ULTRASONIC SENSORIDAN FOYDALANIB AVTOMOBIL TO‘QNASHUVLARINING OLDINI OLISH USULINI ISHLAB CHIQISH Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

ULTRASONIC SENSORIDAN FOYDALANIB AVTOMOBIL TO'QNASHUVLARINING OLDINI OLISH USULINI ISHLAB CHIQISH

Madaipov Abdulhay Abduraim o'g'li "TRANSFORMERS EDUCATION" MCHJ rahbari

Abdusamatov Bekmurod Zafarmirza o'g'li "ROBOSMART" MCHJ rahbari

Tumanbayeva Bibixon Izzatulla qizi NamMQI, Transport logistikasi kafedrasi stajyor-o'qituvchisi

Mirzoxid To'xtaboyev Akhmadjanovich NamMQI, PhD, Transport Logistikasi kafedrasi dotsenti

Annotatsiya. Maqolada Ultrasonic sensoridan foydalanib avtomobil to'qnashuvlarining oldini olish usulini ishlab chiqish bo'yicha tavsiyalar keltirilgan. Intellektual tizimlarni avtomobil tizimlarida qo'llash maket namunasida ko'rsatib berilgan.

Аннотация. В статье представлены рекомендации по разработке способа предотвращения столкновений автомобилей с использованием ультразвукового датчика. Использование интеллектуальных систем в системах автомобиля показано на макете.

Abstract. The article presents recommendations for the development of a method of preventing car collisions using an ultrasonic sensor. The use of intelligent systems in car systems is shown in a mock-up.

Kalit so'zlar: Ultrasonic sensoridan, intellektual tizim, transport, yo'l transport hodisasi,

robot.

Ключевые слова: Ultrasonic sensor, интеллектуальная система, транспорт, дорожно-транспортное происшествие, робот.

Keywords: Ultrasonic sensor, intelligent system, transport, road traffic incident, robot.

Hozirgi kunda transport vositalari haydovchilarining ehtiyotsizligi yoki charchoqlari oqibatida yo'llarda turli xil yo'l transporti hodisalari vujudga kelmoqda. Bu esa yo'lovchilar hayotiga zomin bo'lishiga olib kelmoqda. Ma'lumki, yo'l transport hodisalari natijasida vafot etayotganlarning soni turli darajadagi kasalliklar yoki epidemiya sababli hayotdan ko'z yumayotganlar sonidan ko'proqni tashkil etmoqda. Shu bois yo'l transport hodisalarining oldini olish yoki unga sabab bo'layotgan omillarni bartaraf etish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi [1-3].

Yo'l transport hodisalari (YTH) sodir bo'lishiga ko'pincha qoidalarga amal qilmaslik, haydovchining malakasini yetishmasligi yoki tezlikni me'yoridan ortiqcha oshirish, yo'l belgilarining noto'g'ri o'rnatilishi yoki ko'rinmay qolishi, chorrahadagi svetoforni ng nosozligi, yo'lovchilarning e'tiborsizligi sabab bo'ladi. Yo'l transport hodisalari yuz berishi mumkinligini oldindan aniqlash va ushbu xabarni barcha transport harakati ishtirokchilarga yetkazish hozirda yechimini kutayotgan muhim masalalardan biridir.

Intellektual tizimlarni avtomobil tizimlarida qo'llash yuqoridagi muammoning yechimini operativ hal qilib bera oladi. Bunday maxsus va oddiy tizimlardan birini dastlabki YTHlarini oldini olish tizimini ishlar chiqishda qo'llaymiz. Buning uchun Ultrasonic sensoridan foydalanamiz.

Ultrasonic sensor (G'ildirakli robot)lar yengil avtomobillarda avtomobilning yaqin atrofini kuzatish va to'siqlargacha bo'lgan masofani o'lchash uchun ishlatiladi. Ular ko'pincha to'xtashga yordam berish tizimlarida qo'llaniladi [4,5]. Avtomobillar kabi harakatlanuvchi

jismlarning joylashuvi va tezligini aniqlash ultratovush sensorlarini avtomobillar o'tadigan yo'l chetiga o'rnatish orqali ham o'lchanishi mumkin.

Ultrasonic sensorlar, masalan, ko'rshapalaklarning ham o'zlarini yo'naltiradigan tovush balandligi o'lchagich prinsipiga muvofiq ishlaydi. Datchiklar to'siqlar tomonidan aks ettirilgan qisqa ultratovush impulslarini yuboradi. Echo signallari sensorlar tomonidan qayd etiladi va markaziy boshqaruv bloki tomonidan baholanadi. 1-rasmda ultrasonic sensordan oddiy g'ildirakli robot [5,6] yasash sxemasini ko'rishimiz mumkin. 2-rasmda esa uning dasturini bajarilishining algoritmik ketma-ketligi keltirilgan.

fritzing

1-rasm. G'ildirakli robot (ultrasonic)

(^^Boihlash

_n ■

int vaqt=0 Ions miiofa^j S^naLbesm 5 ta OUTFLT 1 u INPUT

2-rasm. Gildirakli robot (ultrasonic) blok sxemasi

Yuqoridagi sxema oddiy robotning sxemasi hisoblanib boshqa turdagi murakkab va mukammal avtomobil robotlarni ham yasash mumkin. Masalan, avtomobil atrofidagi o'n ikkita ultratovush sensori avtomobilga yaqin obyektlarni aniqlash va past tezlikda avtonom haydovchini qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladi. Ushbu texnologiya foydali bo'lishining odatiy misoli - piyodalar kabi kutilmagan vaziyatlarni yoki avtomobilga yaqin yo'lda xavflarni aniqlash imkonini beradi.

