Научная статья на тему 'ТУПРОҚҚА АСОСИЙ ИШЛОВ БЕРИШДА ЧУҚУР ЮМШАТКИЧЛАРНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ТУПРОҚҚА АСОСИЙ ИШЛОВ БЕРИШДА ЧУҚУР ЮМШАТКИЧЛАРНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тупроққа ишлов бериш / ҳайдов ости қатлам / тупроқ унумдорлиги / тупроқ зичлиги / чуқур юмшатгич / энергия сарфи / титраш / мажбурий тебраниш. / Tillage / layer of lust / soil fertility / soil density / deep loosening / energy consumption / vibration / forced vibration.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Умурзақов А. Х., Абдувахобов Д. А., Мамадалиев И. Р

Мақолада тупроққа асосий ишлов беришда қўлланиладиган чуқур юмшаткичларнинг тупроқни майдаланиш сифатини ошириш ва тортишга қаршилиги ҳамда энергия-ресурстежамкорлигини камайтириш бўйича ўтказилган илмий-техник адабиётлар ва патент информацион манбалар таҳлиллари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Умурзақов А. Х., Абдувахобов Д. А., Мамадалиев И. Р

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The role and importance of deep diggers in basic tillage.

The article analyzes the scientific and technical literature and sources of patent information to improve the quality of soil compaction, traction resistance and energy efficiency of the subsoiler used in the main tillage.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚҚА АСОСИЙ ИШЛОВ БЕРИШДА ЧУҚУР ЮМШАТКИЧЛАРНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

АДАБИЁТЛАР.

1. Ergashev M.M., Inoyatov Q.M., Inamov A.N. "Avtomobil yo'llarida geoaxborot tizimlari", Training Guide, Namangan-2019, 146 page.

2. Toshpo'latov S.A., Islomov O'.P., Inamov A.N., Pardaboyev A.P. "Zamonaviy geodezik asboblar", Textbook, Toshkent-2020, 257 page.

3. Muxtorov O'.B., Inamov A.N., Lapasov J.O. "Geoaxborot tizim va texnologiyalari:, O'quv qo'llanma, Toshkent-2017, 220 page.

4. Inamov A.N., Lapasov J.O., Xikmatullayev S.I. "Injenerlik geodeziyasi", Training Guide, Toshkent-2017, 200 page.

5. Ergashev M., Mamajonov M., Kholmirzayev M "Automation and modulation of highways in gis software", https://www.modern-j.ru/5-59-2020 журнал "Теория и практика современной науки" №5(59) 2020.

6. Ergashev M., Abdurakhimov V "The use of basic gps stations, which are situated in Namangan, in the field of automobile roads", https://www.iupr.ru/5-72-2020 журнал "Экономика и социум" №5(72) 2020.

УДК 631.512.013

ТУПРОВДА АСОСИЙ ИШЛОВ БЕРИШДА ЧУЦУР ЮМШАТКИЧЛАРНИ УРНИ

ВА АХДМИЯТИ

Умурзаков А. Х., Абдувахобов Д. А., Мамадалиев И. Р.

АННОТАЦИЯ. Маколада тупрокка асосий ишлов беришда кулланиладиган чукур юмшаткичларнинг тупрокни майдаланиш сифатини ошириш ва тортишга каршилиги хдмда энергия-ресурстежамкорлигини камайтириш буйича утказилган илмий-техник адабиётлар ва патент информацион манбалар тах,лиллари келтирилган.

АННОТАЦИЯ. В статье проведен анализ научно-технической литературы и источников патентной информации по повышения качества измельчения почвы, уменьшения тягового сопротивления и энергоэффективности глубокорыхлителя, применяемых при основной обработке почвы.

ABSTRACT. The article analyzes the scientific and technical literature and sources of patent information to improve the quality of soil compaction, traction resistance and energy efficiency of the subsoiler used in the main tillage.

Калит сузлар: Тупрокка ишлов бериш, хдйдов ости катлам, тупрок унумдорлиги, тупрок зичлиги, чукур юмшатгич, энергия сарфи, титраш, мажбурий тебраниш.

Ключевые слова: Обработка почвы, алой похоты, плодородие почвы, плотность почвы, глубокое рыхление, энергозатраты, вибрация, вынужденная колебания.

Keywords. Tillage, layer of lust, soil fertility, soil density, deep loosening, energy consumption, vibration, forced vibration.

Х,озирги кунда Республикамизда 3,2 млн гектардан ортик сугориладиган экин майдонларида ах,олининг эх,тиёжи учун озик-овкат мах,сулотлари, иктисодиёт тармоклари учун зарур хом-ашё етиштириб келинмокда. Сугориладиган майдонларнинг унумдорлигини ошириш, мелиоратив х,олати ва сув таъминотини яхшилаш максадида Давлат дастурлари доирасида кенг куламли ирригация ва мелиорация тадбирлари амалга ошириб келинмокда [1].

