CC BY
46
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017
УДК 811.512.145 (477.75)
Меметова Эдие Шевкетовна, кандидат филологических наук, зав. кафедрой крымскотатарской филологии факультета крымскотатарской и восточной филологии Таврической академии ФГАОУ ВО «КФУ им. В.И. Вернадского», г. Симферополь, Республика Крым, РФ E-mail: [email protected] ВЕЖЛИВОСТЬ И НЕВЕЖЛИВОСТЬ. ЛЕКСИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА И ИХ ВЫРАЖЕНИЕ В СОВРЕМЕННОМ КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ1 Аннотация. Настоящая статья посвящена выявлению и анализу средств выражения вежливости и невежливости в крымскотатарском языке, описанию влияющей на процесс общения национально-культурной специфики форм речевого этикета. Здесь проанализирован лексический материал, связанный с выражением категории вежливости и невежливости в крымскотатарском языке; охарактеризованы их лексико-семантические особенности; выявлена национально-культурная специфика употребления средств речевого этикета.
Ключевые слова: крымскотатарский язык, вежливость, невежливость, стилистика, речевой этикет.
UDK 811.512.145 (477.75)
Memetova Ediye Shevketovna, Candidate of Philology, department chair of the Crimean Tatar philology of faculty of the Crimean Tatar and east philology of the VO FGAOU Taurian academy "KFU of V. I. Vernadsky", Simferopol, Republic of Crimea, Russian Federation E-mail: [email protected]
1 Настоящая работа выполнена при поддержке Программы развития Федерального государственного автономного образовательного учреждения высшего образования "Крымский федеральный университет имени В.И. Вернадского" на 2015-2024 годы в рамках реализации академической мобильности по проекту ФГАОУ ВО "КФУ им. В.И. Вернадского" "Поддержка академической мобильности работников университета на заявительной основе - ПМР" в Институте перспективных исследований ФГБОУ ВО «Московский педагогический государственный университет».
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017
POLITENESS AND IMPOLITENESS. LEXICAL MEANS OF THEIR EXPRESSION IN MODERN CRIMEAN TATAR LANGUAGE
Annotation
This paper is devoted to searching and analyses of the polite and impolite expressions in the Crimean tatar language. Besides we have studied description of the national and culture specify of speaking etiquette that influenced on the process of communication. We have analyzed lexical material related to polite and impolite expressions in the Crimean tatar language also define its lexical and semantical features. We have brought to light national and cultural specify of using means of speaking etiquette.
Key words: the Crimean tatar language, politeness, impoliteness, stylisticks, speaking etiquette.
Кириш. Бугунь медениет ве тиль арасындаки къаршылыкълы меселе, нутукънынъ озьгюнлигине, нутукъ сёйлешменинъ медений ве миллий спецификасына тильшынасларнынъ мерагъы осьмектедир.
Лингвокультурология киби феннинъ пейда олувы, тильнинъ миллий хусусиетлерине тильджилернинъ мерагъыны даа да арттырды. Ишнинъ макъсады къырымтатар тилинде булунгъан урьметлик ве урьметсизликни бильдирген васталарынынъ тапып, талиль этильмесини, сёйлешюв процессине тесир эткен нутукъ этикетининъ миллий-медений специкасыны акс эттирильмесини козьде тута.
Макъсаткъа иришмек ичюн, бойле вазифелерни чезмек керек: къырымтатар тилинде урьметлик ве урьметсизлик категорияларынен багълы олгъан лексик малюматны ортагъа чыкъармакъ;
урьметлик ве урьметсизлик васталарынынъ лексик-семантик хусусиетлерини тасниф этмек ве характеризлемек;
къырымтатарларынынъ нутукъ сёйлешювлерининъ миллий-медений спецификасыны тасвир этмек.
Тедкъикъатнынъ объекти - земаневий къырымтатар тили.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017
Тедкъикъатнынъ предмети: эм джанлы нутукъта, эм бедий эдебиятта къулланылгъан къырымтатар тилининъ урьметлик ве урьметсизлик васталары.
Урьметлик ве урьметсизлик васталары бу куньге къадар тафсилятлы огренильмегенини, ишимизнинъ актуаллигини акс эттире.