Avtomobilning old va orqa qismidagi bamperning ichiga o'rnatilgan ultratovush sensori yordamida avtomobil atrofidagi to'siqlarning masofa va joylashuvi haqidagi ma'lumotlarni baholaydi va foydalanuvchiga ogohlantirish beradi. Shuningdek, ushbu sensor to'qnashuvning oldini olish, to'qnashuvning shikastlanishini kamaytirish va avtonom to'xtash tizimlari uchun ishlatiladi [2,7-10].

Nomidan ko'rinib turibdiki, Ultrasonic sensor transmitter (Trigger) orqali ultratovush to'lqinlarini yuboradi va qabul qiluvchi (Echo) orqali aks ettirilgan to'l qinlarni oladi. Ultrasonic sensor arduinoga aks ettirilgan to'lqinlarni uzatish va qabul qilish o'rtasidagi vaqt kechikishini yuboradi.

Avtoturargoh sensorlari bir turdagi sonardan foydalanadi. Sonar atamasi tovushli navigatsiya va radarning qisqartmasi; tovush to'lqinining nishonga va orqaga o'tishi uchun ketadigan vaqtdan boshlab ob'ektning masofasi va/yoki yo'nalishini hisoblash uchun ishlatiladi.

Ultrasonic transduserlar havo bilan bog'langan ilovalar uchun 30-500 kHz oralig'idagi chastotalarda ishlaydi. Ultrasonic chastota oshgani sayin zaiflashuv tezligi oshadi. Shunday qilib, past chastotali sensorlar (30-80 kHz) uzoq masofa uchun samaraliroq, yuqori chastotali sensorlar esa qisqa masofa uchun samaraliroq.

Datchiklar yaqin atrofdagi narsalarni aniqlashga yordam beruvchi tovush impulslarini ishlab chiqarish orqali ishlaydi. To'lqinlar avtomobilning ob'ektdan uzoqligini ko'rsatadi. Sensorlarda, odatda, mashina yaqinida to'siq bo'lsa, haydovchini ogohlantiruvchi signal mavjud. Biroq, ba'zi hollarda, sensorlar tomonidan kichik narsalar aniqlanmasligi mumkin [5,6].

Bizning datchiklarimiz 20 sm dan faqat 16,5 m sensorimizgacha (Bizning yukni aniqlash sensori) oralig'ida. Boshqa sensorlar maksimal 254 dyum, 3,5 metr, 5 metr, 7,65 metr va 10 metr diapazonga ega.

Ultrasonic sensorlar yaqinlik sensori sifatida ishlatiladi. Ularni mashinalar texnologiyasi va to'qnashuvga qarshi xavfsizlik tizimlarida topish mumkin. Ultrasonic sensorlar, shuningdek, robot to'siqlarni aniqlash tizimlarida va ishlab chiqarish muhandisligida qo'llaniladi.

Yuqori aniqlik - Ularning ishlash usuli tufayli ultratovushli sensorlar juda aniq va joylashuvdagi juda kichik o'zgarishlarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Ular, shuningdek, obyektning qalinligini, shuningdek, parallel sirt chuqurligini o'lchashlari mumkin.

Yuqoridagi algoritm va Ultrasonic sensoridan foydalanib avtomobil to'qnashuvlarining oldini olish usulini ishlab chiqilgan sxemasi amalda qo'llash mumkin bo'lgan tayyor maket sifatida qabul qilsa bo'ladi. Bundan foydalanib yuz berishi mumkin bo'lgan avtomobillar to'qnashuvlarining oldini olish imkoni mavjud. Demak, ishlab chiqilgan namuna maketidan yoki uni takomillashtirib amalda qo'llash mumkin.

ADABIYOTLAR

1. To'xtaboev M. A., Mamirov U. X. Shaharda avtomobilda tashishda harakat muntazamligini oshirish (Namangan shahri misolida) //Механика и технология. - 2022. - №. Спецвыпуск 1. - С. 101-108.

2. Nozimov A. N. et al. Yo 'lovchi tashishda geoinformatsion tizimlarni qo 'llash //Строительство и образование. - 2023. - Т. 3. - №. 5. - С. 82-86.

3. Normirzaev A. R. Implementation of innovative ideas in digitization of the transport sector in Namangan region //NamMTI ilmiy-texnika jurnali. - 2021.

4. https://maxbotix.com/blogs/blog/how-ultrasonic-sensors-work#:~:text=An%20ultrasonic%20sensor%20is%20an,information%20about%20an%20object' s%20proximity.

5. https://robocraze.com/blogs/post/what-is-ultrasonic-sensor

6. https://www.fierceelectronics.com/sensors/what-ultrasonic-sensor

7. Tukhtabayev M. A., Nuriddinov A. D., Tumanbayeva B. I. Transport and pedestrian traffic at intersection of j. manguberdi and go „zal narrow streets/Scientific and technical journal of NamlET/NamMTI ilmiy-texnika jurnali //Наманган: НамМТИ. - 2021. - Т. 6. - №. 3. - С. 221-228.

8. Хакимов Р. К., Тухтабаев М. А. Факторы, влияющие на пассажиропоток городского пассажирского транспорта //Экономика и социум. - 2023. - №. 4-1 (107). - С. 1148-1153.

9. Qodirova O.A., Tumanbayeva B.I., Normirzayev A.R. Mini elektromobil uchun Ultrasonic sensor orqali yo'l to'siqlarini aniqlash dasturi / DGU20236456. 19.09.2023 y. O'z.Respublikasi Intellektual milk agentligi.

10. Qodirova O.A., Tumanbayeva B.I., Normirzayev A.R. line sensor mashina / DGU 20236740. 28.09.2023 y. O'z.Respublikasi Intellektual milk agentligi.