CC BY
51
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
121
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
УДК 811.161.3
ТЫПЫІНТЭРТЭКСТЭМI СПОСАБЫ IX РЭАЛВАЦЫІ Ў ТЭКСТАХ БЕЛАРУСКАЙ МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
С. У. Бачкова
аспірант УА “МДПУ імя А. А. Куляшова”
Навуковы кіраўнік: С. Ф. Іванова
У беларускай мастацкай літаратурыXXстагоддзя склаліся пэўныя приёмы выкарыстання ттэртэкстэм як сродку выражэння міжтэкставьіх сувязяў. Для адэкватнага ўспрымання любого твора неабходна як вызначэнне асаблівасцяў іх функциямавання ў тэксце, так і іх змястоўная ттэрпрэтацыя. Асноўным крытэрыем выдзялення інтэртэкстэмы з’яўляецца яе вядомасцъ усім прадстаўнікам нацьіянальна-лінгвакультурнай супольнасці, яе актуалънасцъ і пастаяннае ўзнаўленне ў мове. Інтэртэкстэмы, межыякіх выразна абазначаны і лёгка вызначаюцца ў тэксце, мэтазгодна разглядаць як маркіраваньія. У той час як да немаркіраваных трэба аднесці такія ттэртэкстэмы, якія наўмьісна не выдзяляюцца аўтарам, не маюцъ прамой адсьшкі да пратэксту (крытцы), бо іхуспрыманне разлічана на кампетэнцыю чытача.
Уводзіны
Адметнай асаблівасцю мовы беларускай мастацкай літаратуры з’яўляецца выкарыстанне міжгэкставых сувязяў як праяўленне звароту да каштоўнасцяў сусветнай культуры і літаратуры. У сучаснай лінгвістыцы інтэртэкстуальнасць разглядаецца як адна з катэгорый тэксту, што служыць сродкам адлюстравання міжтэкставых сувязяў, і шырэй - праяўленнем працэсу культурнага, гістарычнага, семіятычнага і міжгэкставага ўзаемадзеяння.
Інтэртэкстэма - тэта найменшая адзінка перадачы моўнай катэгорыі інтэртэкстуальнасці [1, 33], якая маніфестуе інтэртэкстуальныя адносіны. У артыкуле пад інтэртэкстэмай разумеецца «адзінка інтэртэксту, функцыянальна арыентаваная міжтэкстава, прадстаўнік пратэксту, міжузроўневы рэляцыйны (суадносны) сегмент зместавай структуры тэксту - сэнсавай, граматычнай (марфемна-словаўтваральнай, марфалагічнай, сінтаксічнай), лексічнай, прасадычнай (рытміка-інтанацыйнай і, страфічнай, кампазіцыйнай, - які далучаны да міжгэкставых сувязяў» [2, 11].
Мэта артыкула - разгледзець спецыфіку ўключэння інтэртэкстэм у тэкстах беларускай мастацкай літаратуры.
Задачы артыкула: 1) акрэсліць спосабы рэалізацыі інтэртэкстэм у тэкстах беларускай мастацкай літаратуры; 2) вызначыць тыпы інтэртэкстэм.
Інтэртэкстэма з’яўляецца ўзнаўляльнай адзінкай, функцыянаванне якой звязана з цьггатнасцю ў шырокім разуменні. Асноўны крытэрый выдзялення інтэртэкстэмы - яе вядомасць усім прадстаўнікам нацыянальна-лінгвакультурнай супольнасці, яе актуальнасць і пастаяннае ўзнаўленне ў мове. Напрыклад: Рэдактар спьтіўся каля стала, шырока развёўрукі. - Што я бачу! Змаганне на зялёным полі!.. О, людзі, людзі!! Як далёка адьшіліся вы ад законаўразумного жыцця! I гора тым, хто будзе пераможан! - тонам філосафа адказаў Тарас Іванавіч [3, 231]. Бел. Гора пераможанъш! (лац. Vae victisf) - вядомы лацінскі крылаты выраз са значэннем «умовы заўсёды дыктуюць пераможцы, а пераможаныя павінны быць гатовыя да любога трагічнага павароту падзей».
