Научная статья на тему 'УСУЛИ ТАЪЛИМИ НАЌЛИ ТАРЉУМАЊОЛЇ ВА НАЌШИ ОН ДАР ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ ИЉТИМОИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ'

УСУЛИ ТАЪЛИМИ НАЌЛИ ТАРЉУМАЊОЛЇ ВА НАЌШИ ОН ДАР ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ ИЉТИМОИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
629
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
формирование и развитие речи / речевая деятельность / технология / обучение правильной речи / абстрактное мышление / коммуникативность / функциональная грамотность / выразительность

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ќодирова Муњайё Абдуљабборовна, Собирова Назира Солиљоновна

В данной статье рассматривается один из важных вопросов начального обучения развитие устной и письменной речи детей раннего возраста. Функциональная грамотность зависит от потребностей общества, от новых технологий, которые постоянно совершенствуются. Главным критерием данного мероприятия является умение студентов находить необходимую информацию, моделировать новые процессы, формулировать правила и изобретать пути и методы решения задач. Вопрос овладения и использования различных языковых средств в речи учащихся начальной школы является одним из важных вопросов методики обучения родного языка в современном обществе

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УСУЛИ ТАЪЛИМИ НАЌЛИ ТАРЉУМАЊОЛЇ ВА НАЌШИ ОН ДАР ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ ИЉТИМОИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ»

УСУЛИ ТАЪЛИМИ НАЦЛИ ТАРЧУМАХРЛИ ВА НАЦШИ ОН ДАР

ТАШАККУЛИ ФАЪОЛИЯТИ И^ТИМОИИ ХОНАНДАГОНИ ХУРДСОЛ

^ОДИРОВА МУХДЙЁ АБДУЧДББОРОВНА

сармуаллимаи кафедраи назария ва методикаи таълими забони модарии факултети тахсилоти ибтидой ва педагогикаи махсуси МДТ «Донишгохи давлатии Хучанд ба

номи академик Бобочон Еафуров»

СОБИРОВА НАЗИРА СОЛИЧ.ОНОВНА

сармуаллимаи кафедраи назария ва методикаи тарбияи томактабии факултети психология ва тахсилоти томактабии МДТ «Донишгохи давлатии Хучанд ба номи

академик Бобочон Еафуров»

Аннотация: В данной статье рассматривается один из важных вопросов начального обучения - развитие устной и письменной речи детей раннего возраста. Функциональная грамотность зависит от потребностей общества, от новых технологий, которые постоянно совершенствуются. Главным критерием данного мероприятия является умение студентов находить необходимую информацию, моделировать новые процессы, формулировать правила и изобретать пути и методы решения задач. Вопрос овладения и использования различных языковых средств в речи учащихся начальной школы является одним из важных вопросов методики обучения родного языка в современном обществе

Ключевые слова: формирование и развитие речи, речевая деятельность, технология, обучение правильной речи, абстрактное мышление, коммуникативность, функциональная грамотность, выразительность.

Abstract: Functional literacy depends on the needs of society, on new technologies that are constantly being improved. The main criterion for this phenomenon is the student's ability to find the necessary information, model new processes, formulate rules and invent ways and methods for solving problems. The issue of mastering and using various language means in the speech of elementary school students is one of the important issues in the methodology of teaching languages in modern times. This, first of all, is connected with the speech activity of schoolchildren, with their unorganized conscious attitude to language and grammatical features.

Key words: formation and development of speech, speech activity, technology, teaching correct speech, abstract thinking, communication skills, functional literacy, expressiveness.

Аннотатсия: Дар маколаи мазкур яке аз масъалахои мухими таълими ибтидой инкишофи нутки шифохиву хаттии кудакони хурдсол мавриди ба ррасиву омузиш карор до да шудааст. Саводнокии функсионаМ ба талаботи цомеа, ба технологищои нав, ки пайваста такмил дода мешаванд, вобаста аст. Меъёри асосии ин ходиса кобилияти донишчуён дар дарёфти иттилооти зарурй, моделсозии равандхои нав, тартиб до дани коидахо ва ихтироироху усулхои халли масъалахо мебошад. Масъалаи азхудкардан ва истифода бурдани воситахои гуногуни забонй дар нутки хонандагони синфхои ибтидой яке аз масъалахои мухимми методикаи таълими забонхо дар замони муосир ба шумор меравад.

