Научная статья на тему 'Ўқувчиларнинг тарихий тафаккурини шакллантиришда мустақил ишлардан фойдаланиш технологияси'

Ўқувчиларнинг тарихий тафаккурини шакллантиришда мустақил ишлардан фойдаланиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
831
103
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарихий тафаккур / таълим-тарбия / ўқувчилар тафаккури / ўқувчилар тафаккурини шакллантириш / ўқувчилар мустақил иши / таълим технологияси / психологик ёш даврлар / ўсмир ёш даври / ўспирин ёш даври / ўқувчиларда кўникма ва малакаларни шакллантириш. / historical thinking / education / pupils' thinking / the formation of pupils' thinking / independent work of pupils / pedagogical technology / psychological age period / the period of adolescence / the period of tender age / developing skills and experience of the pupils.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Валиев Э. Ч., Нурмаматов А. Ш.

Мақолада ўқувчилар тарихий тафаккурини шакллантиришда мустақил ишлардан фойдаланиш технологияларининг аҳамияти, унинг ўсмирлар ва юқори синф ўқувчиларининг тафаккурини ўстиришдаги муҳим ўрни масалалари психолог ва педагог олимлар таълимотлари, илмий тадқиқот ишлари ҳамда бир неча йиллик иш тажрибалар асосида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE TECHNOLOGY OF INDEPENDENT WORK IMPLEMENTING IN THE FORMATION OF HISTORICAL THINKING OF PUPILS

Based on a few years experience, there is discussed in the article the importance of independent work implementation in the formation of historical thinking of pupils. There are revealed role of independent works of schoolboys and adolescents in development historical thinking. There are provided positions of teachers, psychologists and scientists teachers, as well as scientific researchers in this area.

Текст научной работы на тему «Ўқувчиларнинг тарихий тафаккурини шакллантиришда мустақил ишлардан фойдаланиш технологияси»

Валиев Э.Ч.,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Ижтимоий-иктисодий фанлар» кафедраси катта укитувчиси; Нурмаматов А.Ш.,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта укитувчиси

ДУВЧИЛАРНИНГ ТАРИХИЙ ТАФАККУРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСЩИЛ ИШЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

ВАЛИЕВ Э.Ч., НУРМАМАТОВ А.Ш. УЦУВЧИЛАРНИНГ ТАРИХИЙ ТАФАККУРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСТАКИЛ ИШЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада укувчилар тарихий тафаккурини шакллантиришда мустакил ишлардан фойдала-ниш технологияларининг ах,амияти, унинг усмирлар ва юкори синф укувчиларининг тафаккурини устиришдаги мух,им урни масалалари психолог ва педагог олимлар таълимотлари, илмий тадкикот ишлари х,амда бир неча йиллик иш тажрибалар асосида ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тарихий тафаккур, таълим-тарбия, укувчилар тафаккури, укувчилар тафаккурини шакллантириш, укувчилар мустакил иши, таълим технологияси, психологик ёш даврлар, усмир ёш даври, успирин ёш даври, укувчиларда куникма ва малакаларни шакллантириш.

ВАЛИЕВ Э.Ч., НУРМАМАТОВ А.Ш. ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНЫХ РАБОТ В ФОРМИРОВАНИИ ИСТОРИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ

Исходя из практического опыта нескольких лет, в данной статье освещаются значимость использования самостоятельных работ в формировании исторического мышления школьников. Обосновывается роль самомстоятельных работ в развитии мышления старшеклассников и подростков. Приводятся учения психологов и ученых педагогов, а также научно-исследовательские работы в данной сфере.

Ключевые слова и понятия: историческое мышление, образование, воспитание, формирование мышления школьников, самостоятельные работы школьников, педагогическая технология, период психологического возраста, период подросткового возраста, период юного возраста, формирование навыков и опытов у школьников.

VALIEV E.C., NURMAMATOV A.SH. THE TECHNOLOGY OF INDEPENDENT WORK IMPLEMENTING IN THE FORMATION OF HISTORICAL THINKING OF PUPILS

Based on a few years experience, there is discussed in the article the importance of independent work implementation in the formation of historical thinking of pupils. There are revealed role of independent works of schoolboys and adolescents in development historical thinking. There are provided positions of teachers, psychologists and scientists teachers, as well as scientific researchers in this area.

Keywords: historical thinking, education, pupils' thinking, the formation of pupils' thinking, independent work of pupils, pedagogical technology, psychological age period, the period of adolescence, the period of tender age, developing skills and experience of the pupils.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

XXI асрда шиддаткор тезликдаги ахборот ва ахборот те-лекоммуникациялар, интеллектуал ресурслар, юксак технология ва замонавий билимлар даври бошланди.

