83SANOAT KORXONALARIDA ELEKTR YURITMALARNI CHASTOTA O'ZGARTKICHLAR BILAN BOSHQARISH VA ULARNING IQTISODIY SAMARADORLIGINI OSHIRISH VA XAVFSIZLIK QOIDALARI
Murod Muslimovich To'laganov
Toshkent davlat texnika universiteti o'qituvchisi, t.f.n. dotsenti
Shoyadbek Shavkatbek o'g'li G'ulomjonov
Toshkent davlat texnika universiteti magistranti. gulamjanovshoyadbek@gmail.com
ANNOTATSIYA
Maqolada ish jarayonida elektr yuritmalarni boshqarish, asinxron elektr yuritmalarning ishlashini avtomatlashtrish orqali energiya samarodorligini oshirish. Korxonaarning ishlab chiqarish xususiyatlarini hisobga olgan xolda zamonaviy yarim o'tkazgich texnikasi asosida texnologiyani ishlab chiqish va uning iqtisodiy ko'rsatkichlarini hisoblab chiqish.
Kalit so'zlar: Asinxron elektr yuritma, chastota o'zgartkich, regulyator, elektr yuritmani boshqarish tizimi, iqtisodiy yo'li va texnika xavfsizlik qoidalari.
KIRISH
Elektr yuritmalarni chastota o'zgartkichlar orqali boshqarish har tomonlama samarali usul hisoblanadi. Bunda asinxron elektr motorni silliq ishga tushirish mumkin. Odatda asinxron elektr motorlar ishga tushish paytida normal ishlayotgan vaqtdagi istemol qiladigan elektr energiyasidan 5-6 barobar ko'proq elektr energiya istemol qiladi. Chastota o'zgartkich orqali asimxron elektr motor ishga tushirilganda motor silliq holatda ishga tushadi va elektr energiya istemoli pasayadi. Bu esa energiyani tejash imkonini beradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Dvigatellarni chastota o'zgartkichi orqali boshqarganda esa elektr energiya sarfini 40-50 foizgacha tejash mumkin.bu esa jamiyatimizdagi dolzarb bolib borayotgan elektr energiya tanqisligini oldini oladi.Shaxsiy izlanishlarim orqali shuni aniqladimki bu dvigatellar elektr energiyani 30-40 foizini isrof qilmoqda ekan.Shuning uchun dvigatellarni chastota o'zgartkich bilan boshqarishni va elektr energiyani tejashni oldimga maqsad
May, 2022
102
qilib qoydim. Tanlangan elektr motor uchun keng impusli modulyatsiyali (KIM) zamonaviy chastota o'zgartirgichni tanlaymiz. Chunki ular amplituda impusli modulyatsiya asosida ishlaydigan o'zgartkichlardan bir necha muxim afzalliklarga ega: - kichik mass-gabarit ko'rsatkichlar;
- chiqish signali (kuchlanish va tok) sinusoidalga yaqinligi;
- silliqlovchi filtrlar parametr va massa-gabarit ko'rsatkichlari kichikligi;
- yuqori energetik ko'rsatkichlarga ega ekanligi;
- foydali ish koeffitsenti 0.97 dan - quvvat koeffitsenti 0.98 dan kam emasligi Bundan tashqari KIM li chasota o'zgartkichlari transformatorsiz variantda bajarilishi mumkin, bu uning energetik ko'rsatkichlari va effektivligini, ekspluatatsion ko'rsatkichlarini va ishonchliligini oshiradi. Massa-gabarit ko'rsatkichlarini esa kamayishiga keskin ta'sir etadi. Suv sovutish tizimini uzatuvchi dvigatel chastota o'zgartkichli boshqaruv tizimini qo'llashdagi texnik iqtisodiy samaradorlik.