Калидвожао: ташаккулва инкишофинутц, фаъолиятинущ, технология, таълими нутки дуруст, тафаккури абстракты, малакщои муошират, саводнокии функсионалы, ифоданокй.

Таассуроти анъанавии сатх,и таълим дар синфхои ибтидой ба саводнокии хонандагон асос ёфтааст, ки ба навиштан, хондан, х,исобкунии арифметикй, хусни хат ва

аз худ кардани мазмуни матн асос ёфтааст. Тагйирот дар раванди таълим боиси пайдо шудани мафхуми нав дар сатхи ибтидой - саводнокии функсионалй гардид. Саводнокии функсионалй ба талаботи чомеа, ба технологиями нав, ки пайваста такмил меёбанд, вобастагй дорад. Махаки асосии падидаи мазкур мах,орати хонандагони хурдсол дар дарёфти иттилооти зарурй, моделсозии равандх,ои нав, тартиб додани коидах,о ва ихтироъ кардани роху усули хдлли масъалах,о мебошад. Масъалаи азхуд намудан ва истифода бурдани воситахои гуногуни забон дар нутки хонандагони синфхои ибтидой яке аз масъалахои мухими методикаи таълими забон дар замони муосир ба шумор меравад. Ин, пеш аз хама, бо фаъолияти нутки мактаббачагон, бо муносибати шууран номуташаккилонаи онхо нисбат ба забон ва хусусиятхои грамматикии алокамандй дорад. Мухимияти ин масъала дар он аст, ки х,ама мушох,идах,ои раванди таълими нутки алоканок дар синфх,ои 1- 4 нишон медихднд, ки азхудкунии ин малаках,о дар сатх,и зарурй карор надоранд. Махорати нутки монологии шифохй бехтару зудтар азхуд карда мешавад, нутки хаттй бошад, бо душворй ташаккул ва инкишоф меёбад. Чунин вазъиятро тарики зайл шарх додан мумкин аст: аввал, ба сохтани матн аз руи тархи бадей чандон эътибор дода намешавад, дуюм, факат бо такя ба азхудкунии бошууронаи вохидхои нутк тарзи мураттаб баён кардани фикрро ёд додан мумкин аст, сеюм, худи кудак бояд барои азхуд кардани махорати нутки мураттаб шавку хавас дошта боашд ва ба фаъолияти худ бахои дуруст дода тавонад.

Муносибати психологии кудакони синфх,ои ибтидой ба навиштани накли хаттй накши бузург дорад: хонандагони хурдсол дар навиштани накли хаттй таваччух зохир намекунанд, зеро, навиштан вакти зиёдро талаб мекунад. Тачдиду навсозии маорифу мактаб имкон дод, ки барномах,о, китобх,ои дарсй ва васоити таълимй нав эчод карда шаванд, ки дар онх,о системаи роху усулх,ои ташаккул ва инкишофи нутки алоканоки хонандагони хурдсол тах,ия карда шудааст. Дастуру тавсияхои олимон Занков Л.В., Эльконин Д.Б., Давидов В.В. дар системаи инкишофи нутки хонандагони хурдсол дар раванди омузиши маводи лексикй накши мухим мебозанд. Нишондодхои зикршуда дар асоси омузиши фарзияхои Л. Виготский оид ба алокамандии байни таълиму инкишофи мактаббачагони хурдсол тахия шудаанд. Дар баробари ин зикр мешавад, ки раванди инкишофи кудакон бо раванди таълим дар муассисаи таълимй мувофикат намекунад. Тадкикотчиён кушиш кардаанд, ки тамоми чузъх,ои психологиро, ки дар чараёни таълим дар синфхои ибтидой ба вучуд меоянд, кашф кунанд. Пеш аз хама ба чузъхои: фаъолияти таълимй ва предмети он, тафаккури абстрактии мактаббачагон, назорати озодона диккат дода шуд.