Мамлакатимиз 1991 йил 31 августдан бошлаб мустабид, итоаткорлик тузумидан кутулиб, эркин ва озод яшашга асосланган мустакиллик йулига утди. Бу тарихий вокеа кишиларнинг эркин, озод ва фаровон х,аёт кечиришини кафолатлаш билан бирга узгача фикрлаш, мушох,ада килиш х,амда вокеликка онгли муносабатда булишни такозо этади. Чунки энди эскича билим, эскича тасаввурлар билан яшаб х,ам, ривожланиб х,ам булмайди. Мустакил давлатимизни ривожлантириш учун чукур замонавий билим, юксак онг ва тафак-курга эга булган инсонлар зарур. Шу муноса-бат билан Кадрлар тайёрлаш миллий дастури-нинг асосий максад ва вазифаларига эътибор берадиган булсак, унда шундай дейилган: «Таълим сох,асини тубдан ислох, килиш, уни утмишдан колган мафкуравий карашлар ва саркитлардан тула халос этиш, ривожлан-ган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлокий талабларга жавоб берувчи юкори малакали кадрлар тайёрлаш Миллий тизимини яратишдир».

Президентимиз Ислом Каримов «Узингиз уйлаб куринглар, азиз дустлар, мустабид ту-зум, мустамлакачилик даврида биз ким эдик? Такдиримиз, эркимиз кимларнинг кулида эди? Каъба деб каерга сиFинар эдик? Хар тонг «Ассалом!..» деган мадх,ия ох,англари остида кимларга куллук килиб уЙFонардик? Тилимиз, динимиз кай ах,волда эди?»1, деб мурожаат киладилар. Бу саволларга жавоб топиш учун х,ам, албатта, ёшларнинг фикри, дунёкараши ва замонавий тафаккурини бугунги кун та-лаби даражасида шакллантириш максадга мувофикдир.

Уйлаб курайлик, х,акикатдан, биз ким эдик? Биз - юкоридан берилган топшириклар, кур-сатмаларни х,еч узгаришсиз, уйлаб, фикрлаб утирмасдан, туFридан-туFри кабул килиб бажарувчи, ижрочи эдик. Мустакил фикр юритиш ва мушох,ада килишга х,ожат йук эди. «Корнинг тук, устинг бут, давлат иши-га аралашма ва айтганни бажар!» кабилида

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -5-б.

иш юритилар эди. Узбекистон такдири, яна-да очикрок айтадиган булсак, узбеклар такдирини «юкоридаги»лар х,ал килишарди (албатта, марказ манфаатига мос равишда). Она тилимиз иккинчи даражага куйилди. На-тижада ёшлар орасида шу Fояга берилиб, «улуг халк»нинг маданияти ва турмуш тарзига х,авас килувчилар пайдо була бошлади.

Миллатимиздан етишиб чиккан буюк му-тафаккирлар, саркардалар, ватанпарварлар тугрисида маълумотлар кам укитилиб, баъзан сохталаштирилди. Окибатда ёшлар уз милла-тига мансуб ках,рамонлардан кура узга юрт-ларнинг тарихий шахслари тугрисида купрок билим ва маълумотларга эга булди, уларга х,авас килиш, х,атто таклид килиш х,олатлари пайдо була бошлади. Бу х,олат халкимиз ва миллатимиз, унинг тарихий кадриятлари учун фожиа эди.

Халкимизнинг дунёвий, замонавий билим олиш имкониятлари чекланган эди. Санъати-миз, спортимиз, билимга чанкок ёшларимиз эришган ютуклари жах,он даражасидан анча оркада колиб кетди.

Мустакиллик шарофати билан бу тарихий хатоларни тузатиш, вокеликка объектив караш вакти келди. Аммо мустакилликка эришганимиздан сунг, айникса, халкимиз он-гида пайдо булган гоявий бушлик сабабли купгина ёшларимиз «йул»дан адашиб, х,ар хил купорувчилик, бузгунчиликни узига максад килиб олган гурух,ларга кириб кетиш х,олат-лари пайдо булди. Бу х,ам мустакиллигимизни мустах,камлаш, ватанимизни ривожлантириш-га тускинлик киладиган жиддий хавф эканли-гини эътибордан четда колдирмаслигимиз керак. Шу сабабли, ёшларимизга чукур билим бериш, уларнинг онги, фикри, дунёкараши ва тафаккурини устириш мух,им вазифамиз экан-лиги х,аммамизга аён.