Texnologik protsesslarni avtomatlashtirish maqsadga muvofiqligini ko'rsatuvchi eng muhim kriteriya iqtisodiy samaradorlikdir. Shuning uchun avtomatlashtirish bosqichlarida doimo iqtisodiy tekshirishlar o'tkaziladi va ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning ketma-ketligi hamda eng ko'p iqtisodiy samara beradigan variantlari tanlab olinadi. Bunda avtomatlashtirishdan keladigan iqtisodiy samaradorlik kriteriyalari:
1) Mahsulot tannarxini kamaytirish;
2) Mahsulot ishlab chiqarishni maksimum darajaga etkazish;
3) Mahsulot sifatining eng yuqori darajada bo'lishi nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish protsessini avtomatlashtirishga tayyorlash va uniig loyihasini tuzishda avtomatlashtiriladigan sistema yoki qurilmaning iKtisodiy samaradorligini yanada oshirishi mumkin bo'lgan tuzatishlar ham kiritiladi.
Iqtisodiy samaradorlik miqdorini belgilaydigan asosiy ko'rsatkich - yillik tejam va sarfni qoplash muddati hisoblanadi. Yillik tejam mashina yoki qurilmaning avtomatlashtirishdan oldingi va keyingi ishlashidagi sarflar farqidir. Yillik tejam quyidagi formula bilan hisoblanadi: E = S - Savt.,
Bunda S - mashina va qurilmaning avtomatlashtirishdan oldingi ishlashidagi sarflar (ekspluatatsion xarajatlar); Savt - xuddi shu mashina yoki qurilmaning avtomatlashtirishdan keyin ishlashidagi sarflar (ekspluatatsion xarajatlar). Sarfni qoplash muddati mashina yoki qurilmaning ishlashidagi tejam, avtomatlashtirish uchun ketgan mablag'ni qoplashi uchun kerakli
May, 2022
vaqt oraligi bilan belgilanadi. Sarfni qoplash muddati quyidagi formula bilan ñisoblanadi:
S km =S k/E
Bunda Sk - avtomatlashtirish uchun sarf qilingan (kapital) mablag.
Amalda sarfni qoplash muddati 5 yildan oshmasa, avtomatlashtirish maqsadga muvofiq ñisoblanadi. Mashina yoki qurilmani ishlatish uchun qilinadigan sarflar aloñida komponentlardan (tarkibiy qismlardan) iborat bo'lib, ishlatish sarfi va sarflangan kapital mablagni ñisoblash uchun bu sarflarning ñammasi emas, balki uning avtomatlashtirish sababli o'zgaradigan qismigina nazarda tutiladi. Bunga energiya ñaqi Sen, kundalik oddiy remont uchun qilinadigan sarflar SO kiradi. Bu sarflar bir yillik muddatga ñisoblanadi. Shunda yillik ishlatish sarfi quyidagicha yoziladi: Sy = Sen + SO
Agar S - mashinani avtomatlashtirishgacha va Savt — avtomatlashtirishdan keyingi ishlatish sarflari deyilsa, ulardan ñar birining qiymati yillik sarf formulasiga muvofiq topiladi. Avtomatlashtirish uchun ajratilgan kapital sarf Sk ikki qismga avtomatlashtirish vositalari va asboblar sotib olish uchun qilingan sarflar Sso va ularni o'z o'rniga qo'yish, yig'ish-montajga qilingan sarflar Sm ga bo'linadi: Sk = Sso + Sm
Kapital sarf Sk ning miqdori, loyiñalash vaqtidagi moliya ñisobi bo'yicha belgilanadi. Mana shu ñisoblashlar mashina yoki qurilmalarni ishlatish sharoitlari o'zgargan (avtomatlashtirilmagan va avtomatlashtirilgan) ñollarga tegishli iqtisodiy samaradorlikni ko'rsatadi. Yuqoridagilarni e'tiborga olib, MBI da ko'rib chiqilgan nasos stantsiyasi suv sarfini avtomatik boshqarish tizimining texnik iqtisodiy samarasini asoslaymiz. Ushbu ventilyator ish jarayonini avtomatik aniqlovchi zamonaviy datchiklar va chastota ozgarkich bilan boshqariluvchi boshqaruv tizimini o'rnatilgandan so'ng iqtisodiy samaradorikni aniqlaymiz. Avtomatlashtirish uchun ajratilgan kapita
chastota o'zgartkichli boshqaruv tizimining narhi: Sb.
Montaj, ya'ni nasos va boshqaruv tizimini o'rnatish uchun sarf: Sm Sk = Sso + Sm = ga teng.