Тадкикоти олимони зикршуда хдмчун асос барои дигар мухаккикон, ки тафовути байни донишх,ои эмпирикй ва назариявй хонандагони синфх,ои ибтидоиро тасдик мекунанд, хизмат мекунад. [4, с. 18].

Дах,солах,ои зиёд таваччухи олимон, равоншиносон, омузгорон ва методистон ба масъалаи инкишофи нутки мактабиёни хурдсол нигаронида шуда, оид ба ин самти фаъолият тахкикоти зиёде гузаронида шудаанд. Инкишофи нутк аз мавкеъх,ои гуногун баррасй шуда, дастурх,ои методй пешних,од гардида, семинару тренинщо гузаронида мешаванд. Дар самти фалсафй нуткро дар хдмбастагй бо тафаккур баррасй мекунанд. Фарзияхоро дар бораи ин робита Арасту баён кардааст. У исбот мекард, ки тафаккур сатхан хамчун нутк амал мекунад, хамаи калимахо, баён бо вокеияти объективй, бо олами ашё ва процессхо алокаманданд. Ба акидаи олимон, одамон танхо бо ёрии тафаккур, ки бо забон алокаманд аст, муошират карда метавонанд, зеро афкори одамон дар шакли калима, чумла ба миён омада, вучуд дошта метавонад ва ягон андешае аз забон чудо нест. «Забон чизи аз тафаккур чудошуда нест, балки баръакс, офаридаи органикии он аст, ки дар он реша гирифтааст ва пайваста аз он бармеояд», - таъкид кардааст К.Д. Ушинский [6, с. 19].

Забон ба кудак имкон медихад, ки умумияти ашё ва падидахо, робитахо ва муносибатхои онхоро дарк кунад, мафхумхоро мукоиса ва мухокима кунад. Х,амин тарик, дар тафсири фалсафй забон «хамчун системаи аломатхо, ки хамчун воситаи муошират, тафаккур ва нутки одамон хизмат мекунанд» муайян карда мешавад. Забон як воситаи мушаххаси нигохдорй ва интиколи иттилоот, инчунин идоракунии рафтори инсон мебошад. ^абл аз ифшои мохияти «инкишофи нутки мактаббачагон» бояд ду мафхум: «нутк» ва «забон», робитаи онхо баррасй шавад, ин зарурати мукоиса ба он вобаста аст, ки дар байни ин мафхумхо чузъхои умумй зиёданд, бинобар ин онхоро аксар вакт дуруст шарх дода наметавонанд.

Нутк раванди дунафара - дучониба аст: як нафар иштирокчии ин гуна раванд дар нутки шифохй ё хаттй баён - эчод мекунад, дигаре ин гуфтаро дарк мекунад (гуш мекунад ё мехонад). Нутк воситаи мухими ташаккул ва ифодаи фикр аз чониби инсон бо ёрии воситахои забонй мебошад.

Забон - системаи аломатхои шифохй буда, нисбат ба шахс мустакил буда, бо максади муошират, ташаккули тафаккур, асосноккунй ва интиколи тачрибаи чамъиятию таърихй хизмат мекунад. Забон як низоми бисёрсатхй буда, талабот ва махдудиятхои хоси худро дар хама сатххо дорад. [8, с.23].

Ин ду мафхум ба хам зич алокаманд буда, онхоро вазифаи мухимтарин -коммуникативй муттахид менамояд. Бо ёрии нутк одамон муошират мекунанд, иттилооти муайянро интикол медиханд, фикру акида, хиссиёт, идеяхои худро баён мекунанд ва ба ин васила ба хамдигар таъсир мерасонанд. Аз ин ру, нутки инсон махсули фаъолияти нутк буда, дар рафти он намудхои гуногуни матн, робитахои байниматнй, услубхои нутк, жанрхои хоси нутк, воситахои лексикию грамматикии забон, образхои услубй, вохидхои фразеологй, навиштани садо, ритм истифода мешаванд.