Таълим сох,асида укувчи-ёшлар тафаккурини шакллантириш ва уни ривожлантириш масаласи, айникса, х,озирги даврга келиб янада мух,им ва долзарб масалалардан бири булиб х,исобланади. Инсонда билиш жараё-нининг фаолияти унинг онг салох,ияти сифа-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

тини шaкллaнтиpишнинг мухим пcиxoлoгик мexaнизми 6УЛИ6 эътиpoф этилaди. Taфaккyp ëpдaмидa эca инcoн УЗИНИНГ ceзгиcи, идpoки, хи^ий тacaввypлapи opкaли aнглaй oлмaгaн нapca вa хoдиcaлap, yлapнинг xycycиятлapи, энг мухим ички бoFлaнишлapининг y3apo му-нocaбaт вa xoccaлapини билиб oлaди. Инcoн бapчa кaшфиëтлapини уз тaфaккypи ëpдaми-дa aмaлгa oшиpaди.

Инcoн ceзгилapи aлoхидa-aлoхидa cypaтдa тузил^н. Улapнинг бyндaй тyзилгaнлиги oлaм-ни тулик билиш имкoниятини 6epa oлмaйди. Олaмни тулик билиш учун ceзгилap билaн биpгa тaфaккyp фaoлияти х^м кушилиши лo-зим.

Инcoн жyдa ^^a микдopдaги, тacaввyp Kилoлмaйдигaн, мacaлaн, yтa кaттa тeзлик, yтa кaттa хaжм, yтa кaттa мacoфa ëки oFиpликни ceзгилapи opкaли билa oлмaй, бaлки уз тa-фaккypи opкaли билиб oлиши мумкин. Taфaк-кyp - ижтимoий-caбaбий, нутк билaн чaмбap-чac бoFл и к мухим биp янгилик кидиpиш вa у capи фикpaн oлиб чикишдaн ибopaт пcиxик жapaëндиp, бoшкaчa килиб aйтгaндa, иншн уз тaфaккypи opкaли вoкeликни aнaлиз вa cинтeз килишдa oбъeктни бeвocитa вa умум-лaштиpиб уз oнгидa aкc эттиpиш жapaëни Xиcoблaнaди. Taфaккyp aмaлий фaoлият aco-cидa иншн хиccий билиш жapaëнлapидa пaй-дo бyлaди вa шу билaн биpгa инcoн хиccий билиш чeгapacидaн aнчa тaшкapигa хaм чикиб кeтaди. Мaзкyp мyлoхaзaлapдaн кeлиб чикиб, инcoн тaфaккypининг тaълимдaги ypни вa aхaмияти мухим э^нлигини кypишимиз мумкин. Дeмaк, иншн тeвapaк-aтpoфдaги вoкeликни билиши учун фи^ юpитиш жapa-ëнлapи вa тaфaккyp шaкллapи яxши pивoж-лaнгaн булиши лoзим. Мaълyмки, укитишнинг бapчa мeтoдлapи yкyвчилapдaн мycтaкиллик, фaoллик, тeзкopлик вa ижoдий ëндaшишни тaлaб килaди. Иншн aклининг бу мухим xy-cycиятлapини тaфaккyp pивoжиcиз тapкиб тoптиpиб бyлмaйди. Шунинг учун хaм тaълим жapaëнидa yкyвчилap тaфaккypини pивoж-лaнтиpиш вa тapaккий эттиpиш мухим вaзифa булиб хиcoблaнaди.

Мaзкyp мacaлaлap юзacидaн буюк мyтa-фaккиp oлимлap вa дoнишмaнд фaйлacyфлap инcoн хaëти, унинг ^мил инcoн булиб e™-шишидa фи^ вa тaфaккypнинг мухим ypни хaкидa хикмaтлap ëзиб кoлдиpгaн. Жyмлa-

дaн, мaшхyp иxтиpoчи вa тaдбиpкop T.Эдиcoн «Цивилизaциянинг буюк вaзифacи - oдaмни фикpлaшгa ypгaтишдиp»1, дeб эътиpoф эт^н бyлca, pyc шoиpи А.С. Пушкин э^ «Фи^! Буюк нapca! Иншннинг yлyFвopлиги хaм фикpдaн бyлмaй нимaдaн?»2, дeгaн эди.