Endi avtomatlashtirishgacha bo'lgan sarflar S (ekspluatatsiya xarajatlar) ni aniqlaymiz:
Nasos qurilmasiniñar yili ekspluatatsiya qilinib to'liq ta'mirlanadi, buning uchun yiliga o'rta ñisobda S= (Ob'ektdan
olingan ma'lumotga binoan) so'm sarf bo'ladi.
May, 2022
Avtomatlashtirilgandan so'ng saгflaг Savt=(mutaxassislaг ma'lumotiga tayanilgan) ni tashkil qiladi. Elekfr eneгgiya saf Sen Bu quyidagicha aniqlanadi: Sen=P*N*T
Bunda: P-elektг motor quvvati; N- elektг eneгgiya тгЫ; T-quгilmaning ish soati (Ob'ektdan olingan ma'lumotga binoan) Avtomatlashtiгishdan oldingi va keyingi ene^iya sa^ni aniqlaymiz: Avtomatlashtirilgandan so'ng saгflaг elektг eneгgiya sarfini faгqlash uchun Sen1-oldingi; Sen2-keyingi holat. Sen1.
(Ob'ektdan olingan ma'lumotga binoan) suv uzatish quгilmasining ene^iya saf ish
jaгayonida 30 kVt quvvat saf bilan ishlatilishi aniqlandi.
Sen2.
Avtomatlashtiгilgandan so'ng yillik tamiriash ishlaгiga (PPR) saгflanadigan saгf o'rtacha hisobda: St2 Natijalami jamlab taqqoslaymiz; S=Sen1+St1 Savt= Sen2+ St2
Yillik tejamni quyidagicha aniqlaymiz E = S - Savt
Qo'shimcha kapital mablaglami qoplash muddatini aniqlaymiz: Skm =Sk/E
Elektг toki ta'siгida odam o^anizmiga ximiyaviy, issiqlik va biologik ta'siï ko'гsatadi. Ximiyaviy ta'siгda odam o^anizmida suyuqlik va qon parchalanadi. Issiqlik ta'siгida esa tanining ba'zi qismlari kuyadi. Biologik ta'siг natijasida elekfr toki tiгik ñujayralami Kaltiratadi va muskullami qisqartiгishga olib keladi. Elekfr toki uгganda eng xavfli ta'siг ko'гsatib, neгv sistemani, yurak va nafas olish oгganlaгini ishdan chiqaradi. Elektг toki oгganizmni jarañatlaganda quyidagi faktoгlaг ta'siг etadi: tok kuchi, odam tanasi qarehiligi, kuchlanish, tok chastotasi, tok yo'li, davomiyligi va odamning oгganizmini tuzilishi. Odamga ta'siï etuvchi tokning qiymati Kuyidagicha:
1) Sezilaгli tok (2 mA) gacha - sezilaгli qaltiгash.
2) Man etilgan tok (10-25 mA) qo'l bilan simlami siqib olish.
3) Ribrillyatsionny tok (50 mA dan yuqori). Tananing qarehiligi 100.000 dan 100 Om gacha o'zgaradi. Tok bilan ш-ganda tok urish yo'liga bog'liq eng xavfli urish, tok qachonki qo'ldan oyoq o^ali
May, 2022
105
o'tishda sodñ bo'ladi, chunki bunda odam o^anlan yurak va o'pkasi o^ali o'tadi. hattoki odamga kichik tok ta'sñ etganda odamning ba'zi muhim nuqtalaгi oгqali o'tganda, o'limgacha olib boradi. Bunga qo'lning o^a tomoni, qosh atrafi, umuгtqa, neiv tolalaгining ko'pгoq joylaгi kiгadi.