Тедкъикъат усуллары: тасвирлеме усул, семантического дифференциалнынъ усулы.
Къырымтатар тильшынаслыгъында урьметлик ве урьметсизлик категорияларынынъ ильк кере талиль этильмелери тедкъикъатнынъ янъылыгъы исбатлай.
Нутукъ сёйлешювининъ миллий-медений спецификасыны огренген бир сыра алимлерни къайд этмек мумкюн: Саляхова З.И. [7], Формановская Н. И. [12], Стернин И. А. [9], Колшанский Г.В. [2], Сорокин Ю.А. [8], Лич Дж [4], Грайс Г. [1], Усеинов С.М. [13], Куртиев Р. [3],, Челеби Э. [14], Боданинский А.А., Мартыне Э.Л., Мурасов О. [6] в.б.
Чокъасырлы тарихы нетиджесинде къырымтатар тили къырымтатар тили фикирнинъ назик ве урьметли ифаделенмеси ичюн адден зенгин ве озьгюн фондуны яратты. Урьметлик васталарыны огренмегендже халкънынъ менталитетини, миллий рухуны, миллий колоритыны анъламагъа чаре олмаз.
Эр бир халкъ нутукъ алып барылувы ве сёйлешюви къаиделерининъ озь миллий-специфик системасыны ишлеп чыкъара. Къырымтатарлары сёйлешюв процессинде, вазиетине коре, лаф эткен адамына коре, муайен урьметли лексик васталарыны къулланалар.
Кърымтатар халкъына, башкъа тюркий халкълардаки киби, адамнынъ яшына урьмет ве таныш олмагъан адамларгъа нисбетен сой-соплукъ терминлерининъ къулланылмасы мевджут. Бойледже, яшы буюкче олгъан таныш олмагъан эр кишиге мураджаат эткенде агъа, эмдже, къартбаба терминлери къулланылыр; яшы кучюкче олгъан таныш олмагъан эр кишиге мураджаат эткенде исе: къардашым, кадам.
Таныш олмагъан къадынгъа: тизе, дуду сой-соплукъ бильдирген сёзлер къулланылыр.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017
Буюклернинъ таныш олмагъа балагъа нисбетен: огълум, балам, къызым сой-соплукъны бильдирген сёзлернинъ къулланылувы къырымтатарлары ичюн адеттир. Шу джумледен адамларнынъ адларына + акъай, + апте (Ахмет акъай, Мерьем апте) къошкъанлары да адий ве эр кес ичюн анълайышлы адет.
Эфендим, ханым урьметли мураджаатнынъ шекиллери, достум шекилинден фаркълы оларакъ, бираз ресмийликнен айырылырлар.
Сой-сопкъа ве танышларгъа нисбетен урьметлик ве сайгъы бильдирген, этикет нормаларынен багълы олгъан, нутукъ бирлемлери кениш даркъалгъан ве чешит тюрлюдир. Сой-соплукъ терминлери нутукъта догърудан-догъру беджерген вазифелеринден гъайры (агъа, тата, апте, къардаш, къартбаба, бита) сайгъы ве урьметликни бильдирелер. Агъа я да татасына нисбетен ады иле мураджаат этмек, тербиесизлик ве урьметсизлик киби къабул олуна, шунынъ ичюн, мында бойле терминлер къулланылыр: агъа, апте, тата.
Ана-бабагъа, акъай я да апайынынъ ана-бабасына, сой-сопкъа, яшлары буюкче олгъан адамларгъа нисбетен олгъан мураджаат мытлакъа урьметлик, сайгъы, незакетлик, алчакъгонъюллик киби нормаларындан ибарет. Меселя:
Меселени Аль этеджек анамдыр. О не десе - Меним ичюн къанундыр [11, с.113].
