Научная статья на тему 'УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР'

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1552
162
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узлуксиз таълим / узвийлик / ўқув дастури / концепция / мактабгача таълим / умумий ўрта таълим / ўрта махсус таълим / бошланғич профессионал таълим / олий таълим. / непрерывное образование / преемственность / учебная программа / концепция / дошкольное образование / общее среднее образование / среднее специальное образование / начальное профессиональное образование / высшее образование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Насиров Абдураҳим Абдимуталипович, Қўйсинов Одил Алмуротович

Мақолада узлуксиз таълим тизимида таълим мазмунини, ўқув дастурлар узвийлигини таъминлаш ҳақида, узлуксизлик ва узвийлик терминлари тўғрисида, ҳар бир таълим туридаги мазмунга доир ислоҳотлар борасида фикрлар юритилади. Таълимнинг мазмунини ўқув дастурлари белгилар экан, уларнинг таълим турлари ўртасидаги боғлиқлиги, фанлараро, синф/курслараро узвий бўлишини таъминлаш Ўзбекистонда эса кўп йиллардан буён ҳал этилмагани бугунги кунда долзарб масала ҳисобланади. Ўқув дастурлари таҳлиллари асосида юзага келган муаммолар бўйича тавсиялар берилган, Ўзбекистон Республикаси узлуксиз таълим миллий ўқув дастурлари ва концепциялари тасвирланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Насиров Абдураҳим Абдимуталипович, Қўйсинов Одил Алмуротович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБЕСПЕЧЕНИЕ ПРЕЕМСТВЕННОСТИ В СИСТЕМЕ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье рассматривается содержание образования в системе непрерывного образования, преемственность учебных программ, комментарии терминов непрерывности и преемственности, реформирование содержания каждого вида образования. В то время как содержание образования определяется учебной программой, соотношение между их видами образования, обеспечивающее междисциплинарную, межклассную/межкурсовую интеграцию, не рассматривался в Узбекистане уже много лет. Были даны рекомендации по возникшим проблемам на основе анализа учебных программ. Описаны национальные учебные планы и концепции непрерывного образования Республики Узбекистан.

Текст научной работы на тему «УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР»

Насиров Абдурах,им Абдимуталипович,

Таълим сифатини назорат килиш давлат инспекцияси бошлиFи маслах,атчиси, Узбекистон давлат жах,он тиллар университети профессор вазифасини бажарувчи, филология фанлари доктори (DSc)

Куйсинов Одил Алмуротович,

Таълим сифатини назорат килиш давлат инспекцияси бошлиFи уринбосари, Тошкент давлат педагогик университети профессор вазифасини бажарувчи, педагогика фанлари доктори (DSc)

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЗВИИЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

УУК: 37.013

НАСИРОВ А.А., КУЙСИНОВ О.А. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

Маколада узлуксиз таълим тизимида таълим мазмунини, укув дастурлар узвийлигини таъ-минлаш х,акида, узлуксизлик ва узвийлик терминлари туFрисида, х,ар бир таълим туридаги маз-мунга доир ислох,отлар борасида фикрлар юритилади. Таълимнинг мазмунини укув дастур-лари белгилар экан, уларнинг таълим турлари уртасидаги боFликлиги, фанлараро, синф/курс-лараро узвий булишини таъминлаш Узбекистонда эса куп йиллардан буён х,ал этилмагани бугунги кунда долзарб масала х,исобланади. Укув дастурлари тах,лиллари асосида юзага кел-ган муаммолар буйича тавсиялар берилган, Узбекистон Республикаси узлуксиз таълим миллий укув дастурлари ва концепциялари тасвирланган.

Таянч суз ва тушунчалар: узлуксиз таълим, узвийлик, укув дастури, концепция, мактабгача таълим, умумий урта таълим, урта махсус таълим, бошланFич профессионал таълим, олий таъ-лим.

НАСИРОВ A.A., КУЙСИНОВ О.А. ОБЕСПЕЧЕНИЕ ПРЕЕМСТВЕННОСТИ В СИСТЕМЕ НЕПРЕРЫВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье рассматривается содержание образования в системе непрерывного образования, преемственность учебных программ, комментарии терминов непрерывности и преемственности, реформирование содержания каждого вида образования. В то время как содержание образования определяется учебной программой, соотношение между их видами образования, обеспечивающее междисциплинарную, межклассную/межкурсовую интеграцию, не рассматривался в Узбекистане уже много лет. Были даны рекомендации по возникшим проблемам на основе анализа учебных программ. Описаны национальные учебные планы и концепции непрерывного образования Республики Узбекистан.

Ключевые слова и понятия: непрерывное образование, преемственность, учебная программа, концепция, дошкольное образование, общее среднее образование, среднее специальное образование, начальное профессиональное образование, высшее образование.

