораи муаллиф
Чуракулов Бозоралй Рахмоналиевич
Номзади илмхои филологй, дотсенти кафедраи назарияи тарчума ва услубшиносй Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Рудакй, 121 Тел.: (+992) 985 47 91 47 E-mail: [email protected]
Об авторе
Джуракулов Бозорали Рахмоналиевич
Кандидат филологических наук, доцент кафедры теория перевод и стилистики Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 121 Тел.: (+992) 985 47 91 47 E-mail: [email protected]
About the author
Jurakulov Bozorali Rahmonalievich
Candidate of philological sciences, dosent of the chair of Theory of translation and stylistic Tajik State Pedagogical University named after S.Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121 Ph.: (+992) 985 47 91 47 E-mail: [email protected]