Taълим-тapбия жapaëнидa бapчa aмaлгa oшиpилaëтгaн ишлapнинг кaнчaлик дapaжa-дa caмapaли булиши, aввaлaмбop, укитувчи вa тapбиячининг кacбий лaëкaти вa тaйëp-гapлигигa бoFликдиp. Укитувчи Укyвчилapгa cингдиpмoкчи бyлaëтгaн тyшyнчa ëки билим, уни мyвaффaкиятли aмaлгa oшиpиш ycyл вa мeтoдлapини, aввaлo, узи пyxтa эгaллaгaн булиши хaмдa юкopи дapaжaдaги фикp вa тa-фaккyp cифaтлapигa эгa булиши лoзим. Бу xиc-лaтлap, aлбaттa, мyвaффaкиятлapгa эpишиш гapoви бyлaди. Шунинг учун хaм укитувчининг хaл килувчилик caлoхиятигa бaхo бepиб, «Xap кaндaй тaълим вa тapбиядa энг acocий oмил -мyaллим, унинг тaфaккyp дyнëcидиp»3, дeгaн эди мaшхyp пeдaгoглapдaн биpи Д.Диcтepвeг. Шу ypиндa дoнишмaндлapдaн янa биpи Ж.Фaбpнинг «Фaндa энг ишoнчли кyмaкчи уз aклинг, тaфaккypингдиp»4, дeгaн хикмaтли cyзини бугунги кyндa хaм укитувчининг энг ишoнчли кyмaкчиcи, унинг aкли вa тaфaккy-pидиp дeгaн мaънoдa ^бул килиш мaкcaдгa мyвoфикдиp.

Укyвчилapдa тaфaккypни шaкллaнтиpиш вaзифacи бapчa фaнлap acocидa aмaлгa oши-pилaди. Жyмлaдaн, тapиx фaни хaм укувчи-лapнинг тapиxий билимлapгa бyлгaн тaфaккy-pини шaкллaнтиpишдa кeнг имкoниятлapгa эгa. Бинoбapин, пcиxoлoг oлим Э.F.Foзиeв уз илмий ишлapидa5 yкyвчилapнинг тapиxий би-лимлapгa бул^н тaфaккypини шaкллaнтиpиш-ни кapaмa-кapши фи^ли cyзлap ишлaтиш opкaли мycтaкил фи^ килиш билaн биpгa yлapнинг тaфaккypини фaoллaштиpиш хaм мумкин экaнлиги тyFpиcидa фикp юpитaди. Жyмлaдaн, кapaмa-кapши фи^ли cyзлap Укyвчилapдa кyйидaги xycycиятлapни 1шкл-лaнтиpиш билaн биpгa, yлap уз фaoлиятлapи-

1 Укyвчилap мбънэвиятини шaкллaнтиpиш. - T., «Шapк», 2000. -90-б.

2 Ушэ жййдз, 89-94-б.

3 Ушэ жсйдэ, 92-б.

4 Ушэ жсйдэ, 93-б.

5 Foзиeв 3.F. Taълим жapaëнидa Укyвчилap тaфaккypи-нинг уеиши. - T.: «Укитувчи», 1980. -74-76-б.

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEННOE OБPAЗOBAНИE 2015, 10

да мазкур усуллардан муваффакиятли фойда-ланиш имкониятига эга х,ам буладилар:

- «Карама-карши образлар» усули (укув-чидан мустакиллик ва фаолликни талаб ки-лади);

- топширик ечимини «тезлаштирувчи» усул («савол-жавоб» методига ухшаш);

- чукур тах,лил килиш усули (объект х,ар томонлама чукур тах,лил килинади);

- «ижодий» мулох,аза усули (муаммоли ва-зиятни х,ал этишда хизмат килади);

- «ихчамлашган» фикр юритиш усули (шаклланган куникма ва малакаларга асосла-нади);

- умумлашган усул (мантикий фикр юритиш усули).

Психолог олимлар таълим жараёнида «карама-карши образлар» усулидан фойдала-нишнинг афзаллик томонларини етарли дара-жада очиб берганлар. Уларнинг эътироф этишларича, мазкур усул кулланилганда укув-чилар топширикларни бажаришлари осонла-шади ёки енгиллашади. Шунинг учун х,ам бу каби укув иши усулини дарс жараёнида куллашда боланинг айрим психологик х,олат-ларига эътибор каратиш максадга мувофик. «Карама-карши образлар»ни куллаш ва укув-чилар онгига етказишда куйидаги жараёнлар-га алох,ида эътибор каратиш лозим: укувчи вазифанинг мох,иятини англаб етиши, топши-рикнинг ечимини мустакил узи топиши, топширикнинг муаммолик х,олати укитувчи томонидан тулик ташкил этилишига амал килиш. Укитувчи бу жараёнда бевосита ишти-рок этсада, укувчиларга йуналтирувчи савол-лар беришни максад килиб куймайди, аммо укитувчи баъзи х,олларда мух,окама килинаёт-ган нарса ва х,одисаларнинг карама-карши образлари, яъни мазкур нарсаларнинг аник образларини эмас, балки карама-карши образларни намойиш килади. Масалан, Э^^озиев уз тажрибаларидан келиб чикиб, карама-карши образлар усулини тарих дарс-ларида баъзи машFулотларда куйидагича куллаш мумкинлигини тавсия этади: укитувчи кул ва кулдор образини укувчига тушунтириб, алох,ида тавсиф бериб утишини илтимос килади.