NASIROVÁ.Á., KUYSINOV О.А. PROVIDING MEMBERSHIP IN THE CONTINUOUS EDUCATION SYSTEM: PROBLEM AND SOLUTIONS

The article discusses the content of education in the system of consistency education, the continuity of curricula, the terms of consistency and continuity, the reform of the content of each type of education. While the content of education is determined by the curriculum, the consistency between their types of education, ensuring interdisciplinary, inter-class/inter-course integration has not been addressed in Uzbekistan for many years. Recommendations were given on the problems encountered based on the curriculum analysis. The national curricula and concepts of continuing education of the Republic of Uzbekistan are described.

Key words and concepts: lifelong education, continuity, curriculum, concept, preschool education, general secondary education, secondary specialized education, primary vocational education, higher education/

Кириш.

Бугун мамлакатимизда "Янги

Узбекистон - янги Ренессанс сари" шиори остида таълим сох,асида улкан узгаришлар амалга оширилмокда. Таълим туFрисидаги Конун янги тах,рирда кабул килинди, Мактаб-гача таълим тизимида 6-7 ёшли болалар учун стандарт жорий этилди, умумий урта таълим 11 йил этиб белгиланди, урта махсус таълим уч йилдан икки йилга туширилди, икки йиллик касб-х,унар мактаблари ташкил этилди. Олий таълим тизимида сиртки, кечки, масофа-вий таълим шакллари жорий этилди. Кредит модул тизими жорий этилмокда, олий таълим тизими камрови ошиб, халкаро андозаларга якинлашмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6 ноябрдаги ПК-4884-сон карори иловасининг 4-бандида "Мактабгача, умумий урта, профессионал ва олий таълим укув дастурларининг узвийлигини таъмин-лаш" топшириFи белгиланган. Унга кура Таълим инспекцияси х,амда Мактабгача таълим, Халк таълим ва Олий ва урта махсус таълим вазирликлари томонидан фан дастурларининг мазмун мох,ияти, мавзуларнинг мантикий кетма-кетлиги ва узвийлигини таъминлаш х,амда таълим олувчиларда шаклланиши зарур буладиган билим, куникма ва компе-тентликлар даражасини белгилаш вазифалари мух,им урин тутмокда.

Мавзунинг долзарблиги.

Таълим тизимида Нимани укитиш керак?, Кандай укитиш керак? ва Ким укитади? деган саволлар мазмунни ташкил этади. Дастлаб нимани укитиш керак? деган саволга жавоб

беришимиз максадга мувофик. Узок, йиллар-дан буён Узбекистонда ушбу савол очикрок колаётганлиги, таълим турлариаро интегра-циянинг йулга куйилмаганлиги х,амда таълим мазмуни узвийлиги буйича чора-тадбирлар етарлича ишлаб чикилмаганлиги х,озирда ушбу муаммони долзарб жараёнга айлан-тирди.

Мацсад.

Таълимнинг мазмунини укув дастур-лари белгилар экан, уларнинг таълим тур-лари уртасидаги боFликлиги, фанлараро, синф/курслараро узвий булишини таъминлаш мух,им. Таълимдаги кенг куламли ислох,отларда нафакат шаклан узгариш билан бирга сифатни таъминловчи мазмун узгаришини килишимиз керак. Ушбу максаддан келиб чиккан х,олда куйидаги вазифаларни белгилаб олдик.

- узлуксиз таълим тизими учун фанлар кесимида концепциялар ишлаб чик,иш;

- фанлар кесимида барча таълим турла-рида утиладиган мавзулар буйича тах,лилий к,иёсий жадваллар тайёрлаш;

- мактабгача, умумий урта, урта махсус, профессионал ва олий таълим муассасалари учун узвийлиги таъминланган укув дастурла-рини тайёрлаш;

- хорижий тажрибаларни жумладан: Финляндия тажрибасини урганиш, узвийлик, узлуксизлик мантикий кетма-кетлик, изчиллик ва тизимлиликка эътибор бериш.

Вазифа юзасидан урганишлар натижасида фан дастурлари узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлашда куйидаги бирламчи муаммо-ларни аникладик:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

• узлуксиз таълим турлариаро фан хусу-сиятидан келиб чиккан холда объект ва субъект танлови ва мазмунида номутаносибли-клар мавжудлиги;

• узлуксиз таълим турлариаро боскичларда мавзуларнинг айнан ёки мазму-нан такрорланиши борлиги;

• такрорланиш ва ортикча вакт эвазига укитувчи ва укувчининг вакти бесамар сарф-ланиши;

• таълим боскичларида айрим мавзу-ларга ортикча вакт ажратилганлиги, назарий машFулотларга куп вакт ажратилганлиги ва х.

Муаммонинг урганилганлик даражаси.

«Узлуксиз таълим» жумласининг келиб чикишини узок утмишлардан топиш мум-кин. Г.П.Зинченконинг фикрича, узлуксиз таълим муаммоси нафакат «тушунча» шаклида, балки '^оя" куринишида хам тушу-нилган. Бундан ташкари, у бу Fоянинг яра-тилишини Инжил, Куръон, Талмуд билан боFлайди. Муаллиф, ярим тахмин, ярим фикр тарзида бу карашларни Афлотун ва Аристо-тел ифода этганини даъво килади. Шу каби ёндашувлар Вольтер, Гёте, Каменский, Руссо ва бошкаларнинг гуманистик карашларида хам уз аксини топган.