Вызначальнай прыкметай інтэртэкстэмы з’яўляецца яе суадноснасць з крыніцай, якая можа праяўляцца па-рознаму. Многія даследчыкі [1], [2], [4] кваліфікуюць інгэртэкстэмы па наступных параметрах: маркіраванасць - немаркіраванасць, экспліцытнасць - імпліцьггнасць. Гэтыя прыкметы характарызуюць ступені цьггатнасці і спосабы рэалізацыі інтэртэкстэм у мастацкіх тэкстах. К. П. Сідарэнка прапануе стварыць умоўную «шкалу крыптацытатнасці», якая б адлюстроўвала функцыянаванне матэрыялу на аснове супрацьпастаўлення «цытата яўная - цытата ўтоеная» [2, 26].
122
ВЕСШК МДПУ імя I. П. ШАМЯК1НА
Пераход ад яўнага цытавання да ўтоенага пачынаецца пры аслабленні, зацямненні спасылкі, агаворкі, якія звязваюць уключанае выказванне з крыніцай або аўтарам [5, 98]. У беларускіх мастацкіх тэкстах назіраецца градацыя цытатнасці ад дакладнага цытавання з указанием тэкста-крыніцы і афармленнем пунктуацыйна-графічнымі сродкамі да ўтоеных цытат, якія разлічаны толькі на інтэртэктстуальную кампетэнцьпо чытача і ніяк не абазначаны ў творах.
Такім чынам, крытэрыем вызначэння інтэртэкстэмы з’яўляецца: 1) распазнавальнасць інтэртэкстэмы ў тэксце, 2) вылучальнасць, 3) выразны абрыс яе межаў. Такія інтэртэкстэмы мэтазгодна разглядаць як маркіраваньія. Немаркіраваньія інтэртэкстэмы характарызуюцца тым, што 1) наўмысна не выдзяляюцца аўтарам, 2) разлічаны на кампетэнцьпо чытача, 3) адсутнічае яўная адсылка да пратэксту (крыніцы).
У тэкстах беларускай мастацкай літаратуры адзначаецца функцыянаванне як маркіраваных, так і немаркіраваных інтэртэкстэм.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Маркіраваная экспліцытная інтэртэкстэма ўжываецца дакладна, часта на мове арыгінала, афармляецца пунктуацыйна-графічнымі сродкамі, указваецца крыніца цытавання. Напрыклад: Вось толькі бьіў там Вараны, / Па думцы іншьіх - «конь дурны», / Па-мойму ж проста - конь сумленны: /Ён прыказку «Узяўся ты за гуж, /Дык не кажы - не дуж» /Заўсёдьі памятау нядрэнна /1 прытеарацца не хацеў [6, 118].
Выкарыстанне графічнага спосабу арганізацыі вершавання таксама можа быць сродкам актуалізацыі цытатнасці: Настаўніку прыгадаліся заключныя радкі пушктскай элегіі «Брожу ли я вдоль улиц шумных»:
И пусть у гробового входа
Младая будет жизнь играть
И равнодушная природа
Красою вечною сиять [7, 39-40].
Маркіраваная экспліцытная інтэртэкстэма ўжываецца дакладна, афармляецца пунктуацыйна-графічнымі сродкамі, але крыніца цытавання ўказваецца апасродкавана. Напрыклад: Злачынцы ... не грэбавалі ніякімі спосабамі для ажыццяўлення сваіх злачынных мэт. Яны страцілі сумленне, забыліся аб сваім доўгу, аб сваёй ролі, якая адведзена ім: «сеяць разумное, добрае, вечнае» [7, 339]. «Сейте разумное, доброе, вечное» - радкі з верша «Сеятелям» (1876) М. А. Някрасава, якія сталі крылатымі. Выслоўе ўжываецца ў значэннях «займацца асветніцтвам», «выхоўваць падрастаючае пакаленне», «несці ў грамадства прагрэсіўныя ідэі»; Не, сядайце насупрацъ, каб можно было кожнае імгненне абдымаць вас вачыма. Даруйце мне гэтую экзальтаванасць. Вы ведаеце, што ў шампанскага тут алібі... Я болен, я влюблен: но, мучась и любя, - / О, слушай! О, пойми! - я страсти не скрываю... [8, 184] - радкі з верша А. А. Фета «Какое счастие: и ночь, и мы одни!..».