«Укитувчи: Кул деб кимни айтамиз?

Укувчи: Кул деб ранги-руйи сарFайган, мажоли куриган камбаFал инсонни айтамиз.

Кулдорга карам булганлиги сабабли у ярим яланFоч х,аёт кечиради. Азоб-укубатда яшага-ни учун уз ёшидан анча катта куринади.

Укитувчи: Мана бу расмга разм солиб кур-чи? (Юзлари кип-кизил, мушаклари уйнаб турган куллар куз^олони бошлиFи расми-ни курсатади). Бу одамни ким деб атасак булади?

Укувчи: Бу киши х,ам кулга ухшайди. Чун-ки унда кийиниш ва безаниш деган нарсадан асар х,ам йук, бирок жисмонан бакувват, те-тик.

Укитувчи: Мана буниси-чи? (Бола расмини курсатади).

Укувчи: Бу кул бола.

Укитувчи: Энди кулга туликрок тавсиф берчи?

Укувчи: Кул барча х,ак-х,укуклардан мах,рум килинган, турли ёшдаги, турли жисмоний ту-зилишдаги инсон х,исобланиб, кулдорлар учун энг арзон ишчи кучи саналувчи шахсдир».

Укувчилар бой ва кулдорга ^ам худди мана шундай аналогик характеристика бериб утадилар. Демак, бу каби дарс утиш жараёнида укувчининг онгида тикланиши лозим булган образ карама-карши образ ёрдамида вужудга келади. Вазифани бажариш жараёнида укувчилар фаолияти фаол ва мустакил фаолият х,исобланади. Бу жараёнда укитувчи ишти-роки деярли сезилмайди. Аммо укувчиларда маълум суз ва ибораларга нисбатан тулик ва ишонарли даражада билимлар пайдо булади.

Инсоннинг тарихий хотирага эга булиши -утмишдаги авлодларнинг умумий бахти учун курашининг бой ижобий тажрибаларини узлаштириш, бу тажрибаларни тараккиётга хизмат килдириш, инсондаги инсонийлик си-фатларини шакллантириш куроли килиб олиш демакдир.

Укувчиларда тарихий тафаккурни шакллантириш, тарих фанини укитишнинг мух,им шартларидан бири - дарснинг замон талаб-ларига мос равишда ташкил этилишидир. Бунда, асосан, укувчиларни пассив тинглов-чилар даражасидан дарснинг фаол ишти-рокчиси, субъекти даражасига кутариш куз-да тутилади. Дарснинг самарадорлиги куп х,олларда укувчиларнинг кай даражада фаол катнашувига боFликдир. Укувчиларда фанга кизикиш, фикрловчанлик, танкидий караш, колипсиз фикрлаш каби х,ислатлар шакллан-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

сагина жонли, х,аётий ва замон талабига мос дарсларни куришимиз мумкин булади.

Фан ва санъатнинг уз давридаги ажойиб тарFиботчиси А.И. Герцен, «...ёшларни у ёки бу маълумотлардан хабардор килиш, х,ар кандай саволларнинг тайёр жавобларини бе-ришга ургатиш эмас, уларни сурашга, х,аётга сурокли - талабчан муносабатда булишга ургатиш лозим»1, деб айтган эди. Шулардан келиб чикиб, тарихчи Т.И.Гончарова «...мус-такил урганишсиз укитиш йук ва мустакил укитишсиз урганиш йук»2, деган хулосага ке-лади. Шу билан бирга у узи х,ам дарслари-да укувчиларни мустакил ишлаш, урганиш ва фикрлашга ургатиш коидаларига катъий амал килади. Унинг дарсларида турли усул-лар кулланилса-да, асосий эътибор укувчини «ишлатиш»га каратилган. Фикримизнинг ис-ботини унинг куйидаги укувчилар билан бул-ган дарс машFулотларида куришимиз мум-кин.

«Мавзу: «Афинада демоснинг Fалабаси ва давлатнинг мустах,камланиши». 5-синф укув-чилари х,арбий хизматга кираётган йигит-ларнинг касамёдини шивирлаб укишади. Укиб булгач, мен касамёд матни буйича бир-бирларингизга савол беринглар дейман. Энг кизик савол юксак бах,оланади. Укувчилар бир-бирларига савол бера бошлашади:

- Касамёддаги кайси сузлар сенга купрок ёкади?

- Касам нимага чакиради? У фукароларда кандай хислатларни тарбиялайди?

- Касамёдга сенинг муносабатинг.»