Нутк, ба андешаи мухаккик Щерба Л.В. факат як самти забон аст, зеро дар забон сохтор, механизмхои нутк, маводи забон - хар чизе, ки дар бехтарин намунахои адабй навишта шудааст, дорад. Дар муошират ва интиколи маълумот имкониятхои бедиятнокй - ифоданокии забон чои махсусро ишгол мекунад. Муносибатхои байнихамдигарй дар мухити кудакон аз он вобаста аст, ки фикр чй гуна ифода меёбад ва он аз чониби дигарон чй гуна кабул ва фахмида мешавад. Барои ифодаи шифохии нутк воситахои зерин истифода мешаванд: интонация, таваккуф, зада мантикй, тембри овоз, воситахои гайришифохии забон. Дар нутки хаттй хама чиз ба таври графикй тартиб дода мешавад - бо ин максад аломатхои китобатй, харфхо, чойгиршавии матн дар варак, рамзхо мавчуданд. Барои омузиши ин малакахо матнхои адабии китоби забони модарии синфхои ибтидой мусоидат мекунад. Маънои матни муаллиф бо тамоми воситахои забон сохта мешавад: таркиби овозй, интонацияе, ки матн бо он хонда мешавад, мавчуд ё набудани кофия, аллитератсия (услуби шеърнависй- такрори овозхои якхела). Барои ба вучуд овардани таъсирнокии калимахо бештар морфемахо — пасвандхои навозишй ва дар баъзан холат пешояндхо истифода мешаванд. Масалан, гулчахои барвактй, баргчахои часпанда, чашмони хурдакак, муйчахо чингила, зебобаргаки атласй ва гайра. [1, с. 24].

Дар нутк аксар вакт сабти овозй истифода мешавад: интихоби овозхо ва чойгиркунии онхо бо тартиби муайян мебошад. Усули мазкур ёрй мерасонад, ки овозхо бо садои чуйбор, сурудхонии паррандагон, садои баргхо, шавшуви шамолу дарахтон монанд карда шавад. Дар байни воситахои фонетикии забон дар синфхои ибтидой такрори овозхо фахмо ва истифодашаванда мебошанд: аллитератсия (услуби шеърнависй- такрори овозхои якхела) ва ассонанс (кофияи нопурра). Барои кудакони хурдсол ин калимахоро дар хотир нигох доштан душвор аст, бинобар ин истифодаи маънои лугавии ин калимахо осонтар аст: такрори хамсадохо ва такрори садонокхо.

Барои кудакони хурдсол ин калимахоро дар хотир нигох доштан душвор аст, бинобар ин истифодаи маънои лугавии ин калимахо осонтар аст: такрори хамсадохо ва такрори садонокхо. Истифодаи такрори овозхо дар нутк баро васеъ шудани маънои баён, ба вучуд овардани тасвири образнок кумак мерасонад.

Накши онхо дар чумлахо гуногун аст: бо ёрии таклид ба тасвири ашё кумак мекунанд, дар байни чумла ё баён калимаи мухимтарро таъкид ва мухолифатро мустахкам мекунанд.

Такрори садо дарачаи баланди ташкили матнро ба вучуд меорад, ба шарофати ин хисси зебой, хамохангй ба вучуд меояд. Тартиби садонокй ё давра ба давра иваз кардани яке ба хонандагон кумак мекунад, ки тавассути калима харакати ашё, тагирёбии як падидаи дигарро эхсос кунанд, омезиши мутаносиби инсон ва табиатро бубинанд. [5, с. 31].