Бу хусусида олимларимиз фикрлари тур-лича, хусусан 2020 йилда "Узбекистон халкаро ислом академияси нашриётида" чоп этил-ган "ИСЛОМ энциклопедиясида (43-бет) шун-дай сатрларни учратдик. "Куръонда харфлар, сузлар ва оятлар бирлашиб, узига хос тарзда уЙFунлашиб муайян яхлитликни ташкил этади. Айрим мусулмон олимлари Куръон атама-сининг келиб чикишини цар-жамламок сузи билан боFлашади. Ушбу талкинга кура, Куръон узидан олдинги китоблар мазмунини(хам) узида мужассам этгани, яъни жамлагани учун мазкур атама билан номланади. Шунинг-дек, Куръон атамаси арабча царина-туташ, якин сузининг куплик шакли булган цароин сузидан олинган булиб, ундаги хар бир оят кейингиси билан туташиб, яхлит уЙFунлик касб этиб боради деган талкин хам учрайди".

Яна бир гурух тадкикотчилар узлуксиз таълим тушунчаси 1968 йилда ЮНЕСКО хужжатларида П. Лангранд такдим этган "Lifelong learning" (LLL) "Хаёт давомида таълим" концепцияга асосланган холда пайдо

булганлигини кайд этишади (7, 11). Бу гуманистик концепциянинг асосий максади — инсон бутун хаёти давомида хар томонлама ривож-ланиш учун барча шароитлар яратилиши керак, деган Fояга суянади.

Таълим сохасидаги халкаро муносабатлар, халкаро конвенциялар, кушма дастурлар таъ-лимнинг барча боскичларида хам мазмунан янгиланишни, укув дастурларини модернизация килишни талаб этмокда.

Илмий янгилик.

"Узлуксизлик" ва "узвийлик" терминлари узбек тилида куп холларда аралаш ишлати-лади. Мазкур маколада "узлуксизлик" терми-нини купрок шаклан таълим турлари орасида боFловчи термин сифатида, "узвийлик" тер-минини эса купрок мазмунга боFлик равишда ишлатишга харакат килдик.

Таълимда узлуксизлик - таълимнинг даво-мийлигини англатиб, мактабгача таълимдан тортиб, то олий таълимдан кейинги таълим турларигача давлат кафолати остида муайян касб, мутахассисликка эга булиши тушуни-лади.

Таълим мазмуни узвийлиги- таълим бериш жараёнининг хар бир боскичи аввалгисининг негизида юзага келганлиги, унинг ички тарки-бини ва шароитини ташкил этганлиги сабабли барча боскичлар уртасида узаро алока мав-жуд булиб, нафакат шакл, балки мазмун жихатидан амалга оширилиши учун янги мав-зуда такрорланишларнинг булмаслиги, мазмунан бир хил машкларнинг механик такрорла-нишларига йул куймаслик, аксинча, мавзунинг соддадан - мураккабга томон тамойили асо-сида ривожланиб боришига эришишдир.

Тадцицотнинг объекти сифатида мактабгача, умумий урта таълим, урта мах-сус, бошланFич профессионал, олий таълим тизимидаги укув дастурларни тахлил килиш ва узвийлигини таъминлаш жараёни танлан-ган.

Асосий цисм.

Ушбу муаммоларни бартараф этиш хамда узлуксиз таълим тизимида укув дастурлари мазмунида узвийликни таъминлаш максадида Таълим инспекцияси Мактабгача таълим, Халк таълими хамда Олий ва урта махсус таълим вазирликлари билан хамкорликда 21 та фан-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

лардан таълимнинг барча боскичларидан 334 нафар тажрибали экспертларни жалб килган холда улар томонидан амалдаги укув дастурлари тахлил килинди. Ишчи гурух аъзо-лари томонидан узлуксиз таълим тизими учун концепциялар лойихалари ишлаб чикилди, укув дастурлари билан бирга Таълим инспек-цияси порталига (http://www.uzviylik.tdi.uz) жойлаштирилди. Концепция ва укув дастурлари лойихаларига 3 000 дан ортик таклиф ва муносабатлар билдирилди.

Мактабгача, умумий урта, профессионал ва олий таълим тизимларида узвийликни таъ-минлашга каратилган концепцияларда хар бир таълим йуналишининг мавжуд муаммо-лари, шу фанни укитишнинг максад ва вази-фалари, стратегияси, укув-методик таъмино-тини яратишдаги узвийлик, фанлараро интеграция, шу йуналишда кадр тайёрлаш, кути-лаётган натижалар акс эттирилди. Маъ-лум бир фаннинг укув-методик таъминотини ишлаб чикиш учун дидактик, илмий-методик, педагогик-психологик, эстетик, гигиеник тала-блар белгилаб берилди.

