CC BY
29Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
TUNGI YORITISH SISTEMASINI INTELLEKTUAL TIZIMLARINI TADQIQ QILISH VA ISHLAB CHIQISH
Azamat Alijonovich Yusupov
Andijon Mashinasozlik Instituti.
"Mashinasozlik ishlab chiqarishni avtomatlashtirish" kafedrasi mudiri, PhD.
E-mail: Azamat7uzbek@gmail.com
Ilyosbek Sirojidin o'g'li Pazletdinov
Andijon Mashinasozlik Instituti.
"Mashinasozlik ishlab chiqarishni avtomatlashtirish" kafedra magistranti.
E-mail: mr.ilyosbek007@mail.ru
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada tungi yoritish sistemasini intellektual tizimlarini ishlab chiqish, elektr energiya sarfini kamaytirish, avtomatik nazorat qilish va boshqarish tizimlarini tadqiq qilish hamda avtomatik nazorat qilish va boshqarish tizimining modelini ishlab chiqish haqida so„z yuritilgan. Shuningdak samaradorligi yuqori bo'lgan murakkablik darajasi 4 guruhga tegishli intellektual tizim algoritmi tuzib chiqilib samaradorlik ko'rsatkichlari hisob-kitob qilingan.
Kalit so'zlar: yoritish tizimlari, intellektual tizimlar, yoritishni boshqarish, guruhli boshqaruv, manzilli boshqaruv, monitoring va qayta aloqa yordamida boshqarish, atipik funksionallik.
KIRISH
Tobora glaballashib borayotgan dunyo va o'sib borayotgan aholi soni shaharlar va aholi yashah punktlariga insonlar uchun qulaylik yaratishni taqazo qiladi. Insonlarning ishlashi, yashashi va dam iloshi uchun aholi punktlarini shunga moslab loyihalash talab qilinadi. Aholi punktlari va shaharlarni tungi yoritish xam bu masalaning eng asosiy qisimlaridan hisoblanadi. Tungi yoritish sistemalarini loyihalashda aholiga qulaylik yaratish bilan bir qatorda iqtisodiy samarali tizimlardan foydalanish bozor iqtisodiyotidagi talablaridan biridir. Tungi yoritish sistemalarida intellektual tizimlarni qo'llash iqtisodiy samaradorlikga erishishga yordam berish bilan bir qatorda turmush tarziga qulaylik ham olib kiradi.
Aholi turmush darajasini oshirish, fuqarolarning dolzarb muammolarini hal
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
etish, ijtimoiy infratuzilmani yaxshilash va hududlarni rivojlantirish uchun munosib shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, 2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni izchillik bilan amalga oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi "Aqlli shahar" texnologiyalarini joriy etish to'grisida Konsepsiyasini imzoladi1.
MATERIAL VA METODLAR
Tadqiqot usullari. Intellektual yoritish tizimlari haqida so„z yuritilganda avvalambor qanday intellektuallashtirish tizimi haqida so„z yuritilayotganligini aniqlab olish juda muhim hisoblanadi. Ushbu jamoaviy kontseptsiyada (tizimlarda) turli xil murakkablikdagi muammolarni hal qilishga imkon beruvchi kamida to'rtta guruhni ajratib ko'rsatish mumkin, masalan drayverlar, chiroqlar (yoritgichlar) va tarmoq uskunalari:
1. Guruhli boshqarish tizimlari
2. Manzilli boshqaruv tizimlari
3. Monitoring va qayta aloqa bilan boshqaruv tizimlari.
4. O'rnatilgan tizimlar va atipik funksionallikka ega tizimlar [1 ]
Guruhlarni boshqarish tizimlari. Asosiy darajadagi intellektuallik (aql-
zakovat) tashqi shart-sharoitlarga qarab chiroqlarning yorug'lik oqimini o'zgartirish imkoniyatida namoyon bo'ladi.
Ushbu shartlar quyidagicha bo'lishi mumkin:
• kechki va tungi vaqtda yorug'lik oqimi va elektr energiyasi iste'molini kamaytirishni belgilovchi jadval;
• yorug'lik yoki mavjudlik sensori signallari tabiiy yorug'lik yetarli bo'lganda yoki odamlar yo'q bo'lganda yorug'lik chiqishi va quvvat sarfini kamaytirish uchun;
• odam yorug'lik darajasini o'zi tushirmoqchi bo'lganida qo'lda yuboriladigan buyruqlarni qabul qilishi.