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида тупрокка асосий ва экиш олдидан ишлов

бериш энг куп энергия талаб килинадиган жараёндир. Пахта, дон ва бошка кишлок хужалик махсулотларини етиштириш учун сарфланадиган умумий энергиянинг 40-50 фоизи мана шу жараёнларни бажаришга тугри келади. Тупрокка ишлов беришда энергия ва ресурслар сарфини камайишига эришиш масаласи Республикамиз халк хужалиги учун ута мухим ахамиятига эга булган тонналаб ёнилги-мойлаш материалларини тежаш, агрегатлар иш унумини, машина ва агрегатлар чидамлигини ошириш хамда бу агрегатларни ишлаб чикаришга тайёрлаш учун сарфланаётган металл микдорини ва мехнат ва моддий харажатлар сарфини камайтириш кишлок хужалигини энергия-ресурс тежамкор техникалар билан таъминлаш хозирги куннинг энг долзарб масалаларидан бири хисобланади.

Тупрокка ишлов беришдан максад экинларнинг усиши ва ривожланиши учун кулай шароит яратиш билан бирга энг асосий омиллардан бири булган сув ва хаво режимини тугри таъминлаш асосан тупрок холатига боглик булади.

Кишлок хужалиги экинларини етиштиришда ва йигиб олишда тракторлар ва кишлок хужалиги машиналарининг даладан куп маротаба утиши натижасида хайдов ва хайдовости катламларининг зичлашиши, каттиклиги ва эрозив заррачалар сонини купайиши, физик, механик ва агрофизик хусусиятларини ёмонлашишига олиб келади. Бу сув ва х,аво режимларининг бузилиши натижасида тупрок унумдорлигини ва механик ишлов беришда агротехник курсаткичларнинг пасайишига хамда бу машиналарнинг энергия сарфини ортишига олиб келади [2].

Агротехник талаблар буйича ишлов берилган тупрок катламида сув микдори белгиланган меъёрда сингиши, окиши ва бугланиши экинлар хосилдорлигини ошишига олиб келади.

Х,озирги кунда фойдаланилаётган юкори унумли ва кенг камровли кишлок хужалиги машиналари яратилмасдан олдин, мутахассислар тупрок зичлигини камайишига табиий омиллар (масалан, музлаш, эритиш, куритиш, намлаш) таъсири остида эришиши содир булишини таъкидлашган. Бирок, куплаб утказилган тадкикотлар шуни курсатдики, тупрок зичлигини камайиши табиий омилларга боглик эмас [3].

Соха олимлари томонидан утказилган тажрибаларда тупрок зичлигини камайтиришнинг учта асосий усули келтирилган булиб булар, зичланиш даражасини камайтириш, тупрокка купрок механик таъсир курсатиш ва тупрокни зичлашишини олдини олишдир.

Илм-фан ва техника тараккиётининг хозирги боскичида тупрокнинг зичлигини камайтириш учун энг куп таркалган усул механик таъсир курсатиш оркали агротехник талаблар буйича чукур юмшатиш хисобланади.

^озирда ер ости катламини белгиланган талаблар буйича юмшатиш, чукурлаштирувчи тирноклар билан жихозланган чукур юмшатгич ва плуглардан кенг фойдаланилади.

Чукур юмшатгичлар 50-80 смгача тупрок катламини агдармасдан юмшатиш учун мулжалланган. Чукур юмшатгич ишчи органларини тупрокка таъсир килиш усулига караб, пассив ва фаол (тебранувчи) ишчи органларга булинади.

Пассив ишчи органли чукур юмшаткичлар кенг таркалган булиб, унга бириктирилган кескич ёки наралникли панжадан ва баъзан текис кесувчи панжадан иборат (1-расм). Пассив ишчи органли чукур юмшаткичнинг асосий камчилиги энергия сарфи юкорилиги хисобланади. Чунки битта ишчи орган 60-80 смгача тупрок катламини юмшатиш жараёнида тортишга каршилиги 30-40 кН га тенг [4]. Бунга сабаб, чукур юмшатгич ишчи органлари тупрокни кесиши, деформация килиши ва кутариш

жараёнларида тортишга каршилигининг ортиб кетиши ва 6унинг натижасида энергия сарфи юкори 6улиши.

а 5

а - кескич; б - текис кесувчи панжа

1-расм. Чукур юмшаткичнинг ишчи органлари

Чукур юмшаткичнинг ишчи органлари рамада чизикли ёки йу^лтиргич шаклида жойлаштирилади (2- расм). Чизикли шаклда тартиб билан ишчи органлар хдракат йуналишига нисбатан кундаланг ва бир каторга урнатилади. (2-расм, а).

а)

2-расм. Чукур юмшаткич ишчи органларининг жойлашиш схемаси

Ишчи органларнинг бундай жойлашуви билан рама кисми содда ва кам материал сарфига эга.

Одатда, чизикли тартибда жойлаштирилган ишчи органлар томонидан тупрок деформацияси зоналари кесишмайдиган х,олатларда кулланилади, акс х,олда тупрок ишчи органлар уртасида тикилиб колади.