Нутукъ этикети нутукъ алып барувынынъ къаиделерини козьде тута. Нутукъ этикети джемаат ве хорантадаки сёйлешювнинъ эсас вастасыдыр. Биз мында нутукъ формуларыны толусынен мисаль оларакъ кетирмейджекмиз, чюнки буны эвель энди япкъан эдик [5], тек, сёйлешюв заманында нутукъ этикети нормаларынынъ къулланылувы, адамнынъ медений дереджесине, аньына, алгъан тасилине, адетине, эмоциональ алына догърудан-догъру багълы олгъаныны къайд этмек керекмиз. Урьметликнинъ бутюн васталарыны такъдим этип, анълатмакънынъ чареси де ёкъ, чюнки олар нутукъ заманында олгъан эмоциональ ве рухий алгъа коре ифаделенелер.
Къырымтатар тилинде адамны макътамакъ я да алгъышламакъ макъсадынен чокъусы алларда мА шаа АЛЛА сёзлери къулланыла. Адамны
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 алгъышлап, макътамакъ ичюн, онда мусбет чизгилерини тапылмасы - медений, тербиели ве незакетли адамгъа аиттир.
Урьметликнинъ ифаделенмеси ичюн лексик васталарыны дёрт семантик группагъа больмеге мумкюн:
сой-соплукъ терминлери (деде, бита, баба, ана, тата, агъа, дуду, энъиште, тизе, алапче, пикапа - «буюк апа» ибаресинден, корюмдже, балдыз, къуда, къудагъый);
адамнынъ тышкъы къыяфетинен багълы олгъан урьметлик васталары (джигерим, джаным-козюм, кене джаным, кене козюм - «азиз, якъын, тувгъаным» манасында; арслан юрек - джесюр, батыр - къудретли, багъатыр бичимли);
адамнынъ арекетлерине къыймет кескен, табиатынынъ мусбет чизгилерини акс эттирген урьметлик васталары (акъыллы, ишкир-далапкяр, зийрек, ачыкъкозьлю, мераметли, адамгъа мунис);
достлукъ, мунислик, охшавны тасвирлеген урьметлик васталары (бирданем, кичкенем, севгилим, достум).
Урьметликни кениш семантик вариативлиги айыра. Урьметлик, сайгъы, макътав, алгъышлав, мунислик в.и. дуйгъуларны ифаделемек макъсадынен къырымтатар айтымлары ве аталар сёзлери кенъ къулланылыр: Далапкярны мал басар. Урьметликке къаршы урьметсизлик турар. Урьметсизликке къабалыкъ, медениетсизлик, тербиесизлик, чапкъынлыкъ манадаш олып келир.
Урьметсизлик бильдирген васталар да дёрт семантик группагъа болюнирлер:
адамнынъ тышкъы къыяфетини тасвирлеген (топал, тильсиз - «адден юваш» «тиль къайтарып оламагъан» манасында; перишан);
адамнынъ арекетлери, табиатнынъ менфий чизгилерини тасвирлеген (мында теркибинде къатмерли сёзлери олгъан айтым ве аталар сёзлерини айырмакъ мумкюн: Делининъ бильгени бир анасынынъ кёрю; Халкънынъ сыкувынен пердеге кирмек; Лахшыван борюси; Амы ёкънынъ - гъамы ёкъ; Дели той этер, озю тёрге кечер; Дели ола къапусы, Сылакъ ерге ятмагъан; -
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 респондент- Сулейманова Сание, 1936 г.р., с. Юкъары Керменчик; Чингененинъ къурсагъы токъ олса, анасыны ольдюре) ;
субетдешни ашалагъан, мыскъыллагъан, акъаретлеген, адам ерине корьмегенини ифаделеген урьметсизлик васталары (басявка - «биревнинъ аджиз, бакъылмагъан сыфаты» манасында; барибакъ - «адден чуллубаш, урбасы джыртыкъ-пыртыкъ олгъан адам»; борю осрагъы - «котю ер танымагъан адам»; апай саби - «апай ишине адден ашыр бурнуны тыкъкъан адам», къыз теке - «акъай сыфатлы къадын») - респондент Меметов Шевкет, 1930 г.р., Акъяр);
къаргъышкъа якъын васталар: Эки якъанъ бир кельмесин! - Байлям йипнен. Отьмек тапсанъ, туз тапма! - Ашам хатлама!