Нутки хаттй шакли муфассал, дакик ва васеътарини нутк аст. Агар дар нутки шифохй чизеро на танхо бо калимахо, балки бо имову ишора, ифодаи чехра хам баён кардан мумкин бошад, пас дар нутки хаттй воситахои лугавй интихоб кардан лозим аст. Дар аввал инхо харфхо, калимахо, чумлахо ва баъдан сухани мутаносиб мебошанд. Нутки хаттй барои расонидани паёми анчомшуда ва тахияи изхороти худ истифода мешавад. Суханронии хаттии талаба нишондихандаи инкишофи равонии кудак мебошад. Ин хам барои муаллим ва хам барои хонанда фаъолияти тулонй ва душвор аст.

Муаллим дар назди чунин вазифахои муайянро мегузорад: барои хонандагон мухити хуби нутк мухайё кардан - кудакон бояд нутки муаллимро дарк кунанд, китоб мутолиа кунанд, барномахои телевизионй бишнаванд; эчод кардани холатхои нутк; азхудкунии дурусти таркиби лугавй, шаклхои грамматики, сохти синтаксисй, алокахои мантикиро таъмин намояд; фаъол кардани истифодаи калимахои нав дар баёни мавзуи муайян; дар хар як дарс инкишоф додани нутки шифохй ва хаттй; тартиб додани супоришхои эчодй, ки ба рушди нутки хаттй мусоидат мекунанд; тахайюлот ва тасаввуроти хонандагони хурдсолро инкишоф додан ва хавасманд кардан. [11, с. 53].

Х,адафхои функсионалии нутк дар шаклхои гуногун зохир мешаванд: зохирй, ботинй, монологй, муколама, хаттй, шифохй. Х,ар як шакл накши худро ичро мекунад: масалан, нутки зохирй хамчун воситаи муошират, дохилй - воситаи тафаккур, хаттй -тарзи дар хотир нигох доштани иттилоот хизмат мекунад. Нутк се вазифа дорад:

■ Вазифаи сигнификативй (калимаи лотинй significo ман таъин мекунам; significado аломат, мазмун, маъно. Функсияи фарккунанда ) - ин вазифа нутки инсонро аз муоширати хайвонот фарк мекунонад. Одам дар раванди муошират падидаву ходисаро дар робитаи зич хамчун гуянда ва хам чун шунаванда мефахмад ва дарк мекунад.

■ Вазифаи умумикунонй ва хулосабарорй ба шахс кумак мекунад, ки на танхо як мавзуи мушаххас, балки як катор ашёхои хои якхеларо, ки дорои аломатхои назарраси фарккунанда мебошанд, фахманд.

■ Вазифаи муошират бо рафтори нуткии шахс хос аст, ки барои муошират бо одамони дигар нигаронида шудааст. [11, с.5].

Илми психология ва равоншиносон ду намуди нуткро баррасй мекунад: зохирй й ва ботинйй. Нутки зохирй диалог ва монологро дар бар мегирад. Муколамаи шифохй нуткест, ки аз хисоби тавзехот, иловахои такрорй пайваста тагйир меёбад, аксар вакт ин сухбат аст. Сухани монологй як хикояи хамбаста дар мавзуи мушаххас буда, дониши як шахсро нишон медихад. Ин намуди нутк ба тамоми талаботи нутки хаттй, чи грамматикй ва чи синтаксисй чавоб медихад. Ифоданокии нутки монологй бо воситахои забонй ва гайризабонй ба вучуд меояд. Нутки хаттй як навъ гуфтори монологй буда, мусаффал мешавад, зеро алокаи яктарафа дорад. Махз калима ва

тартиби онхост, ки ба атрофиён таъсир мерасонад. Нутки хаттию шифохй байни хам шабохат ва тафовут доранд: хар кадоми онхо вазифаи худро ичро мекунанд: нутки шифохй дар вазъияти гуфтугу (сухбат) истифода мешавад, нутки хаттй нутки расмй-корй, илмй мебошад, ки ба интишори мазмуни абстрактй бештар нигаронида шудааст [12, с. 22].