Т.И. Гончарова уз укувчилари билан ишлаш жараёнидаги мазкур х,олатни шундай эслай-ди, «... мана шундай пайтларда укувчиларни кузатишни яхши кураман. Укувчилар жиддий ва зур бериб уйлашади. Савол беришаётганда рух,ланиб, кандай жавоб булишини кизикиб кутиб туришади. Уз навбатида, менга х,ам шундай саволни беришади:

- бизнинг жангчиларимиз кандай касамёд киладилар? Мен х,озирги жангчиларимиз касамёдини укийман. Афина йигитлари билан бизнинг йигитлар касамёдини болалар билан биргаликда таккослаб курамиз. Бу жараён бо-лаларнинг диккатини каттик жамлашни талаб

1 Педагогик изланиш. - Т.: «Укитувчи», 1990. -310-б.

2 Уша жойда, 334-б.

килади»3. Бундан ташкари, у уз тажрибасида, барча дарсларида бутун фаолияти болаларни мустакил фикрлаш, уйлаш, мустакил ишлаш, саволлар бериш х,амда тугалланмай колган маълумотларни давом эттириш, жавобларни узлари излаб топиш, болаларни купрок муно-зарага ургатишга каратилганлиги х,акида маъ-лумотлар беради. Т.И.Гончарова «Бах,с - окил одамлар учун акл мусобакасидир. Хар ким уз фикрида колиши мумкин, лекин бах,снинг узидан х,еч ким хафа булмаслиги керак. Факат бах,с узаро айблов ва х,акоратлашувга ай-ланмасин. Болаларни бах,слашув мадания-тига ургатишда энг мух,ими - укитувчининг савияси, сабр-токати ва шогирдларига илм-фанни канчалик даражада яхши ургатишига боFликдир»4. У хулоса килиб, шундай фикр-ни билдиради: «Хакикий дарс - муаллим ва укувчиларнинг х,акикатни биргаликда изла-шидир, фикрлаш маданиятини устирувчи ла-бораториядир. Каердаки шу нарса йук экан, уша ерда зерикиш, жонсизлик, рух,сизлик бор. Таълимнинг фожиавий томони шундаки, укувчиларнинг асосий мех,нати - билим олиш мех,нат тарбиясининг асосига айланмаганли-гидадир».

Юкорида келтирилган тажрибалардан куринадики, утказилган тажрибалар укитувчининг бутун таълим жараёнидаги фаолияти уз укувчиларининг фикрлаш кобилиятини устириш, катъий хулоса чикариш, туFри ва ил-мий асосланган тушунчаларга эга булиш каби хислатларини устиришга каратилиши лозим. Укувчиларнинг тарихий тафаккурини ривож-лантиришда мустакил ишларнинг урни кат-та. Мазкур фикрнинг исботи ва укувчиларда утказилган тажрибаларга асосланиб, тарих дарсларида укувчилар тафаккурини шакллан-тиришда куйидаги усуллардан х,ам фойдала-ниш уринли деб х,исоблаймиз.

Усмирлик даврига келиб, укиш жараёни-да болаларда урганилиши зарур булган маълумотларни анализ ва синтез килиш, яъни аналитик-синтетик фаолият ва абстракт та-

3 Уша жойда, 334-б.

4 Уша жойда, 336-б.

5 Эслатма: жадвал 6-синф учун «Тарих» дарслиги (Т.: «Узбекистан», 2006) маълумотларига асосланиб муал-лифлар томонидан тузилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

2-жадвал. Мех,нат цуроллари тугрисидаги билимларни тупланма тушунчалардан якка тушунчага келтириш*

V_/

1-жадвал. Мех,нат цуроллари тугрисидаги билимларни якка тушунчалардан якуний хулосага келтириш*

Мехнат куроллари Умумий тушунча Тупланма тушунча Якуний хулоса

туррисида якка тушунча

Чукич

Бигиз

Мотига

Белкурак

Болта Шоха Паншаха Иш куроллари. Ов куроллари Мехнат куроллари Турли даврларда, кишиларнинг яшаш эхтиёжларидан пайдо булган. Улар ёFоч, суяк, тош ва маъданлардан тайёрланган. Уларнинг барчаси

Омоч инсон мехнатининг махсули

Найза

Камон

Ук

Ёй

Тупланма тушунча Якуний хулоса Умумий тушунча Якка тушунча

Чукич

Бигиз

Мотига

Белкурак

Мехнат куроллари турли замонларда Болта

Мехнат куроллари кишиларнинг яшаш эхтиёжларидан келиб Иш куроллари, ов Шоха

чикиб яратилган, улар ёFоч, суяк, тош ва куроллари Паншаха

маъданлардан ясалган, инсоннинг мехнат махсулидир Омоч Найза Камон Ук Ёй

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

* Эслатма: жадваллар 6-синф учун «Тарих» дарслиги (Т.: «Узбекистан», 2006) маълумотларига асосланиб муаллифлар томонидан тузилган.