Часам зыходны тэкст можа трансфармавацца, але пры гэтым захоўваецца прыблізная цытатнасць. Напрыклад: Салянік. Бог раз і назаўжды сказаў: не ўбій... Нікога! Нідзе! Ніколі! Нізашто! А чалавек, да крьіві прывыкшы, адразу выйсце знаўшоў: а калі хто супраць бога? Значыць, можно! А калі не тьімі пальцамі хрысціцца? Можно! А калі ератык? На касцёр яго!Хто забівае «во славу божию», гэткі ж забойца, як і той, хто забівае за кашалёк! Бог сказаў: неўкрадзі! А калі крадзенае? Можно! Святое дзела! Не пажадай жонкі бліжняга... А ў мяне любоў! Можно! Што нам святое ні скажы - мы ўсё перакруцім, пераверцім і падгонім пад сябе... Не жыццё, не абставіньі прымушаюць нас грашыць, а похацъ душы нашае... [9, 28]. Так відавочна, што героі твора А. Дударава «Радавыя», разважаючы аб вечных каштоўнасцях, дзеля абгрунтаванасці сваіх думак звяртаюцца да дзесяці біблейскіх запаведзяў.
Аўтар твора можа наўмысна адзначыць інтэртэкстэму пунктуацыйна-графічнымі сродкамі або выкарыстаць курсіў, паказваючы такім чынам чытачу на наяўнасць міжтэкставых сувязяў. Напрыклад, у камедьгі «Выбачайце, калі ласка» А. Макаёнак спецыяльна ўзяў у двукоссе фразу «Гогалі і Шчадрыны нам патрэбны», каб звярнуць увагу чытача на папулярнае выказванне кіраўнікоў савецкага часу, якія разглядалі гумар і сатыру толькі як сацыяльны заказ: Калібераў. Акрамя того, я недзе чьітаў, што вы і для літаратурьі тое-сёе робіце. Пішаце, творыце... Гардзіюк (скромна). Збіраю матэрыял. Калібераў. Героіка, рамантыка, напэўна, вабіць? Гардзіюк. Не, сатыра. Калібераў. Сатыра. (Успомніў.) Ах, так-так: «Гогалі і Шчадрыны нам патрэбны». Правільна, правільна... Але (са здзіўленнем) у маімраёне шукаць матэрыял для сатыры?.. [10, 134].
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
123
Маркіраваная імпліцытная інтэртэкстэма даволі лёгка распазнаецца ў тэксце, але пры гэтым адсутнічае дакладнае ўказанне на пратэкст, аўтарства і крыніцу, паколькі аўтар разлічвае на інтэртэкстуальную кампетэнцьпо чытача. Даволі часта такія інтэртэкстэмы могуць быць прадстаўлены імем персанажа, назвай твора, крылатым выразам і г. д. Напрыклад: I гэта ваша народапраўства?! Моські вы, што брэшаце на слана! [7, 312] - трансфармацыя вядомага выслоўя з байкі 1. А. Крылова «Слон і Моська»; Наша кошка, відаць, зусім разумная асоба, і з ею жыцъ можно будзе. Нездарма яна нагадвае Багіру, а тая, калі верыцъ Кіплінгу, могла разважацъ лепш за якога-небудзъ не надта разумного чалавека [11, 332] - алюзія да вядомага вобраза чорнай пантэры Багіры з «Кнігі джунгляў» Р. Кінлінга.
Як бачым, маркіраваныя інтэртэкстэмы могуць захоўваць выразную сувязь з тэкстам-крыніцай, што дапамагае чытачу выклікаць адпаведныя асацыяцыі з пратэкстам, а могуць быць і аўтаномнымі, гэта значыць не залежаць як ад пратэксту, так і ад новага тэксту і функцыянаваць самастойна, ствараючы сваю сістэму сэнсаў. Часцей за ўсё такія інтэртэкстэмы прадстаўлены цытатамі, крылатымі выразамі, афарызмамі, прыказкамі і прымаўкамі, прэцэдэнтнымі імёнамі, фрагментамі з біблейскіх тэкстаў.