Хар бир фаннинг максад ва вазифалари бугунги янги Узбекистон тараккиётига хизмат килиши, таълим-илм-фан ва ишлаб чикариш интеграциясига суянилиши, жамиятнинг барча жабхаларидаги стратегик йуналишлар билан боFланишига эътибор каратилди. Маса-лан, табиий фанларнинг Концепцияси ва укув дастурларида саноатнинг бевосита ривожла-нишида ушбу йуналишдаги билимлар (генетик инженерия, биотехнология каби фан-лар) уз урнига эга эканлиги, энг янги кимё ёки биологик технологияларининг ривожла-нишидаги кечикиш миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини пасайтириши, шунинг-дек, усиб бораётган геосиёсий ракобат шаро-итида унинг заифлигини ошириши мумкин-лиги каби асослар киритилди.

Махаллий укув режа ва укув дастурларини тахлили билан бир каторда Финляндия укув дастурлари хам урганилди. Финляндияда укув дастурини тайёрлашда дарс машFулотларини утиш предметли ёки интеграл булиши мумкин. Бизнинг укув дастурлардан фаркли яна бир жихат - бу интеграл таълим. Бунда бир мавзу маълум вакт (соат, кун, хафта) давомида бир нечта фан оркали укитилади. Масалан, "Ватан" мавзуси, она тили, адабиёт, чет тилида тил

ва тарбия нуктаи назаридан, география, тарих фанларида жойлашиши ва утмиши, математика, иктисодда мамлакатнинг реал даро-мадлари, ракамлар билан боFлик жихатлари, табиий фанлар уз йуналишидаги масалалар доирасида каби ... Хар кандай холатда мактаб сифатли таълим беришни кафолатлайди.

Маълумки, таълим жараёни - нимани укитамиз (укув дастури), канча хажмда укитамиз (укув режа), кандай укитамиз (методика), ким укитади (кадр)? каби саволларга жавоб топиш оркали ташкил этилади. Шундан канча хажмда укитамиз деган саволга Финляндия мактабларининг укув режаси билан кизикдик. Финляндия мактабларининг укув режасига кура 9 йиллик хафталик умумий юклама 233 соатни ташкил килади, мажбу-рий 224 ва факультатив 9 соат. Бу курсаткич Узбекистонда 1-9 синфларда 246 соатни ташкил этади (10-11 синфлар учун 68 соат).

Узбекистон Республикаси укув дастурларини дастлабки тахлил килиш натижасида 21 та фандаги камчиликлар умумлашганда, такрорланган мавзулар сони МТМларда 30 та, мактабларда 268 та, касб-хунар макта-бларида 171 тани, олий таълимда 126 тани, узвийлиги таъминланмаган мавзулар МТМда 72 тани, мактабда 134 тани, касб-хунар макта-бларида 110 тани ва олий таълимда 78 тани, кискартиришга тавсия этилаётган мавзулар мактаб укув дастурларида 184 тани, янги киритиш суралаётган мавзулар сони умумий урта таълимда 601 тани, олий таълимда 173 тани, халкаро тадкикотларга бо-глаш лозим булган мавзулар мактаблар учун 277 тани, бошка таълим турига утказилиши лозим булган мавзулар профессионал таълимда 40 тани ташкил этиши кузатилди.

Укув дастурларини такомиллашти-риш жараёни Таълим сифатини назо-рат килиш давлат инспекцияси томонидан мувофиклаштириб борилди. Узлуксиз таълимнинг укув дастурлари лойихалари куйидаги таркибда тайёрланди:

Узлуксиз таълим тизимида фан тизимини такомиллаштириш концепцияси; Мактабгача таълим тизими учун 6-7 ёшли болаларни мак-табга тайёрлашга мулжалланган "Илк кадам" ва "Илм йули" вариатив дастурлари; Умумий урта таълим мактаблари учун "Миллий укув дастурлари" (МУД); Академик лицейлар учун

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

ук,ув дастурлар (АЛУД); Касб-х,унар макта-блари учун укув дастурлар (К^МУД); Олий таълим муассасалари учун укув дастурлари (ОТУД).

Ушбу жараёнда узлуксиз таълим тизимида укув дастурларини янгилаш борасида амалга оширилган ишларга тухталсак, жумладан:

Мактабгача таълим тизимида.

Узвийлик буйича вазирликлараро х,амкорликнинг дастлабки кунлариданок мактабгача таълим мазмуни х,ужжатлари бошланFич синф билан боFланишига эътибор каратилди. Жараёнда ЮНИСЕФ халкаро бола-лар фонди мутахассислари иштирокида, Эстония, Финляндия, Жанубий Корея, Польша дав-латларининг тажрибаси урганилган.

