CC BY
8UMUMIY O 'RTA TA'LIM TA'LIM MAKTABI O 'QUVCHILARINING KOMMUNIKATIV KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH Karimova Muattar Fayzullayevna
Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti 1-kurs PhD talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.10815258
Abstract. This article highlights the concepts of competence and communicative competence. It also defines methods and approaches of developing communicative competences of 5-6th graders and its features, and how scaffolding method helps to improve one of the subcomponents of communicative competencies with activities.
Keywords: methods and approaches of the communicative competences, scaffolding,activities, corpus-basedactivites.
Annotatsiya. Ushbu maqolada kompetentsiya va kommunikativ kompetentsiya tushunchalari yoritilgan. Shuningdek, u 5-6-sinf o'quvchilarining kommunikativ kompetentsiyalarini rivojlantirish usullari va yondashuvlarini va uning xususiyatlarini, shuningdek, skaffolding usuli kommunikativ kompetentsiyalarning kichik tarkibiy qismlaridan birini mashg'ulot bilan takomillashtirishga qanday yordam berishini belgilaydi.
Kalit so'zlar: kommunikativ kompetentsiyalarning usullari va yondashuvlari, skaffolding, mashg'ulot
Kommunikativ kompetentsiya - bu turli xil ijtimoiy va akademik kontekstlarda tildan samarali foydalanish qobiliyati. Bu lingvistik bilim, sotsiolingvistik xabardorlik, nutq kompetensiyasi va strategik kompetentsiyani o'z ichiga olgan bir qator turli komponentlarni o'z ichiga olgan murakkab mahoratdir (Canale va Swain, 1980). 5-6-sinf o'quvchilari kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirishning muhim bosqichida. Ular o'zlarining so'z boyligini tez kengaytirmoqdalar va undan murakkabroq usullarda foydalanishni o'rganmoqdalar. Shuningdek, ular turli sharoitlarda, masalan, sinfda, o'yin maydonchasida va uyda muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirmoqda. 5-6-sinf o'quvchilarining kommunikativ kompetentsiyalarini rivojlantirish uchun o'qituvchilar foydalanishi mumkin bo'lgan bir qator usul va yondashuvlar mavjud. Mana bir nechta misollar: Vazifalarga asoslangan ta'lim (TBL): TBL o'qitish usuli bo'lib, o'quvchilarga til yordamida mazmunli vazifalarni bajarish imkoniyatini berishga qaratilgan. Ushbu yondashuv til ko'nikmalarining barcha to'rtta sohasida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish uchun ishlatilishi mumkin: tinglash, gapirish, o'qish va yozish. Misol uchun, o'qituvchi o'quvchilarni juftlik yoki kichik guruhlarda matnni o'qish uchun ishlashi va keyin asosiy fikrlarni umumlashtirish uchun taqdimot yaratishi mumkin. Bu vazifani bajarish uchun o'quvchilardan tinglash, gapirish, o'qish va yozish ko'nikmalaridan foydalanish talab etiladi.
> Loyihaga asoslangan ta'lim (PBL): PBL - o'quvchilarga ma'lum vaqt davomida murakkab vazifalarni bajarish imkoniyatini berishga qaratilgan yana bir o'qitish usuli. Ushbu yondashuv til ko'nikmalarining barcha to'rtta sohasi bo'yicha kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish uchun ham qo'llanilishi mumkin.Masalan, o'qituvchi o'quvchilarga o'zlari tanlagan ijtimoiy masala bo'yicha jamoatchilik e'lonini yaratish uchun birgalikda ishlashi mumkin. Bu vazifani bajarish uchun o'quvchilardan tadqiqot, muloqot va muammoni hal qilish qobiliyatlaridan foydalanish talab etiladi.