Немаркіраваная імпліцытная інтэртэкстэма наўмысна не выдзяляецца аўтарам, не мае прамой адсылкі да пратэксту (крыніцы), прадстаўлена ў выглядзе алюзіі або рэмінісцэнцыі і разлічана толькі на культурны ўзровень чытача, яго літаратурны кругагляд, інтэртэкстуальную кампетэнцьпо або глыбіню прачытання твора. Напрыклад: Моцкін. Апотым? Будзем націскаць і здаваць хлеб, каб вярнуць гарантыйныя распіскі. Праўда, цяпер разеялося столькі рэвізораў, кантралёраў і правяральшчьікаў, што хоць ты плач. I асабліеа тых, што тшуць у газеты, у «Кракадзіл», у «Вожык». Калібераў. А ты, брат, камбінатар! Спе-ец! [10, 101]. Інтэртэкстэма камбінатар - алюзія да вобраза галоўнага героя раманаў 1. Ільфа і Я. Пятрова «Дванаццаць крэслаў» і «Залатое цяля» Астапа Бэндара, авантурыста і махляра. Або, напрыклад, Я. Янішчыц у вершы «Ялта - 1917» узгадвае добра вядомыя радкі з паэзіі класіка М. Багдановіча: Песняй абеостраны слых - / Чуеш, Макам? - не ўмірае! /Гэта з тобой. I для ўсіх /Зорка Венера ceimae [12, 144].
Такім чынам, у тэкстах беларускай мастацкай літаратуры функцыянуюць інтэртэкстэмы, спосабы рэалізацыі якіх абумоўлены рознай градацыяй цытатнасці (табліца).
Табліца - Тылы інтэртэкстэм і спосабы іх рэалізацыі
тыпы інтэртэкстэм цытатнасць крыніца цытавання пункту ацыйна-графічныя сродкі
экспліцытная захоўваецца дакладна указваецца дакладна афармляецца
захоуваецца дакладна або захоўваецца прыблізна указваецца апасродкавана афармляецца
7 R X X зменена, але прыблізна захоўваецца не указваецца не афармляецца
1 захоуваецца дакладна або захоуваецца прыблізна не указваецца наумысна афармляецца
S імпліцытная прадстаулена прэцэдэнтным выказваннем, прэцэдэнтным імем, прэцэдэнтнай спуацыяй не указваецца, але дакладна арыентавана на крышцу не афармляецца, але лёгка вызначаецца у тэксце
- X X г. ■2 Q. § X імпліцытная выражаецца утоеныш цытатамі, алюзіямі, рэмінісцэнцыямі не указваецца не афармляецца
У тэкстах беларускай мастацкай літаратуры назіраецца і такая з’ява, як «падвоеная інтэртэкставасць», калі «пашырэнне інтэртэкставага поля зводзіцца да павелічэння колькасці пратэкстаў або пашырэння прасторы аднаго пратэксту» [2, 31]. Напрыклад: Калібераў. Акрамя того, я недзе чьітаў, што еы і для літаратуры тое-сёе робіце. Пішаце, теорыце... Гардзіюк.
124
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА
(скромна). Збіраю матэрыял. Калібераў. Героіка, романтика, напэўна, вабіць? Гардзіюк. Не, сатира. Калібераў. Сатира. (Успомніў.) Ах, так-так: «Гогалі і Шчадрыны нам патрэбны». Правільна, правільна... Але (са здзіўленнем) у маім раёне шукацъ матэрыял для сатыры?.. [10, 134]. Интэртэкстэма Гогалі і Шчадрыны нам патрэбны з’яўляецца адсылкай да эпіграмы Ю. М. Благова, якая была водгукам на фразу савецкага кіраўніка Г. М. Маленкова: «Нам патрэбны Саеецкія Гогалі і Шчадрыны». Сам жа тэзіс аб неабходнасці сатыры ў савецкім грамадстве афіцыйна прагучаў яшчэ раней у артыкуле газеты «Праўда». Між тым, у артыкуле паўтаралася выказванне, якое некалі сказаў I. В. Сталін пры абмеркаванні кандьщатур на Сталінскія прэміі: «Нам патрэбны Гогалі. Нам патрэбны Шчадрыны». Такім чьшам, у інтэртэкстэме, якая выступае як іранічны каментар да крывадушных заяў улады пра яе прыхільнасць да галоснасці, можна назіраць поліфанічную (множную) інтэртэкставасць.