2020 йил 22 декабрда Вазирлар Мах,камасининг 802-сонли карори билан «Мактабгача таълим ва тарбиянинг давлат таълим стандарти» тасдикланди. Унинг тар-кибий кисмида мактабгача таълимнинг наму-навий укув режаси, илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талаблари ва мактабгача таълим ташки-лотининг давлат укув дастурлари х,ам урин олган. «Илк кадам» укув дастурига кушимча равишда 6 ёшдан 7 ёшгача булган болаларни мактаб таълимига тайёрлаш учун «Илм йули» вариатив дастур ишлаб чикилган ва у бола-ларга таълим ва тарбия беришга, уларни интеллектуал, маънавий - ахлокий, этик, эстетик ва жисмоний жих,атдан ривожлантиришга, шунингдек, болаларни 1 йил давомида мак-табга тайёрлашга каратилган. Мактабгача ёшдаги (6-7 ёш) боланинг умумий мух,им ком-петенциялари куйидагилардан иборат:

коммуникатив компетенция - мулокот воситаларидан турли вазиятларда фойдалана билиш куникмаси;

уйин компетенцияси - боланинг уйин жараёни ва уни ташкил килишда тажриба, билим ва куникмалардан ижодий фойдала-ниши. Укув-тарбиявий фаолият учун асос х,исобланади;

ижтимоий компетенция - х,аётий вазиятларда катталар ва тенгдошлар билан мулокотда ахлок коидалари ва меъёрларига риоя килган х,олда узини тутиш мах,орати;

билиш компетенцияси - атрофдаги оламни онгли равишда идрок килиш ва олин-

ган билим, куникма, малака ва кадриятлардан укув ва амалий вазифаларни х,ал килиш учун фойдаланиш.

Боланинг ривожланиш со^алари

куйидагилар:

1. Жисмоний ривожланиш ва соFлом тур-муш тарзининг шаклланиши;

2. Ижтимоий-х,иссий ривожланиш;

3. Нутк, мулокот, укиш ва ёзиш малака-лари;

4. Билиш жараёнининг ривожланиши;

5. Ижодий ривожланиш.

Тарбияланувчилар томонидан дастурлар

сифатли узлаштирилиши ва таълим-тарбия жараёнини самарали ташкил этиш максадида мазкур Давлат талаблари асосида замо-навий укув-методик мажмуалар, дидактик ва кургазмали укув материаллар, шунингдек, бошка таълим ресурслари боскичма-боскич яратилиб, урнатилган тартибда жойларга етказилади.

Умумий урта таълим тизимида.

Президентимиз Янги ренессанс мактаб остонасидан бошланишини белгилаб берди-лар. Бу бежизга эмас, инсон агар бутун умри давомида таълим олган такдирда х,ам энг асо-сий ва катта кисмини мактаб парталарида эгаллайди. Узвийлиги таъминланаётган умумий урта таълимнинг Миллий укув дастурлари (МУД) 21 та фандан ишлаб чикилиб, бунда куйидагиларга эътибор каратилди:

• бошланFич таълимни мактабгача таълим тизими билан боFлаш, укувчиларда умумий урта таълимни давом эттириш учун зарур булган саводхонлик, билим, куникма ва мала-калар асосларини шакллантириш;

• таянч урта таълим учун укувчиларга билим, куникма ва малакаларнинг зарурий х,ажмини бериш, уларда мустакил фикрлаш ва тах,лил килиш кобилиятини ривожланти-риш;

• урта таълим учун укувчилар томонидан зарур билим, куникма ва малака-лар узлаштирилиши, таълимнинг кейинги тури танланиши х,амда юкори малака талаб килинмайдиган касбларни эгаллаш.

Умумий урта таълим Миллий укув дасту-рини ишлаб чикиш учун 21 та фандан ижодий ишчи гурух,лар ишлади. Таълим инспек-цияси ва Халк таълими вазирлиги уртасида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

кушма буйрук кабул килинди. Республика таълим маркази ЮНИСЕФ билан хамкорликда (халкаро эксперт Метью Голди-Скот)да Сингапур, АК.Ш, Англия (Кембридж), Корея, Япония, Гонконг дастурлари, Президент мактаблари билан Кембридж тажрибаси, укув дастурлари ва дарсликларини урганишди. Миллий укув дастурининг асосий янгиликлари у 9 йил эмас, 11 йиллик таълимга мулжалланганлигида булиб дастурнинг максади укувчиларни хаётга тайёрлаш, таълим контентида амалий куникмаларни, компетенцияларни ривожлан-тириш, назарий билимларни 90% дан 50%га камайтиришдан иборат.

Укитиш методикаси чизикли укитиш - ёдла-тишдан - спиралсимон, 21 аср куникмаларини ривожлантиришга йуналтирилмокда.

Дидактик таъминоти илгари факат чет тилларидан мажмуа шаклида булган булса, энди барча фанлардан дарслик, иш дафтари, укитувчи учун методик кулланма ва мульти-медиали иловалардан иборат булиши режа-лаштирилди.

Халк таълими вазирининг 2020 йил 9 декабрдаги 297-сон буйруFи билан уму-мий урта таълим мактабларининг таянч укув режаси оптималаштирилиб, тасдикланган, вариатив укув режаларга хам имконият яратилилмокда. 11 йил учун укув юклама 11 504 соатдан 10655 соатга (- 849) туширил-ган. Олдинги йилдан фаркли равишда, таълим узбек тилидаги мактаблар учун алохида, таълим рус ва кардош тиллардаги мактаблар учун алохида укув режа тасдикланиб, давлат тили сиёсати устунлиги таъминланди. Миллий укув дастурларида укувчиларга куйиладиган малака талаблари синфлар кесимида ишлаб чикилган, бунда синфлар ва фанлараро интеграция масалаларига эътибор каратилмокда, олдинги укув дастурларида малака талаблари бошланFич, 4-синф ва 9-синф битирувчиларга нисбатан белгилаб берилган эди.