факкур жараёнлари жадал суръатлар би-лан тарак,к,ий эта бошлайди. Усмир-укувчида баъзи нарса ва х,одисалар туFрисида фикр-лаш, бирор хулосага келиш жараёнлари со-дир булади. Шу тарика уларда маънога эга тушунчалар пайдо булади. Шунинг учун хам тарих дарсларида укувчиларнинг фикрлаш кобилиятини устириш, якка тартибдаги ту-шунчаларни умумлаштириш, умумлашган ху-лоса (хукм)лардан яна умумлашган (тупланма) тушунча (хулоса)лар чикаришга ургатадиган мустакил ишларни ташкил килиш янада мухим ахамият касб этади. Масалан, 6-синф тарих дарсларида мехнат куроллари хакидаги тасаввурларни укувчилар онгида шаклланти-ришда куйидаги топширикни бажаришни та-клиф килиш мумкин.

Топшириц. 1-жадвални куйилган талаб асосида бажаринг.

Ушбу топширикни укувчиларга мустакил равишда бажариш тавсия этилади. Топширикни бажариш учун вакт укитувчи томонидан белгиланади. Укувчилар жавоблари тингланади, тулдирилади ва хулоса килинади. Укитувчи энг куп балл туплаган укувчиларни бахолайди.

Шу дарснинг узида, укувчилар мазкур топширикни бажаришда тескари вазифа (операция)ни бажаришлари тавсия этилади. Яъни, энди укувчиларга умумий тушунча (хулоса)лардан якка тушунча (хулоса)ларга келиш вазифаси куйилади. Бу топширикда хам юкоридаги шартлар асос килиб олинади (2-жадвал).

8-синф тарих дарсларида давлатлар-нинг сиёсий ахволи ёмонлашувига сабаб буладиган омилларни тахлил килиш хам укувчиларнинг фикр, дунёкараш ва тафак-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

3-жадвал. Халк х,аракатлари тугрисидаги умумий тушунчаларни якуний хулосага келтириш*

Харакатлар кандай куринишда булади? Халк норозилиги харакатларига сабаб буладиган омиллар Натижа Якуний хулоса

Исён Fалаён Иш ташлаш Намойиш Митинг КузFолон Инкилоб Фукаролар уруши Сиёсий, ижтимоий-иктисодий ахволнинг ёмонлашуви, ижтимоий адолатсизлик, тенгсизлик Мамлакатнинг сиёсий, ижтимоий-иктисодий ахволининг ёмонлашуви Хар кандай ижтимоий адолатсизлик халк норозичилигига сабаб булади, мамлакатнинг сиёсий хаётини издан чикаради

4-жадвал. Урта Осиё хонликларининг ижтимоий-сиёсий х,аётидаги ухшашликлар*

Давлатлар Давлатларнинг бошкариш шакли Сиёсий тартиби Халкнинг ахволи

Бухоро амирлиги Хива хонлиги Кукон хонлиги Монархия Монархия Монархия Fайридемократик, эксплуатацияга асосланган синфий антогонистик тузум Fайридемократик, эксплуатацияга асосланган синфий антогонистик тузум Fайридемократик, эксплуатацияга асосланган синфий антогонистик тузум Ижтимоий-сиёсий хак-хукуклардан махрум. Кийинчилик билан яшайди, ночор Ижтимоий-сиёсий хак-хукуклардан махрум. Кийинчилик билан яшайди, ночор Ижтимоий-сиёсий хак-хукуклардан махрум. Кийинчилик билан яшайди, ночор

* Эслатма: жадваллар 9-синф учун «Узбекистан тарихи» дарслиги (Т.: «Узбекистан», 2006) маълумотларига асосланиб муаллифлар томонидан тузилган.

курларини устиришда мухим урин тутади. Бу жараённи куйидаги тартибда амалга оширса, максадга мувофик булади, деб уйлаймиз.

Топширикни бажариш учун куйидаги са-волларни укувчиларга хавола этиш мумкин: «Халк харакатлари кандай куринишларда мавжуд булади?», «Халк харакатларининг ку-чайишига кандай омиллар сабаб булади?», «Ушбу харакатлар мамлакат хаётига кандай таъсир курсатади?».

Топширик укувчиларни кичик гурухларга булиб бажарилса, ишнинг натижаси янада самаралирок булади. Болалар гурухларда хар бир саволни мухокама килишади, энг асосий-си, укувчи мазкур жараёнда фаол иштирок этади. Укитувчи хулоса жараёнида давлати-мизнинг хозирги даврда хукукий демократик жамият куриш борасида илгари сураётган Fоялари билан тушунчаларни боFласа дарс-нинг самараси янада ошади.