Elekfr tokidan himoya qilishning ishonchli va keng ta^algan vositalaгidan biгi elekfr quгilmalaгini eгga ulash va nollashtirish hisoblanadi. Elektг quгilmalaгini eгga ulashda qurilmaning elekfr toki ta'siгida bo'lmagan metall qismi, masalan, ^фш^ e^a ko'milgan elektгodlaгga ulanadi. Shu sababli e^a ulash sistemasi elektгodlaг va elekfr quгilma bilan elektгodni biriashtimvchi o'tkazgichlaгdan iboгat bo'ladi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Yeгga ulash elektгodlaгi sun'iy (aynan shu maqsadda maxsus e^a ko'milgan po'lat tmba yoki boshqa todagi metall buyumlaг) va tabiiy (boshqa maqsadtoga eгga o'matilgan metall buyumlaT) ko'гinishda bo'lishi mumkin. Tabiiy elektrodla^ suv quvuгlaгi, bino va inshootlarining temiг beton konstгuktsiyalaгini e^a ko'milgan detallaгi misol bo'la oladi. Gaz va neft quvuгlaгidan e^a ulash elektгodi sifatida foydalanish taqiqlanadi. Sun'iy elektrod^ sifatida po'lat tmbala^ buгchaksimon po'latlar, aгmatuгalaг va temiï polosalaгdan foydalanish mumkin. Bunday elektrodlarning uzunligi 2...3 m, qalinligi 3,5 mm dan kam bo'lmasligi zamr Elektradlami biг-biгiga ulashda ko'ndalang kesimining o'lchami 4x12mm bo'lgan simlaг yoki diametri б mm dan kam bo'lmagan po'lat simlaráan foydalaniladi. Elekt uskunalaгi va jihozlari quyidagi hollaba eгga ulanadi:
1. 380 V va undan yuqori kuchlanishdagi o'zgamvchan tok va 42 V va undan yuqoгi kuchlanishdagi o'zgaгmas tok bilan ishlovchi baгcha uskuna va jihozla^
2. 42 V dan 380 V gacha kuchlanishdagi o'zgamvchan tok va 110 V dan 440 V gacha kuchlanishdagi o'zgaimas tok bilan ishlovchi elekfr jihozlari;
3. 42 V dan va undan kichik kuchlanishdagi o'zgamvchan tok va 110 V va undan kichik kuchlanishdagi o'zgaimas tok bilan ishlovchi portlashga moyil elekfr ji hozlari hamda payvandlash tгansfoгmatoгlaгining ikkilamchi o'ramlari.
Bundan kam kuchlanishdagi elekfr jihozlarini eгga ulash shaгt emas. Standart talablaгi bo'yicha quvvati 100 kVt gacha bo'lgan elektг qurilmalarining eгga ulash qaгshiligi 10 Om gacha, quvvati 100 kVt dan ortiq bo'lgan elekfr quгilmalaгi uchun esa 4 Om gacha bo'lishi talab etiladi. Elekfr Kurilmalarining e^a ulash sistemalaгini ish holatini tekshirishda elektгodlaг va o'tkazgichlaming holati ko'zdan kechiriladi va ulaming qaгshiligi o'lchanadi. Tashqi tekshirish haг б oyda Ыг maгta, yuqoгi va o'ta
May, 2022
106
xavfli elektr uskunalarida esa ñar 3 oyda bir marta o'tkazilishi zarur. Elektrodlar va o'tkazgichlarning Karshiligi esa ñar yili kamida 1 marta o'tkazilishi kerak. Yerga ulash qurilmalarining qarshiligini o'lchashda ampermetr va voltmetrlardan yoki M-416, M-1103 uch markali megommetrlardan foydalanish mumkin. 1-rasm. Elektr mashina korpusini erga ulash. Yerga ulovchi qurilma erga bevosita tegib turuvchi erga ulagichlardan ... -rasm hamda elektr uskunalarning metall qismlari (korpuslari) 3 ni erga ulagichlarga biriktiruvchi erga ulovchi o'tkazgichlar 2 dan tashkil topgan.
Elektr uskunalarning nosozligi yoki ularni ishlatish qoida-talablariga amal qilmaslik odamning shikastlanishiga olib keladi. Elektr toki odam tanasiga termik, elektrolitik va biologik xilda ta'sir etishi mumkin. Natijada odamning nafas olishida, yurak faoliyatida, moddalar almashuvida, qon tarkibida va boshqa a'zolarida o'zgarish bo'lishi mumkin.