Нярэдка кампаненты інтэртэкстэмы з’яўлжоцца адсылкамі да некалькіх пратэкстаў. Узнаўленне ўсіх кампанентаў адлюстроўвае мастацкую каштоўнасць інтэртэкстэмы ў творы. Прьпслад з п’есы А. Дударава «Радавыя» ілюструе магчымасць інтэртэкстэмы выклікаць адразу некалькі гістарычных алюзій: Дугін. Аж смешна! Як які-небудзь вьівіх на зямлі - усё на нас! Усім павінньі мазгі ўпраўляць: Чынгісхану! Рыцарам! Наполеону! Кайзеру! Гітлеру! Як пракляцце якое на народ! Тыдзень тут стаялі, а нам зараз шукай яго! [9, 50]. Героі твора, звяртаючыся да імён гістарычных асоб, называюць ваенныя падзеі, якія глабальна паўплывалі на лес рускага народу.
Вывады
Такім чынам, на падставе розных спосабаў рэалізацьіі інтэртэсктэм у тэкстах беларускай мастацкай літаратуры могуць быць вылучаны такія тыпы інтэртэкстэм, як маркіраваная экспліцытная, маркіраваная імпліцытная, немаркіраваная імпліцытная.
Інтэртэкстэмы, якія лёгка выдзяляюцца ў тэксце, маюць выразныя межы і адсылкі да крыніц. Інтэртэкстэмы, якія наўмысна не вьщзяляюцца аўтарам, не маюць прамой адсылкі да пратэксту (крыніцы), бо іх успрыманне разлічана толькі на кампетэнцьпо чытача.
Літаратура
1. Золотухина, Е. Н. Категория интертекстуальности в современном русском языке : дне. ... канд. фил. наук : 10.02.01 / Е. Н. Золотухина ; Вятский гос. гуманитарный ун-т. - Киров, 2009. - 207 с.
2. Сидоренко, К. П. Интертекстовые связи пушкинского слова : монография / К. П. Сидоренко. -СПб : изд-во РЕПУ им. А. И. Еерцена, 1999. - 253 с.
3. Колас, Я. Збор творау: у 20 т. / Я. Колас. - Т. 13 : Трылогія «На ростанях». Кн. 1; 2. - Мшск : Беларус. навука, 2011. -457 с.
4. Сорокин, Ю. А. Цитаты как знаки прецедентных текстов / Ю. А. Сорокин, И. М. Михалева // Язык, сознание, коммуникация : сб. статей. - М. : Филология, 1997. - Выл. 2. - С. 13-25.
5. Сидоренко, К. П. Скрытая цитата // Русский язык в школе. - 1995. - № 2. - С. 98-102.
6. Краптва, К. Збор твораў : у 5 т. / К. Крашва. - Т. 1 : Вернты, байкі, эніграмы, паэмы. - Мшск : Мает. Л1Т, 1974. -442 с.
7. Колас, Я. Збор твораў : у 20 т. / Я. Колас. - Т. 14 : Трылогія «На ростанях». Кн. 3. - Мшск : Беларус. навука, 2011. -429 с.
8. Арлоу, У Рандеву на манеўрах / У Арлоў. - Мшск : Мает, лтт, 1992. - 271 с.
9. Дудараў, А. Дыялог : п’есы / А. Дудараў - Мінск : Мает, лтт, 1987. - 272 с.
10. Макаёнак, А. Выбраныя творы : у 2 т. / А. Макаёнак. - Т. 1 : П’есы. - Мшск : Мает, літ., 1980. - 384 с.
11. Маўр, Я. Збор твораў : у 4 т. / Я. Маур. - Т. 4. - Мінск : Мает, літ., 1976. - 408 с.
12. Яшшчыц, Я. Пачынаецца ўсё з любві... : вернты, паэмы / Я. Яшшчыц. - Мшск: Мает, літ., 2008.-339 с.
Summary
Certain methods of usage of the intertexual units as means of expression of theintertexual connections has formed in the Belarussian Fiction of the XXth century. Both the determination of special features of their functioning in the text and their content interpretation are necessary for the adequate perception of any work. The main criterion ofthe intertexual unit determination is its ability to be reproduced, as well as its popularity with all the representatives of national lingua-cultural association, its topicality and constant reproduction in the language.
The intertexual units which areexpressively determined and easily defined in the text are sensibly to be named as marked. At the same time non-marked intertexual unitsare not distinguished by the author purposefully because their perception presupposes competence and the reference to the initial text is given as a hint.
Паступіўурэдакцыю 22.10.13