Бошлангич профессионал таълим касб-хунар мактабларида укитилиши кузда тути-лади. Касб-хунар мактабларида туккиз йиллик таянч урта таълим асосида икки йил мобайнида берилади, улар учун умумтаъ-лим ва мутахассислик фанларининг икки йиллик интеграциялашган дастурлари ишлаб чикилиши кузда тутилган.

Касб-хунар мактабларида умумтаълим фанларининг соатлари 10-11 синфларга караганда 40% га кам. Жорий укув йилида уларда 2018, 2019 йилларда 10 - 11 синфлар учун чоп этилган умумтаълим фанлари дарс-ликлардан фойдаланилмокда, чунки бу дарс-ликлар 5 йилга мулжаллаб нашр килинган. Албатта, соатлар хажмининг камлиги муноса-бати билан кайсидир мавзулар укитилмасдан колади. Касб-хунар мактабларида 14 та умумтаълим фанлари касблар билан интеграциялашган холда укитиш режаси мавжуд, шу асосида интеграллашган укув дастурлари яратиш ишлари давом этиши лозим.

Урта махсус таълим яъни академик лицейларда туккиз йиллик таянч урта таълим асосида икки йил мобайнида бери-лади ва у укувчиларнинг интеллектуал кобилиятлари жадал ривожланиши, чукур, табакалаштирилган ва шахсга йуналтирилган таълим олишга каратилган. Ушбу тоифа билим олувчилари учун хам укув дастурлари узвийлиги устида ишчи гурухлар иш олиб боришди. Академик лицейларда жами 2 йиллик юклама 3991 соат булса, шундан 2148 соат умумтаълим фанларига, 1434 соати чукурлаштирилган фанларга, 205 соати унификация килинган фанларга, 102 соати касбий фанларга ва 102 соати давлат аттестацияси учун кузда тутилган. Мазкур укув режа соатлари хам Олий ва урта махсус таълим вазирининг 2021 йил 1 мартдаги 109-сонли буйруFи билан "Урта махсус таълимнинг давлат таълим стандарти" таркибида, янгиланган малака талаблари билан бирга тасдикланди ва янги вазифалар белгилаб олинди.

Бакалавриат йуналишлари учун барча тегишли фанлардан умумий урта таълимнинг Миллий укув дастурлари билан узвийлиги устида ишланди хамда унинг давоми сифатида Магистратура мутахассисли-клари учун олий таълим укув дастурлари такомиллаштирилмокда.

Олий таълим тизимининг фан дастурла-рини умумий урта таълимнинг Миллий укув дастурлари билан боFлаш учун 1 та педагогика йуналиши танланиб, унда 110 та фан дастурлари яъни таянч Олий таълим муасса-саси сифатида Низомий номидаги ТДПУ дан 93 та фан дастурлари, чет тиллари буйича Узбекистон давлат жахон тиллари универ-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

ситетидан 6 та, она тили ва адабиёти буйича Алишер Навоий номидаги ТДУТАУдан 11 та фан дастурлари тах,лилга яъни узвийликни таъминлаш учун кайта ишлашни такозо этди.

Таълим инспекцияси томонидан 21 та фан-дан Халк таълими вазирлигига такдим этил-ган 855 та камчилик ва таклифлардан 372 таси кабул килинган, 370 таси кабул килинмаган, 113 таси инобатга олинмаганлиги кузатилди.

Натижада, мактабгача таълимнинг "Илк кадам" ва бошлан-гич синфлар укув дастури уртасида узвийликни таъминлаш максадида куйидагилар амалга оширилди:

- МТМдаги 16 та нуткий мавзунинг 10 таси 1-синф она тили фанига утказилди;

- ижтимоий - миссий ривожла-ниш йуналиши буйича 11 та мавзуси 1-синф «Тарбия» фанида 17 соат х,ажмда чукурлаштирилиб укитилиши белгиланди;

- 1-синф математика укув дастурига 15 та мавзу киритилди, масалан, "ярим", "чорак", "нимчорак" (саккиздан бир), вактнинг энг кичик бирликлари — "секунд" ва "минут" х,акида тушунчалар, 10 ичида математик амал бажариш, геометрик шакллар ва бошка;

- 1-синф Табиий фанларда 14 та мавзу "Илк кадам"нинг мантикий давоми сифатида киритилди;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Тасвирий санъат - 6 та, Мусика - 5 та, Технология - 5 та, Жисмоний тарбия - 20 та, амалий фанлар буйича жами 26 та мавзу 1-синф билан узвийлаштирилди.

Бирламчи хулосалар сифатида бугунга кадар умумий урта таълимнинг укув дастур-ларида 517 та мавзу такомиллаштири-лиши, 152 та мавзунинг узвийлиги таъмин-ланиши, 332 та мавзу халкаро тадкикотларга мослаштирилиши ва 94 мавзу бошка таълим турига утказилаётганлиги шунингдек, укув дастурларни жорий этиш учун тажриба синов утказилиши, Халк таълими тизимида бу узгаришлар бу йил 1-2 синфларда акс эттири-лиши каби маълумотлар такдимотларда кайд этилди.