- респондент Меметов Шевкет, 1930 г.р., Акъяр.
Мында даа чешит койлернинъ сакинлери бири-бирининъ устюнден кульмек ве мыскъылламагъа севген адетлерини де къайд этмек керек. Чокъусы алда бу къафиели шекильде олып, мыскъыл манасыны ташый эди. Мисаль оларакъ, Идишель и Яшлав койлерининъ сакинлери бири-бири устюнден азачыкъ кулип, азачыкъ ашалап, азачыкъ да мыскъыллап, бойле лафлар айта эдилер: Идишель тутукълары макъарна сувуна аркъаларыны ювгъан, Яшлав делилери къара кольмеккке беяз ямав къойгъан. (респондент: Шефикъа апте, 1936 с. Буюк-Яшлав кою).
Бойледже, къоюлгъан вазифелерге коре, бойле нетиджелерни чыкъармакъ мумкюн:
- Урьметликнинъ ифаделенмеси ичюн лексик васталарыны дёрт семантик группагъа больмеге мумкюн: сой-соплукъ терминлери; адамнынъ тышкъы къыяфетинен багълы олгъан урьметлик васталары; адамнынъ арекетлерине къыймет кескен, табиатынынъ мусбет чизгилерини акс эттирген урьметлик васталары; достлукъ, мунислик, охшавны тасвирлеген урьметлик васталары.
- Урьметсизлик бильдирген васталар да дёрт семантик группагъа болюнирлер: адамнынъ тышкъы къыяфетини тасвирлеген; адамнынъ
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017 арекетлери, табиатнынъ менфий чизгилерини тасвирлеген; субетдешни ашалагъан, мыскъыллагъан, акъаретлеген, адам ерине корьмегенини ифаделеген урьметсизлик васталары; къаргъышкъа якъын васталар.
Литература
1. Грайс Г. [Электронный ресурс] URL: https://books.google.com/books?isbn=5030005390 (дата обращения - 1.03.2017).
2. Колшанский Г.В. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания. М.: Наука, 1969. 307 с.
3. Куртиев Р. Календарные обряды крымских татар. Симферополь, 1996.
4. Лич Дж. [Электронный ресурс] URL: https://books.google.com/books?id=ssz4CQAAQBAJ&pg=PA46&dq=%D0%94%D 0%B6.+%D0%9B%D0%B8%D1%87&hl=m&sa=X&ved=0ahUKEwiit9rr2-LSAhUKkCwKHYlQBWsQ6AEIGjAA (дата обращения - 01.03.2017).
5. Меметова Э.Ш. Формулы этикета в различных стилях и ситуациях общения. // Культура народов Причерноморья, 2011. № 199. Т 2. С. 41-44.
6. Пословицы, поговорки и приметы крымских татар, собранные А.А. Боданинским, Э.Л. Мартыне, О. Мурасовым. Симферополь, 1914.
7. Саляхова З. И. Средства выражения вежливости в современном башкирском языке: Автореф. дис. ... к. филол. н: 10.02.02 / Башкирский государственный университет. Уфа, 2004. 21 с.
8. Сорокин Ю. А. [Электронный ресурс] URL: https://books.google.com/books?id=mnYbAQAAIAAJ (дата обращения -01.03.2017).
9. Стернин И.А. [Электронный ресурс] URL: https://www.livelib.ru/book/1000293014-prakticheskaya-ritorika-i-a-sternin (дата обращения - 01.03.2017).
10. Урсу Д.П. Очерки истории и культуры крымскотатарского народа (1921-1941). Симферополь. Крымучпедгиз, 1999.
11. Фазыл Э. Седжде. Акъмесджит: Таврия, 1998. 127 с.
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК КРЫМА, № 3 (8) 2017
12. Формановская Н.И. Русский речевой этикет: лингвистический и методический аспекты 2-е изд., перераб. и доп. М.: Русский язык, 1987. 158 с.
13. Хайруддинов М.А., Усеинов С.М. Этикет крымских татар. Симферополь, 2001.
14. Челеби Э. Книга путешествий. Походы с татарами и путешествия по Крыму (1641-1667 гг.). Симферополь, 1996.