> Hamkorlik asosida o'rganish (CL): CL o'qitish usuli bo'lib, o'quvchilarni birgalikda vazifalar ustida ishlash uchun birlashtiradi. Bunday yondashuv o'quvchilarga bir-biri bilan mazmunli munosabatda bo'lish imkoniyatini berib, ularning kommunikativ ko'nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o'qituvchi o'quvchilarni juftlik yoki kichik guruhlarga bo'lib matn bo'yicha tushunish testini bajarishi mumkin. Bu vazifa o'quvchilardan savollarga javob berish va o'z g'oyalari va strategiyalarini baham ko'rish uchun birgalikda ishlashlarini talab qiladi.
> Aniq ko'rsatma (EI): EI - bu o'quvchilarga til va muloqot ko'nikmalarini to'g'ridan-to'g'ri o'rgatishni o'z ichiga olgan o'qitish usuli. Ushbu yondashuv o'quvchilarni grammatika, lug'at va tilning boshqa jihatlari, shuningdek, navbat va faol tinglash kabi muloqot strategiyalarini o'rgatish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, o'qituvchi o'quvchilarga qo'shma gaplarning har xil turlarini o'rgatib, so'ngra matndagi qo'shma gaplarni aniqlab, qanday qo'llanilishini tushuntirishi mumkin.
> Skaffolding : Skaffolding o'qitish usuli bo'lib, u o'quvchilarga hozirgi qobiliyat darajasidan yuqori bo'lgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan yordamni beradi. Ushbu yondashuv o'quvchilarga kerakli yordam va yo'l-yo'riq ko'rsatish orqali ularning kommunikativ ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam berish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, o'qituvchi o'quvchilarga yozishni boshlashdan oldin ularni rejalashtirishga yordam beradigan grafik organizator bilan ta'minlashi mumkin. Bu o'quvchilarga yozishni boshlashdan oldin o'z fikrlari va g'oyalarini tartibga solishga yordam beradi. Yuqorida sanab o'tilgan usul va yondashuvlarga qo'shimcha ravishda, o'qituvchilar 5-6-sinf o'quvchilarining kommunikativ kompetentsiyalarini quyidagi yo'llar bilan rivojlantirishlari mumkin:
O'quvchilar bir-biri bilan va o'qituvchi bilan muloqot qilishda o'zlarini qulay his qiladigan sinfda ijobiy muhit yaratish
O'quvchilarga o'zlarining kommunikativ ko'nikmalarini turli kontekstlarda, masalan, sinf muhokamalari, guruh ishi va taqdimotlar bilan mashq qilish imkoniyatini berish;
O'quvchilarning kommunikativ qobiliyatlari haqida fikr-mulohazalarini bildirish va ularni yaxshilash mumkin bo'lgan sohalarni aniqlashga yordam berish. Turli metod va yondashuvlardan foydalangan holda, o'qituvchilar 5-6-sinf o'quvchilariga maktabda va undan tashqarida muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam berishi mumkin. Skaffolding 5-6-sinf o'quvchilariga turli yo'llar bilan kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o'qituvchilar:
> O'quvchilarga yozishni rejalashtirish va tartibga solishda yordam beradigan grafik organayzerlar bilan ta'minlang. Misol uchun, grafik organizator o'quvchilarga yozganlarida aytmoqchi bo'lgan asosiy fikrlarni aniqlashga va dalillarni to'plash va tartibga solishga yordam berishi mumkin.
> O'quvchilarga murakkab tushunchalarni tushunish va eslab qolishlariga yordam berish uchun rasmlar, diagrammalar va diagrammalar kabi ko'rgazmali vositalardan foydalaning. Masalan, o'qituvchi kommunikativ kompetentsiyaning turli qismlarini ko'rsatish uchun diagramma yoki turli xil iqtibos uslublarini solishtirish va taqqoslash uchun jadvaldan foydalanishi mumkin.
> Yozish vazifalarini kichikroq bosqichlarga bo'ling. Masalan, o'qituvchi o'quvchilarga yozish uchun foydalanishi kerak bo'lgan manbalarni aniqlashga yordam berishdan boshlashi mumkin. Keyin o'qituvchi ularga o'z manbalaridan olingan ma'lumotlarni izohlash va umumlashtirishga yordam berishi mumkin. Nihoyat, o'qituvchi o'z yozuvlarida o'z manbalarini to'g'ri keltirishga yordam berishi mumkin.