Yoritish tizimiga bunday intellektuallikni qo'shishning asosiy samarasi, shubhasiz, energiyani tejashdir. Shu bilan birga, bunday tizimning narxi ancha past bo'lib chiqadi, chunki uning funksionalligi juda oddiy. Guruh nazorati holatida yorug'lik oqimini yoritgichlar guruhi uchun yoki tarmoqda mavjud bo'lgan barcha yoritgichlar uchun bir vaqtning o'zida o'zgartirishingiz mumkin. Bunday tizimda esa har doim ham foydalanish mumkin emas [2].
1 Harakatlar strategiyasi (Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 18-yanvardagi 48-son qarori) E-mail: carjisor@gmail.com
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
Manzilli boshqaruv tizimlari. Bunday tizimlar, guruh funksiyalariga ega bo'lishdan tashqari, har bitta chiroqning yorug'lik oqimini boshqarishga imkon beradi. Bu nima uchun kerak? Misol uchun, bir nechta chorrahalar va piyodalar o'tish joylari bo'lgan yo'lni ko'rib chiqing. Kechki va tungi vaqtda, piyodalar harakatining intensivligi soatiga 40 kishidan kam bo'lsa va har ikki yo'nalishdagi transport vositalari soatiga 50 birlikdan kam bo'lsa, biz DO'ST R 52766-2007 ga muvofiq "Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo'llarini tartibga solish elementlari. Umumiy talablar", biz tashqi yoritish darajasini 50% ga kamaytirish imkoniyatiga egamiz. Shu bilan birga, aholi punktlarida joylashgan piyodalar o'tish joylarida qatnov qismining yoritilishini kamaytirishga standart ruxsat berilmaydi va bu juda mantiqiy ko'rinishga ega, haydovchi har qanday vaqtda ham piyodalarni aniq ajratishi kerak. Shuningdek kesishmalarda yorug'lik oqimini kamaytirish ham istalmagan holatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Bunday sharoitda guruh nazorati faqat chorrahalar va kesishmalardagi yoritgichlar aqlli haydovchilar bilan jihozlanmagan va boshqaruv buyruqlarini tushunmasa yoki umuman alohida chiziqdan quvvatlanishi mumkin bo'ladi [3]. Bu o'rnatish va sozlash nuqtai nazaridan noqulay va amaliy jihatdan samaradorligi past bo'lishi mumkin. Ko'pgina hollarda, agar bunday qarama-qarshiliklar ko'chada yuzaga kelsa, ular shunchaki chiroqlarning yorug'lik oqimini umuman kamaytirmaslikka olib keladi. Shu bilan birga, manzilli nazorat yorug'lik oqimini faqat qoidalarda ruxsat etilgan hollarda muammosiz kamaytirish imkonini beradi. Bu guruh nazorati bilan solishtirganda manzilli boshqaruvning asosiy afzalligi: yoritishni boshqarish tarmog'ining bir xil tuzilishi va bir xilligi bilan energiya tejash uchun yanada katta imkoniyatlar yaratadi.
Monitoring va qayta aloqa bilan boshqaruv tizimlari. Murakkab darajadagi intellectual tizim. Yuqorida tavsiflangan variantlarning funksionalligini o'zlashtirgan bunday boshqaruv tizimlari, shuningdek, yoritgichning holatini kuzatish va uning holati hamda ishlash statistikasi haqidagi ma'lumotlarni boshqaruv tarmog'i orqali serverga, masofadan boshqarish pultiga, mobil terminallarga va boshqalarga uzatish imkonini beradi [2, 4].
Bu nima uchun kerak? Agar biz nafaqat LED chiroqlar, balki gazrazryadli chiroqlar haqida gapiradigan bo'lsak, unda chiroq ustidagi kuchlanishni nazorat qilish funktsiyasiga ega elektron balast chiroqning ishlash muddati tugashi yaqinlashayotganini oldindan aniqlashga imkon beradi. Hayotiylik davrining oxiriga kelib, chiroq ustidagi kuchlanish sezilarli darajada oshadi va agar u almashtirilmasa, bir muncha vaqt o'tgach, yonish jarayoni beqaror bo'lishi mumkin. Chiroq sovib,
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454
Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
porlamaydigan bo'lib qoladi va uzoq pauzalar bilan chiroqni qayta yoqishning tsiklik rejimiga kirish orqali yoritgich ishlamay qolishi mumkin. Elektron balastda teskari aloqa funktsiyasi mavjudligi bizga chiroqning xizmat qilish muddati tugashi haqidagi ma'lumotlarni xizmat ko'rsatuvchi tashkilotga yetkazish imkonini beradi. Shunday qilib, bunday tizim yordamida oldindan ma'lum bir yoritgichga o'tish va undagi chiroqni almashtirish, yoritgichning ishdan chiqishiga yo'l qo'ymaslik uchun fundamental imkoniyati mavjud.