Elektrdan shikastlanish elektrik kuyishga, terining metallanishiga, elektr belgilariga, elektrooftalmiyaga, mexanik ta'sirlardan iborat bo'ladi. Elektrdan kuyish to'rt darajada ifodalanadi, bular, ya'ni termik qizarishi, pufakchalar hosil bo'lishi, teri yuzasining mo'rtlanishi, teri to'qimasining to'liq kuyib ketishi namoyon bo'ladi. Odamning tanasi teri qatlami quruq va toza, shikastlanmagan holatda solishtirma karshiligi 105-106 Om*sm ni tashkil etgan, dielektrik hisoblanadi. Tana teri qatlami qarshiligi 300-500 Om bo'lib, tananing qarshili-gi esa 3 dan 100 kOm gacha va undan yu qori miqdorni tash-kil qiladi. Tok o'tish vaqtining oshishi, teri qurishi hisobiga badanning qarshiligi bir necha marta kamayadi. Tana qarshiligini o'rtacha 1000 Om deb qabul qilingan. Tokning o'tishi va shikastlanish, qarshilik ko'rsatish odamning yoshiga, sog'lig'iga va jinsiga bog'liq.
Elektr tokining inson tanasiga ta'siri xillari quyidagi
V
1-rasm.
jadvalda ko'rsatilgan..
May, 2022
1-jadval
Tok Inson tanasidan o'tayotgan
T-p ta'sirining Ta'sir holati tokning kuchi (MA)
xillari o'zgaruvchan (50-60 Hz) o'zgarmas
1. Sezadigan Qo'l panjalari engil titraydi va issiqlik seziladi 0,5 - 1,5 5 - 7
2. Qo'yib yuboradigan Qo'llarda qattiq og'riq bilinadi, qiziydi 8 - 10 20 - 25
3. Ushlab qoladigan Qo'llarni ushlab qoladi, shok holati kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi, yurak faoliyatida o'zgarish bo'ladi. 20 - 25 50 - 80
4. O'limga olib keladigan Yurakning to'xtashi kuzatiladi, falaj, o'lim holati namoyon bo'ladi 90 - 100 500
Elektr tokidan shikastlanish ko'proq odamning elektr shohobchalari va elektr qurilmalariga qanday bog'langanligi bilan baholanadi.
Chiziklikuchlanishostidagishohobchaniikkifazasigaodamtanasiningbirvakdabo g'lanishi eng xavfli hisoblanadi (2-rasm). Shikastlanish tok kuchi, vaqti va odamning qarshilik ko'rsatish qobiliyatiga bog'liq bo'lib, tok miqdori J=Uch/Ro
2- rasm
Insonning elektr toki bilan bog'lanishi mumkin bo'lgan hollari sxemasi Odamlarni elektr toki yordamida shikastlanishdan himoya qilish uchun ishlab chiqarish sharoitlarida xavfsiz tok, usti krplangan simlar, erga ulangan va neytrallovchi himoya tizimlari, xavfni
May, 2022
108
bartaraf qiluvchi va ogoxlantiruvchi avtomatik moslamalar, himoya vosi-talari, mexaniq to'siqlar, ogohlantiruvchi belgilar ishlatiladi. Shuningdek, elektr uskunalarini tanlash, o'rnatish, ishlatishda mavjud bo'lgan qonun-qoida normalariga amal qilish talab qilinadi.
Shovqin va tebranishga qarshi kurashishni mashina va mexanizmlar, texnologik jarayonlarni loyihalashning dastlabki bosqichlarida boshlash kerak. Korxona bosh planini tuzganda, albatta shovqinga qarshi ba'zi chora tadbirlar ko'rib qo'yilgan bo'lishi kerak. Bunda asosiy sershovqin tsexlarni bir joyga joylashtirish, agar iloji yo'lsa, bunday tsexlarni ishlab chiqarish maydonining chekka tomonlariga joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Sershovqin tsexlarni boshqa tsexlardan tovush o'tkazmaydigan to'siqlar bilan himoyalash kerak. TSexlarning eshik va derazalari tovush o'tkazmaydigan yoki kamroq o'tkazadigan maxsus materiallardan tayyorlangan bo'lishi zarur.Shovqin va tebranishga qarshi kurashishda texnologik jarayonlarni to'g'ri tanlash, ya'ni jarayonda ishtirok etayotgan mashina va mexanizmlarning minimal kuch bilan ishlashini ta'minlash muhim ahamiyatga ega. Moslama va mexanizmlarni sifatli yig'ish, kuzatib borish, tuzatish ishlarini rejali bajarish shovqinning kamayishiga olib keladi. Shu maqsadda amaliy dalillar asosida tashkiliy va texnik tadbirlar ishlab chiqarilgan. Ular quyidagilardan iborat:
Texnologik jarayondan sershovqin va tebranishi kuchli bo'lgan mashina va mexanizmlarni chiqarib tashlash, shovqin manbasi bo'lgan mashina, qurilmalarni ayrim zonalarga joylashtirish,sershovqin tsexlarni alohida ajratib joylashtirish, kuchli tebranishga ega bo'lgan sershovqin mexanizmlarni uzoqdan turib boshqarish tizimini qo'llash, shaxsiy muhofaza vositalaridan keng foydalanish va boshqalar.