Олий таълимнинг укув дастурларига умумий урта таълимнинг укув дастурлари-

дан она тили фанидан 40 та мавзу, матема-тикадан 10 та, физикадан 13 та, кимёдан 8 та мавзу, биологиядан 6 та, географиядан 10 та, информатикадан 7 та мавзу утказилиши маъ-лум килинди.

Амалга оширилган ишлар х,амда хорижий тажрибаларни урганиш натижасида бугунга кадар масалан, биргина умумий урта таълимнинг миллий укув дастурларида 517 та мавзу такомиллаштирилди, 152 та мавзунинг узвийлиги таъминланди, 332 та мавзу халкаро тадкикотларга мослаштирилди ва 94 мавзу бошка таълим турларига утказилди.

Хулоса ва тавсиялар.

Якуний натижа сифатида мамлакати-мизда илк бора 21 та фан кесимида «Мактабгача, умумий урта, урта махсус, профессионал ва олий таълим укув дастурлари узвий-лигини таъминлаш Концепциялари» х,амда «Узбекистон Республикаси узлуксиз таълим миллий укув дастурлари» номли мажмуа-лар тайёрланди, тах,рир килинди, такризларга берилиб, нашр этилди х,амда электрон вари-антлари Таълим инспекцияси сайти ва махсус каналлар ва ижтимоий тармокларга жойлаш-тирилди. 2021 йил якунида барча вазирли-клар вакиллари, муаллиф ва экспертлар ишти-рокида узлуксиз таълим миллий укув дастурлари такдимоти утказилиб Таълим инпекци-яси томонидан Мактабгача таълим, Халк таълими ва Олий ва урта махсус таълим вазирли-кларига тажриба-синовдан утказиш учун тав-сия этилди.

Укув дастурлари ва улар асосида яратилган дарслик - мажмуалар 2022 йилда 56 та (5 та мактабгача таълим, 14 та умумий урта таълим, 11 академик лицей, 23 та К^М ва 3 та ОТМ) таълим муассасаларида боскичма-боскич тажриба-синовдан утказилмокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлигининг 2021 йил 24 сентяб-рдаги «Умумий урта таълимнинг Миллий укув дастурини тажриба-синовдан утказиш туFрисида»ги 310-сон буйруFига асосан 2021 -2022 укув йилининг 3-чорагидан бошлаб укув дастурлари ва дарсликлар лойих,алари 3,6,7,10 -синфларда синаб курилмокда. 14 та мактабда 21 та фан буйича яратилган дарслик лойих,алари экспериментатор укитувчиларга етказиб берилган, амалиётчи укитувчиларга методистлар ва олимлар бириктирилган. Республика таълим маркази фан методист-лари жараённи кузатиб бормокда. Хар бир мавзу якунида укувчиларнинг узлаштирганлик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

даражаси ташки индикаторлар ёрдамида бахолаб борилиши кузда тутилган.

Узлуксиз таълим тизимининг хар бир боскичи учун узвийлиги таъминланган укув дастурлари ва улар асосида яратила-ётган дарсликларнинг тажриба-синовини сифатли ташкил этиш, жараёнга тажри-бали укитувчилар, методистлар, маслахатчи сифатида шу сохадаги етук олим, профессор -укитувчиларни туFри бириктириш;

Укув дастурлари ва улар асосида яратилиб тажриба - синовга берилаётган дарсликларнинг укувчилар томонидан кабул килиниши, материалларнинг осон узлаштирилиши, укувчи ёшига мослигига алохида эътибор каратиш;

Тажриба-синовга берилаётган дарслик ва методик кулланмаларнинг укитувчилар томонидан осон кабул килиниши, мавзуларни тушунтириш борасида методикаларни туFри танлаш;

Тажриба-синовга дарслик, иш дафтари, укитувчи китоби мавжуд булса мультиме-диали иловаларини бирга йуналтириш, акс

холда узаро боFликлик сусайиши, тайёрла-надиган хулосаларда фанлар кесимида укув дастурлари ва дарслик мажмуаларига реал, шаффоф, танкидий-тахлилий фикрларни бериш;

Тажриба-синов жараёнини факат укитувчига ташлаб куймасдан туман, вилоят, республика буйича белгиланган масъул-лар томонидан вакти-вакти билан жараён-ларни кузатиб, тахлил килиб тавсиялар бериб бориш каби жихатлар алохида урин тутади, бу буйича Таълим инспекция томонидан мута-саддиларга тавсиялар бериб борилмокда.