O'rnatilgan tizimlar va atipik funksionallikka ega tizimlar. Murakkablik darajasi eng yuqori bo'gan intellektual tizim bo'lib yuqorida sanab o'tilgan barcha yoritishni boshqarish tizimlarining funktsional imkoniyatlariga ega bo'lgan holda, ular yanada murakkab boshqaruv tizimiga o'rnatilishi mumkin. Masalan, isitish, konditsionerlik va shamollatish tizimlari, xavfsizlik va yong'in signalizatsiya tizimlari, kirishni boshqarish tizimlari va boshqalarni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan binolarni boshqarish tizimi hisoblanadi [3, 4].
Tadqiqot natijalari. Biz taklif qilayotgan loyiha to'rtinchi guruhga mansub murakkablik darajasi eng yuqori bo'lgan "O'rnatilgan tizimlar va atipik funksionallikka ega tizimlar" misolidagi loyiha bo'lib, bu loyihani 3 km li ko'cha misolida yaratilgan.
Yoritish turi - fonusli, har bir fonusda qatnov qismini yoritish uchun 3 ta chiroq qo'llaniladi. Har bir chiroq quvvati 150w li LED chiroqlardan tashlik topgan.
Ko'chaning bir tarafida o'rtacha 75 ta fonus, xar bir fonusda 3 tadan yo'lni yoritish uchun LED chiroq bilan jihozlangan. 2 qatorda 150 ta fonus, jami 450 ta LED chiroqlardan taskil topgan. Har bir LED chiroq quvvati 150w, 450 ta LED chiroqning quvvati 67.5 Kw/soat ni tashlik qiladi.
^^^ START
1-rasm. Intellektual tizim ishlash algoritmi O'zbekiston iqlimi sharoitida qish faslida o'rtacha 14 soat, yoz faslida 7 soat yo'llarni yoritishni talab qiladi. Bu o'rtacha yillik 3832 soadni tashlik qiladi.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
Bu liniyamiznig o'rtacha quvvati 67.5 Kw soat ni tashkil qilishini xisobga olsak. Bu yillik 258.000 Kw/soat energiya talab qiladi.
1- jadval
Oddiy yoritish tizimida energiya istemoli
Yoritishni talab Energiya sarfi Energiya Energiya sarfi
etuvchi soatlar kw/soat sarfi kw/kun (o'rtacha) kw/yil
Yoz faslida 7 67.5 472 258.000
Qish faslida 14 67.5 944
O'rtacha 10.5 67.5 708
Ishlash algoritmi. Yoritish tizimida intellektual tizimlarni qollagan holda energiya samaradorlikga erishish mumkin. Bunig uchun yoritishni talab qilayotgan joyning holatini, qatnov oqimini va harakat havfsizligiga etibor berishi kerak.
Bu tizimni tashkil qilish uchun PLS tizimlari, yorug'lik datchigi, harakat datchigi kerak.
Tizimga asosiy buyruq beruvchi vositalar yorug'lik va harakat datchigi hisoblanadi. Birinchi signalni yoruglik datchigi yorug'lik pasayishi bilan bera boshlaydi. Agar qurilma Yo'q signalini bersa asosiy liniyani o'chirishga signal beradi. Agarda qurilma Ha singnalini bersa. Harakat datchiginiga signal beradi.
Harakat datchigi o'z navbatida harakatni sezsa Ha signalini beradi va liniyaga 100% quvvatni 10daqiqa uchun bera boshlaydi. Agarda harakat datchigi harakatni sezmasa liniyaga 33% quvvatni yoqishga buyruq beradi (1-rasm).
2-jadval
Tizim energiya sarfi hisobi
Intellektual tizimning Energiya Energiya sarfi Energiya sarfi
energiya sarfi. sarfi Kw/soat Kw/kun yillik Kw/soat
Yoz 4soat/100% 67.5 270 337
oylarida 3soat/30% 22.5 67.5
Qish 7soat/100% 67.5 472 629
oylarida 7soat/30% 22.5 157
O'rtacha 5.5soat/100% 67.5 371 483 176.500
5soat/30% 22.5 112
Tungi yoritish sistemasini intellektual tizimlarini ishlab chiqish, elektr energiya sarfini kamaytirish, avtomatik nazorat qilish va boshqarish tizimining modelini ishlab
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
chiqish natijasida energiya sarfini tajash imkoniyati yaratildi. Quyidagi jadvalda tizim energiya sarfi hisobini ko'rish mumkin.