Рамага ишчи органларни йуналтиргич шаклда (2-расм, б) жойлаштирилаётганда буйлама йуналишда ишчи органлар орасида маълум масофа булади. Бу тупрок катлами ва усимлик колдикларининг утишини осонлаштиради. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу схема х,ар бир ишчи органга эркин киришни таъминлайди.

Агрегатни тортишга каршилиги ва тупрок уюми хдмда бегона утларни тикилишини камайтириш ишчи органларнинг ишлов бериш чукурлигини яхшилаш максадида чукур юмшатгичларда кия тугри чизикли ёки эгри чизикли асослардан фойдаланилади. (3-расм).

а) б)

1-таянч; 2-таянчнинг бурчакли кисми;3-юмшатувчи кисм 3-расм. Т^ри чизикли (а) ва эгри (б) стендли чукур юмшатгич

ишчи корпуси

Республикамиз худудининг иклим шароитлари хдмда юкорида айтиб утилган омилларга кура тупрок курсаткичлари бир-биридан фарк килади. Бунда чукур юмшатгичларни тугри танланиш х,исобига кам энергия сарфлаган х,олда тупрокни агротехник талаблари буйича сифатли ишлов беришга эришилади [5].

Бугунги кунда тупрокка чукур ишлов беришда энергия тежамкор чукур юмшаткичларнинг куплаб турлари мавжуд булиб улар турли максадларда фойдаланилади.

Кишлок хужалигини механизациялаш илмий-тадкикот институти, Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти, Узбекистон Республикаси ФА сининг Генетика ва усимликларнинг экспериментал биологияси институтининг олимлари томонидан утказилган куплаб тадкикотларда х,ам тупрок зичлигини камайтириш максадида хдйдов ости тупрок катламини икки погонали шудгорлаш оркали 45-50 см чукурликда даврий равишда юмшатилиши натижасида пахта х,осилдорлигини 2-5 ц/га оширишга эришилган [6].

Х,озирда мавжуд чукур юмшаткичларнинг асосий камчилиги тортишга каршилигини катталиги ва бу турдаги чукур юмшатгичларни факат юкори синф

тракторлар билан ишлатиш мумкинлигидир. Чукур юмшатгичларни кичик синфдаги тракторларга мослаштириш ва тортишга каршилигини камайтириш усулларидан бири чукур юмшаткич ишчи органларига механик таъсир килиш оркали мажбурий тебраниш хисобига кушимча титраш бериб бориш хисобланади. Бундан ташкари чукур юмшатгич рамасига вибратор курилмасини урнатиш оркали хам чукур юмшаткичнинг тортишга каршилигини 20-40 фоизга камайтириш мумкин [7].

Утказилган илмий-техник адабиётлар ва патент информацион манбалар тахлилидан келиб чикиб [8], айтиш мумкинки чукур юмшаткичларга мажбурий тебраниш ва титрашларни куллаш оркали тупрокни майдаланиш сифатини оширишга ва тортишга каршилигини хамда уларни энергия-ресурстежамкорлигини камайтиришга эришиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР РУЙХДТИ

1. "Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида" ПФ-5742-сон Тошкент ш. 2019 йил 17 июнь

2. Бондарев, А. Г. Временные рекомендации по ограничению уровня воздействия движителей сельскохозяйственной техники на почву [Текст] / А. Г. Бондарев, В. А. Русанов; отв. редактор И. С. Робочев. - М.: Агропромиздат, 1985. - 16 с.

3. Kay, B. D. Significance of ground freezing on soil bulk density under zero tillage / B. D. Kay, C. D. Grant, P. H. Groentevelt // Soil Science Society of America Journal. - 1985. - V. 49, N 4. - P. 973-978.

4. Панов И.М., Сучков И.В. Ветохин В.И. Вопросы теории взаимодействия рабочих органов глубокорыхлителя с почвой // Исследование и разработка почвообрабатывающих и посевных машин : Сб.научн. тр. / Висхом.- Москва, 1988. - с. 43...61.

5. Умурзаков А.Х., Абдувахобов Д.А., Мамадалиев И.Р. Тупрокка асосий ишлов беришда чукур юмшаткичларни урни "Кишлок хужалигида ишлаб чикариш, фан ва таълимнинг интеграциясига инновацион технологияларни тадбик этишда халкаро фермерларнинг роли" Наманган, 2020 йил.

6. Муратов М.М., Байметов Р.И., Бибутов Н.С. Механико - технологические основы и параметры орудий для разуплотнения почвы. - Ташкент: Фан, 1988. - 104 с.

7. Нагайка М.А. Обоснование конструктивно-режимных параметров вибрационного глубокорыхлителя: автореф. дис. ... канд. техн. наук: 05.20.01 / М.А. Нагайка. -Новосибирск, 2016. - 24с.

8. М.М.Константинов, С.Н.Дроздов, А.У.Туманов, Х.С.Кукаев, И.Д.Найманов. Почвообрабатывающие орудия с источником направленных колебаний. Известия Оренбургского государственного аграрного университета

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.