Хулоса урнида айтадиган булсак, янги Узбекистон узлуксиз таълим тизимида узвий-ликни таъминлашнинг ахамияти шундаки, у эртанги кун эгалари баркамол шахс булиб ривожланиши, ракобатбардош мухитда уз урнини топа оладиган, мантикий фикрлай оладиган, XXI аср амалий компетенцияларига эга буладиган ёшларга сифатли таълим ва тар-бия бериш тизимини яратишга хисса булиб кушилади, деб хисоблаймиз.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6 ноябрдаги "Таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4884-сон карори.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 8 майдаги "Узлуксиз таълим тизимининг чет тиллар буйича давлат таълим стандартини тасдиклаш туFрисида"ги 124-сон карори.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги "Уму-мий урта ва урта махсус таълимнинг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сон карори.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 22 декабрдаги "Мактабгача таълим ва тарбиянинг давлат стандартини тасдиклаш туFрисида"ги 802-сон карори.

5. Ислом энциклопедияси, 1-жилд. - Т.: "Узбекистон халкаро ислом академияси нашриёти, 2020. 495-бет.

6. Зинченко Г.П. Предпосылки становления теории непрерывного образования // Сов.педагогика, 1991. № 1.

7. Калинникова Н.Г. Непрерывное педагогическое образование как парадигма // Знание. Понимание. Умение, 2005. — № 3. — С. 186-189.

8. Арнаутов В.В., Сергеев Н.К. История и современное состояние непрерывного педагогического образования // Преподаватель. 2001. — № 2. — С. 4-11.

9. Бегимкулов У. Ш. Некоторые аспекты системы непрерывного образования Республики Узбекистан. — Ташкент. 2010. — 142 с.

10. Войтович И.К. Иностранные языки в контексте непрерывного образования: монография / под ред. Т.И. Зелениной. — Ижевск: Изд-во «Удмуртский университет», 2012. — 212 с.

11. Насиров А.А. Узбекистонда болаларга чет тилларини ургатиш кандай амалга оширилмокда? // Узбекистонда хорижий тиллар, илмий-методик электрон журнал. -Тошкент, 2015. № 1.

12. Насиров А.А. Узбекистонда болаларга чет тилларини ургатиш кандай амалга оширилмокда? // Узбекистонда хорижий тиллар, илмий-методик электрон журнал. -Тошкент, 2015. № 1.

13. Inoyatova М., Nosirov А. va b. Boshlang'ich ta'lim sifatini oshirishda zamonaviy pedagogk va avbоrot texnologiyalarni qollash // Ingliz tili, alifbe, ona tili, matematika va tabiatshunoslik oquv fanlari misolida qollanma. -Toshkent, OzPFITI nashriyoti.2014.168 b.

14. Халилова Ш., Носиров А. ва б. БошланFич синфларда чет тилини укитишнинг психологик асослари ва самарали технологиялари // Кулланма. - Тошкент: OzPFITI nashriyoti. 2015. 153 бет.

15. Насиров А.А. БошланFич синфларда чет тилидан дарс бераётган укитувчиларнинг роли ва вазифалари // Узбекистонда хорижий тиллар, илмий-методик электрон журнал. - Тошкент: 2015. -№ 4. -Б.16-27.

16. Насиров А.А. Халк таълими тизимида чет тилини укитишнинг янги боскичлари// Best Practices in teаching Young Learners in Uzbekistan // National Conference Proceedings, - Tashkent, Juin 13-14, 2016.

17. Жалолов Ж., Носиров А. ва б. Умумий урта таълим мактаблари учун француз тили фанидан укув дастури. - Тошкент: Халк таълими илмий-методик журнали, 2013.№ 4. -Б.108-144.

18. Калинникова Н.Г. Непрерывное педагогическое образование как парадигма // Знание. Понимание. Умение, 2005. — №3. — С. 186-189.

19. Куйсинов О.А., Муслимов Н.А., Уразова М.Б. Формирование профессиональной компетенции будущих учителей посредством применения веб-квест технологии. // «Научное обозрение: гуманитарные исследования» научный журнал, Москва, Россия, 2014 год. № 3. Волгоград. Россия. 2015 год.

20. Куйсинов О.А., Уразова М.Б. О сущности и роли проектировочной деятельности в профессиональном развитии учителя. // SCIENCE AND WORLD. International scientific journal. № 5 (21), 2015, Vol.II. Наука и мир. Международный научный журнал, № 5(21 ),2015, Том 2. Импакт фактор журнала «Наука и мир» - 0,325 (Global Impact Factor 2013, Australia)

21. Kuysinov O.A. Some Aspects of Modular Educational Technologies Forming Professional Competence of Future Teachers Eastern European Scientific Journal. -Germany, 2018. №4. Р.251-257.

22. Kuysinov O.A. Developing Professional-Pedagogical Creativity of Future Professional Education Teachers based on Competencial Approach. Eastern European Scientific Journal. - Germany, 2018. №4. Р.257-263.

23. Kuysinov O.A. Improving the methodologies of raising the effectiveness of continuous education on the basis of ensuring content consistency. «Actual problems of modern science, education and training» Electronic Journal. July, 2021-7/1. ISSN 21819750. KHOREZMSCIENCE.UZ. P. 4-8

24. Маслов В.И. Непрерывное образование: подходы к сущности / Маслов В.И., Зволинская Н.Н., Корнилов В.М. // Труды ученых ГЦОЛИФКа: 75 лет: Ежегодник. — М., 1993. — С. 102-117.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.