3-jadval
Tizimning iqtisodiy samaradorligi
Oddiy Intellektual Oddiy yoritish Intellektual Intellektual
yoritish tizimning tizimining tizimning tizimning
tizimining energiya sarfi. energiya sarfi energiya sarfi. energiya
energiya tejamkorligi
sarfi Kw/soat
Kunlik Kunlik Yillik Yillik Kunlik Yillik
Kw/soat Kw/soat Kw/soat Kw/soat Kw/soat Kw/soat
Yoz 472 337 258.000 176.500 135 81.500
oylarida
Qish 944 629 315
oylarida
O'rtacha 708 483 225
Jadvaldan ko'rinib turibdiki tizim samaradorligi o'rtacha hisobda 32% tashkil etmoqda.
XULOSA
Bugun shaharning asosiy va kvartal ichidagi yoritgichlarini saqlash, ta'mirlash va yangisini qurish mafkurasini butunlay o'zgartirish zarur. Faqat yangi texnologiyalar, materiallar va asbob-uskunalardan foydalanish shaharning yoritilishini mavjud standartlarga keltiradi, shaharning estetik qiyofasini o'zgartiradi. Hozirgi vaqtda tashqi elektr yoritish tarmoqlarining aksariyati rekonstruksiya va kapital ta'mirlashga muhtoj.
Tashqi yoritishning ishonchliligini oshirish choralari quyidagilarni ta'minlaydi:
- tashqi yoritish ob'ektlari va tarmoqlarini texnik jihatdan sog'lom holatda saqlash;
- muhandislik infratuzilmasi uskunalari va tarmoqlarida avariya holatlarini bartaraf etish;
- ko'cha (tashqi) yoritish tarmoqlarining texnik jihatdan sog'lom holatini saqlash;
- shaharning estetik jozibadorligi va aholining hayot sifatini oshirish;
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-691-697
- Shahar hududida fuqarolar uchun xavfsiz va qulay yashash sharoitlarini yaratish.
Tashqi yoritishni boshqarishning aqlli tizimidan foydalanish yo'l harakati xavfsizligini, piyodalar xavfsizligini ta'minlaydi va shaharning me'moriy, sayyohlik va savdo mahsulotlarini sezilarli darajada yaxshilaydi. Bu tizim umuman arzon emas, lekin davlat byudjetining kichik qismi ko'chalarni yoritishga sarflanmaydi.
Ko'cha yoritgichlarini boshqarishning aqlli tizimi - ko'cha yoritgichlari uchun masofadan boshqarish pulti bo'lib, u har bir ko'cha chiroqining yoritgichlarini va yorug'lik darajasini boshqarish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, har xil sharoitlarda to'g'ri yorug'lik miqdorini kafolatlaydi. Shu darajada muhimki, chiziqdagi har qanday o'zgarishlar to'g'risida real vaqtda fikr-mulohaza bildirish energiya sarfini kamaytiradi va texnik xizmat ko'rsatishni optimallashtirishning ilg'or vositalarini taklif etadi
Tungi yoritish sistemasini intellektual tizimlarini tadqiq qilish natijasida, energiya sarfini avtomatik nazorat qilish va boshqarish qurilmasining modelini ishlab chiqilib qurilma modelini hayotga tadbiq qilish uchun eng iqtisodiy samarador yo'l tanlab olindi hamda 32% samaradorlikka erishildi.
REFERENCES
1. Вставская Е.В. Построение систем управления сложными комплексами наружного освещения / Е.В. Вставская, Т.А. Барбасова // Вестник ЮжноУральского государственного университета. Серия «Компьютерные технологии, управление, радиоэлектроника». - 2011. - Вып. 14, №23 (240). - С. 98-102;
2. Проскурин О.А. «Автоматизированные системы управления наружным освещением. Опыт Москвы», журнал «Энергосовет» № 2 (15), 2011 г.;
3. «D.C. Plans Streetlights That Save Money, Offer Wi-Fi, Help With Parking» http://www.nbcwashington.com/news/tech/DC-Smart-Streetlights-Save-Money-Wi-Fi-Help-Parking-Smart-Trash-Cans-397648271.html
4. «Dover officials eye need for 'ShotSpotter' technology in battling crime» http://delawarestatenews.net/news/dover-officials-eye-need-shotspotter-technology-battling-crime/