> O'quvchilarga o'z yozuvlarida matn ichidagi iqtiboslardan foydalanishni mashq qilish imkoniyatini berish. Misol uchun, o'qituvchi o'quvchilardan o'zlari tanlagan mavzu bo'yicha
insho yozishni va o'z da'volarini tasdiqlash uchun matn ichidagi iqtiboslardan foydalanishni talab qilishi mumkin. Matn ichidagi iqtiboslar orqali 5-6-sinf o'quvchilarida kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirish uchun skaffoldingdan foydalanish bo'yicha qo'shimcha maslahatlar:
❖ Skaffolding o'quvchilar ehtiyojlariga mos kelishiga ishonch hosil qiling. Ba'zi o'quvchilar boshqalarga qaraganda ko'proq yordamga muhtoj bo'lishi mumkin.
❖ O'quvchilar malaka oshirishi bilan skaffoldinglarni asta-sekin olib tashlang.
❖ Matn ichidagi iqtiboslarni o'rganishni qiziqarli va qiziqarli qiling. O'quvchilarga matn ichidagi iqtiboslarni o'rganishga yordam berish uchun o'yinlar, mashg'ulotlar va boshqa ijodiy usullardan foydalaning.
Skaffolding yordamida o'qituvchilar 5-6-sinf o'quvchilariga maktabda va undan tashqarida muvaffaqiyatli bo'lishlari uchun zarur bo'lgan kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam berishlari mumkin.
Kommunikativ vakolatlarni rivojlantirish uchun skaffolding mashg'ulotiga misollar. Quyida 5-6-sinf o'quvchilariga matn ichidagi iqtiboslar orqali kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirishga yordam berish uchun o'qituvchilar foydalanishi mumkin bo'lgan skaffolding mashg'ulotiga misollar keltiramiz:
1-mashg'ulot: O'quvchilarga qayta ishlashning ahamiyati haqida ishonchli inshoni rejalashtirish va tashkil qilishda yordam berish uchun grafik organayzer bilan ta'minlang. Grafik organizator inshoning asosiy fikrlarini aniqlash, dalillarni to'plash va tartibga solish, inshoni tuzish bo'limlarini o'z ichiga olishi mumkin.
2-mashg'ulot: O'quvchilarga qayta ishlashning ahamiyati haqida ma'lumot topish uchun kitoblar, veb-saytlar va maqolalar kabi turli manbalardan qanday foydalanishni ko'rsating. O'quvchilarga o'z manbalarida topilgan ma'lumotlarni takrorlash va umumlashtirishga yordam bering.
3-mashg'ulot: Qayta ishlashning ahamiyati haqida qisqacha ishonarli insho yozish orqali matn ichidagi iqtiboslardan foydalanishni modellashtiring. Manbalaringizni to'g'ri keltirganingizga ishonch hosil qiling.
4-mashg'ulot: O'quvchilardan o'z da'volarini qo'llab-quvvatlashni talab qilib, qayta ishlashning ahamiyati haqida ishonchli insho yozing. O'quvchilarga insholari bo'yicha fikr bildirish.
Ushbu skaffolding mashg'ulotlaridan foydalanib, o'qituvchilar 5-6-sinf o'quvchilariga maktabda va undan tashqarida muvaffaqiyatli bo'lishlari uchun zarur bo'lgan kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam berishlari mumkin.
Skaffolding - bu o'quvchilarga hozirgi qobiliyat darajasidan tashqarida bo'lgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan yordamni ta'minlaydigan o'qitish usuli. O'quvchilar malakali bo'lgan sari, skaffolding asta-sekin olib tashlanishi mumkin (Wood, Bruner va Ross, 1976).