Barcha sanoat korxonalari atmosferaga chiqaradigan ishlab chiqarish zararli chiqindilari (gaz, tutun, chang va b.q.) Davlat andozalariga asosan besh sinfga bo'linadi. Korxonalarni sanitariya jihatidan bo'linishida asosan bajarilayotgan texnologik jarayon shartlari, ishlab chiqarish hajmi va atmosferaga chiqarilayotgan zararli chiqindilarni tozalash tadbirlari hisobga olinadi: 360-100% 58-х
х = (58*100) / 360 = 16 %
Sanoat korxonalarining xavfsizligi qurilish uchun joyni tanlash va maydonda bino, qurilmalarni to'g'ri joylashtirilishga
XULOSA
bog'liq. Joy tanlash va korxona qurilishi aholi yashaydigan joy va
May, 2022
tuman bosh loyihasiga asoslanib, Davlat nazorat tashkilotlari bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.Qurilish maydoni loyihasi, kommunikatsiyalarni ulash, suv moslamalari, oqova suvlarni tozalash, atmos-feraga keraksiz moddalarni chiqarib yuborish tizimlari moslamalari va boshqa masalalar mehnatkashlarning mahalliy kengashi deputatlari, ijroiya qo'mitasi, Davlat sanitariya nazorati, Davlat yong'in nazorati va boshqa tashkilotlar bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi kerak. Shu jumladan qurilish maydoni relefi, geologik, gidrogeologik tavsifnomasi, suv ta'minoti, er osti suvi balandligi, tumanga taaluqli ob-havo ma'lumotlari hisobga olinadi.
Korxona uchun joy tanlash va uni loyihalash, qurishda qo'shni korxonalarda bo'ladigan yong'in, portlash, zararli chiqindilardan himoya qilish choralari hamda aholi yashaydigan joyda normal sharoit bo'lishigi ta'minlash masalalari avvaldan e'tiborga olingan bo'lishi kerak.
REFERENCES
1. Hoshimov O.O., Imomnazarov A.T., Elektrmexanik tizimlarda energiya tejamkorlik. Darslik, Toshkent: Fan va Texnologiya, 2015.- 167b.
2. Тун.А.Я. Система контроля скорости электроприода.- М. Энергоатомиздат, 1984. -168 с.
3. Анучин А.С. Система управления электроприводов. Учебник для вузов. -М. Издательский дом МЭИ, 2015-.373с.
4. A.A. Hoshimov, A.U. Mirisayev L.T.KAN "Energosberegayushiy asinhronniy elektroprivod" Tashkentskiy Gosudarstvenniy Tehnuicheskiy Universitet im AbuRayhon Beruni Toshkent-2011 g.
5. T. S. Kamalov Chastotno-reguliruemie elektroprivod nasosnih stantsiy system mashinnogo orosheniya. Akademik nauk Respublika Uzbekistan Tashkent-2014 g.
6. Avtomaticheskie pribori, redulyatori I vichislitelnie sistemi. Spravochnik sposobbye. Izd. 3-ye pererab. I dop. / pod red KASHIRISKOGO b.d. / L. MASHINOSTROENIE, Leningrad. Otd-nie, 1976 g
7. Bulgakov A.A. Chastotnoe upravleniya asinhronnimi elektrodvigatelyami. M.: Nauka, 1988 g.
May, 2022