9-синф укувчиларига «Узбекистон тарихи» фанидан, Урта Осиё давлатларининг иж-тимоий-иктисодий ахволи ва маданий хаёти хакида уйда мустакил бажаришлари учун

топшириклар бериш мумкин. Бунда Урта Осиё хонликлари х,аётидаги узгаришлар ва фаркли томонларни аниклаш ^амда улар-нинг умумий томонларини хулосалаш каби максадлар куйилади ва топширикларни ба-жариш шартлари укувчиларга тушунтири-лади. Топширикларни бажариш муддати купи билан бир х,афта килиб белгиланиши максадга мувофик. Укувчиларда бу саволлар устида ишлаш жараёнида хонликлар х,аётини таккослаш, фикрлаш, улар уртасидаги фаркли томонларни ажрата билиш ва хулосаларни умумлаштириш куникмалари шаклланади.

Албатта, Урта Осиё хонликлари х,аёти туF-рисидаги маълумотлар жуда кенг куламлидир. Уларни битта топширик билан камраб олиш ёки баён этиш укувчиларда анча мураккаблик туFдиради. Шу сабабли, хонликлар х,аётидаги баъзи со^алар ва йуналишлар буйича киска ва аник мустакил бажариш учун топшириклар бериш максадга мувофик булади. Масалан, топширикларни жадвал шаклида бажариш учун х,ам бериш мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

1-схема. Бухоро амирлигида йигилган солиц турлари*

2-схема. Хива хонлигида йигилган солиц турлари*

* Схемалар 9-синф учун «Узбекистан тарихи» дарслиги (Т.: «Узбекистан», 2006) маълумотларига асосланиб муаллиф-лар томонидан тузилган.

Худди шунга ухшаш топширикларни укувчилар куйидаги усулда бажаришлари мум-кин: «Урта Осиё давлатларидаги солик тизи-мига киёсий характеристика беринг». Бу му-аммоли топширикни хал килишда укувчилар куйидаги усулдан фойдаланишлари анча кулайлик туFдиради (1-схема).

Бу усулнинг мухим ва кулайлик томони шундаки, укувчилар 3 та хонликдаги солик ти-зими хакида аник тасаввурга эга булишлари билан бирга, осонгина таккослаш хамда ху-

лоса чикариш имконига хам эга буладилар. Укувчилар чизманинг хар бирининг ичига соликларнинг турларини номма-ном ёзади-лар ва хар бир соликнинг мухимлиги, унинг кандай ахамият касб этиши хамда унинг хусу-сияти ва характерига бахо берадилар.

Хулоса килиб айтадиган булсак, укувчиларга тарих дарсларида уларнинг тарихий билимларга булган тафаккур тушунчалари-ни устиришда якка тушунчаларни умумлаш-тириб хулосалаш, умумлашма тушунчалар-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

3-схема. Ку^он хонлигида йигилган соли^ турлари

* Схема 9-синф учун «Узбекистон тарихи» дарслиги (Т.: «Узбекистон», 2006) маълумотларига асосланиб муаллифлар томонидан тузилган.

дан якка тушунчага келтириб хулосалар чикаришда мазкур таълим усулларидан кенг ва уринли фойдаланиш уларнинг тафаккури-ни шакллантиришда жуда яхши самара бера-ди. Чунки тарихий маълумотларни таккослаб урганиш уларда мантикий фикрлаш, тари-

хий вокеаларнинг мох,иятини тушуниш, уша давр ижтимоий-сиёсий х,аётининг объектив-субъектив сабабларини аниклаш куникма ва малакаларини такомиллаштириш х,амда уларнинг тарихий тафаккурларини шакллантиришда мух,им урин тутади.

Адабиётлар:

1. «Таълим туFрисида»ги Конун. - Т., 1997.

2. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. - Т., 1997.

3. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

4. Fозиев Э^. Тафаккур психологияси. - Т.: «Укитувчи», 1990.

5. Fозиев Э^. Таълим жараёнида укувчилар тафаккурининг усиши. - Т.: «Укитувчи», 1980.

6. Педагогик изланиш. - Т.: «Укитувчи», 1990.

7. Укувчи маънавиятини шакллантириш. - Т.: «Шарк», 2000.

8. 6-синф. Тарих. / Дарслик. - Т.: «Узбекистон», 2006.

9. 8-синф. Узбекистон тарихи. / Дарслик. - Т.: «Узбекистон», 2006.

10. 9-синф. «Узбекистон тарихи». / Дарслик. - Т.: «Узбекистон», 2006.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.