Skaffolding 5-6-sinf o'quvchilariga matn ichida iqtibos keltirish orqali kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o'qituvchilar:
- O'quvchilarga yozishni rejalashtirish va tartibga solishda yordam beradigan grafik organayzerlar bilan ta'minlang. Misol uchun, grafik organizator o'quvchilarga yozganlarida aytmoqchi bo'lgan asosiy fikrlarni aniqlashga va dalillarni to'plash va tartibga solishga yordam berishi mumkin.
- O'quvchilarga murakkab tushunchalarni tushunish va eslab qolishlariga yordam berish uchun rasmlar, diagrammalar va diagrammalar kabi ko'rgazmali vositalardan foydalaning.
Masalan, o'qituvchi kommunikativ kompetentsiyaning turli qismlarini ko'rsatish uchun diagramma yoki turli xil iqtibos uslublarini solishtirish va taqqoslash uchun jadvaldan foydalanishi mumkin.
- Yozish vazifalarini kichikroq bosqichlarga ajrating. Masalan, o'qituvchi o'quvchilarga yozish uchun foydalanishi kerak bo'lgan manbalarni aniqlashga yordam berishdan boshlashi mumkin. Keyin o'qituvchi ularga o'z manbalaridan olingan ma'lumotlarni izohlash va umumlashtirishga yordam berishi mumkin. Nihoyat, o'qituvchi o'z yozuvlarida o'z manbalarini to'g'ri keltirishga yordam berishi mumkin.
- O'quvchilarga o'z yozuvlarida matn ichidagi iqtiboslardan foydalanishni mashq qilish imkoniyatini berish. Misol uchun, o'qituvchi o'quvchilardan o'zlari tanlagan mavzu bo'yicha insho yozishni va o'z da'volarini tasdiqlash uchun matn ichidagi iqtiboslardan foydalanishni talab qilishi mumkin. Matn ichidagi iqtiboslar orqali 5-6-sinf o'quvchilarida kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirish uchun skaffoldingdan foydalanish bo'yicha qo'shimcha maslahatlar:
- Skaffolding o'quvchilar ehtiyojlariga mos kelishiga ishonch hosil qiling. Ba'zi o'quvchilar boshqalarga qaraganda ko'proq yordamga muhtoj bo'lishi mumkin.
- O'quvchilar malaka oshirishi bilan skaffoldinglarni asta-sekin olib tashlang.
- Matn ichidagi iqtiboslarni o'rganishni qiziqarli va qiziqarli qiling. O'quvchilarga o'rganishga yordam berish uchun o'yinlar, mashg'ulotlar va boshqa ijodiy usullardan foydalaning.
- Skaffolding yordamida o'qituvchilar 5-6-sinf o'quvchilariga maktabda va undan tashqarida muvaffaqiyatli bo'lishlari uchun zarur bo'lgan kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirishga yordam berishlari mumkin. Skaffolding - bu 5-6-sinf o'quvchilariga matn ichidagi iqtiboslar orqali kommunikativ kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam beradigan qimmatli o'qitish yondashuvlari. O'quvchilarga hozirgi qobiliyat darajasidan tashqari vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan yordamni taqdim etish orqali o'qituvchilar o'quvchilarga ko'proq malakali muloqotchilar bo'lishga yordam berishlari mumkin.
REFERENCES
1. Kanale, M. va Swain, M. (1980). Til ta'limida kommunikativ kompetentsiya. Amaliy tilshunoslik, 1(1), 1-47.
2. Willis, J. (1996) Vazifaga asoslangan til o'qitish. Oksford universiteti matbuoti.
3. Brinton, D. M., Snow, M. A. va Wesche, M. B. (2004). Ingliz tilini o'rganuvchilar uchun loyiha asosida o'rganish. Kembrij universiteti matbuoti.
4. Slavin, R. E. (1991). Kooperativ ta'lim va ijtimoiy fanlar. Addison Uesli.
5. Long, M., & Robinson, P. (1998) Ikkinchi tilni o'zlashtirish bo'yicha aniq ko'rsatma Cambridge University Press.
6. Gibbons, P. (2002) Scaffolding orqali til o'rganish: Skaffolderlar uchun scaffolding mashg'ulotlari Heinemann