Нутк муносибати эмотсионалии моро ба ходиса ё амале, ки дар бораи он гуфта мешавад, ифода мекунад. Тарафи эмотсионалй ва экспрессивии нутк аз руи интонатсияи овозе, ки дар таркиби лугат истифода мешавад, муайян карда мешавад. Бояд гуфт, ки нутк чанбаи равониро инъикос мекунад - аксар вакт дар нутк зерматни семантикй вучуд дорад. Ин чанбаи нутк хадаф ё ангезаи муоширати шифохиро инъикос мекунад. Дигаргунии чиддиро дар мафхуми «нутк» Виготский Л. С. дар асараш «Психологияи санъат» ва Жон Дью «Мо чй гуна фикр мекунем» ворид кардаанд. Виготский Л.С. таъкид мекард: « Барои хама гуна нутк истеъдоди эчодкорй, ки хама — олим, инженер, омузгор дорад, мусоидат мекунад; нутк барои кашфи бозьёфтхои илмй ва хамчунин барои эчоди асархои бадей мухим аст ва нихоят нутк барои зиндагии харруза хатман зарур мебошад. Чднини тасаввуроти эчодй дар давраи кудакй -хангоми бозихо пайдо мешаванд. Сипас, онхо бо тагирот тадричан ба хикояхои мувофик табдил ёфта, вокеияти нав эчод мекунанд. Ин вокеият на танхо шавку эхтиёчоти кудаконро конеъ мекунанд, балки майлу хохиш ва хавасмандии эчодй низ меоранд» [10, с. 406].

Х,амин тарик, нутк ду намуд дорад: шифохй / хаттй, кинетикй, зохирй/ ботинй. Равандхои нутк низ вазифахои худро доранд: баён, ифода, таъсиррасонй, хабар, паём, таъин, ишора, нишон додан. Тахкурсй ва ё асоси инкишофи нутк дар мактаб гузошта мешавад ва он чор мархилаи инкишоф дорад. Мархилаи панчуми инкишоф бо фаъолияти зехнии калонсолон алокаманд буда, барои хар як шахс дар алохидагй суръат мегирад ва имкониятхои хоси худро дорад.

АДАБИЁТИ ИЛМЙ:

1. Альбеткова Р.И. От слова к словесности / Р.И. Альбеткова. - М.: Дрофа, 2008. - 314с.

2.Бакулина Г.А. Интеллектуальное развитие младших школьников / Г.А. Бакулина. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАД0С,2005.-240с.(Библиотека учителя начальных классов).

3.Горина Л.В. Интеллектуально-речевое развитие младших школьников на уроках русского языка / Л.В. Горина. - Инта: Знание, 2010. - 76с. .

4.Давыдов В.В. Концепция гуманизации российского начального образования / Сборник Начальное образование в России. - М.: Просвещение, 1994. - 98с.

5. Елькина О.Ю. Формирование продуктивного опыта младших школьников / О.Ю. Елькина. - Педагогика. - 2004. - № 7. - С.23-28.

6.Ушинский, К. Д. У94 Педагогика. Избранные работы / К. Д. Ушинский. — Москва : Издательство. Юрайт, 2019. — 258 с

7.Ладыженская Т.А. Речевые секреты / Т.А. Ладыженская. -М.: Просвещение,1999.-48с.

8.Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников / М.Р. Львов. - М.: Просвещение, 1995. - 138с.

9.Львов М.Р. Речь младших школьников и пути её развития: Пособие для учителя / М.Р. Львов. - М.: Просвещение, 1995. - 197с.

10.Речь. Речь. Речь: Книга для учителя / Под ред. Т.А. Ладыженской. - М., 1990. - 296с. 11..Скиргайло Т.О. Методика обучения работе над сочинениями нетрадиционных жанров / Т.О. 24.

12.Шихова О.В. Педагогика и методика начального образования: Учебно-методический комплект / О.В. Шихова. - Вологда: Русь, 2003. - 460с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.