36TRITIKALENING XALQ XO'JALIGIDAGI AHAMIYATI
Farrux Nutfillo o'g'li Raimov
Chirchiq davlat pedagogika instituti biologiya yo'nalishi II bosqich talabasi
Аkmal Qalandar o'g'li Bo'ronov
Chirchiq davlat pedagogika inistituti Genetika va evolutsiyon biologiya kafedrasi
dotsenti
Baxtiyor Xushbakovich Amanov
Chirchiq davlat pedagogika instituti Genetika va evolutsion biologiya
kafedrasi mudiri, b.f.d.
Ushbu maqolada Tritikale o'simligi yaratilish tarixi va xalq ho'jaligidagi ya'ni oziq-ovqat, chorvachilik va parrandachilikdagi ahamiyati bo'yicha dunyo olimlari tomonidan yozilgan adabiyotlar tahlili bayon qilingan.
Kalit so'zlar: kleykovina, seleksiyasida, optimal, evolyutsiya, xromosomalar, amfidiploid, sitologiya, genetika, fiziologik,biokimyoviy.
Tritikale bug'doy va javdar gibridiga asoslangan birinchi sun'iy donli ekin. Oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda chorvachilik va parrandachilikda ozuqa sifatida ishlatiladigan bug'doy o'rniga tritikaledan foydalanish muhim ahamiyatga ega [11].
Qishloq xo'jaligida tritikaledan foydalanishning 3 ta asosiy yo'nalishi (em-xashak, non, yashil oziq-ovqat) mavjud. Tritikale oziq-ovqat tayyorlashda noyob tarkibiy qism bo'lishi mumkin. Chorvachilik va parrandalar ratsionidagi tritikale donlarining 50% ni oddiy ovqatlar (bug'doy, arpa va boshqalar) bilan almashtirish tavsiya etiladi. Tritikale arpa bilan birgalikda o'zining yaxshi ozuqaviy afzalliklarini ko'rsatadi [14].
Tritikaleni em-xashak o'simligi sifatida tanlash alohida e'tiborga loyiqdir, chunki tarkibida birinchidan bu kleykovina mavjudligi. Biroq, bugungi kunga kelib, glyuten miqdori past bo'lgan yangi namunalar, shuningdek, glyutensiz navlar mavjud bo'lib, bu em-xashak navlarini tanlashda yordam beradi. Ikkilamchi sezgi nuqsoni -yirik hayvonlarda mikroorganizmlarga salbiy ta'sir ko'rsatadigan
ANNOTATSIYA
KIRISH
5-p-alkil rezorsinolonlarning fenolik antimetabolitlari mavjudligi.
March, 2022
Bu xususiyat tritikaledan 5-p-alkil rezorsinol mavjudligida keskin farq qiluvchi navlar tomonidan meros bo'lib o'tadi. Shuning uchun em-xashak seleksiyasida duragaylashda bug'doy va javdarni duragaylashdan olinadigan va shu moddaning optimal miqdoriga ega bo'lgan tritikale navlaridangina foydalanish kerak [12].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Tritikale - juda qisqa vaqt ichida inson tomonidan yaratilgan ekin. Boshqa barcha qishloq xo'jaligi ekinlarining shakllanishiga olib kelgan ming yillik evolyutsiya jarayoni uni chetlab o'tdi. Shuning uchun selektsionerlar oldida tritikale genofondini sezilarli darajada oshirish vazifasi turibdi. Buning uchun olimlar embrionni sun'iy muhitda o'stirish, duragaylash va xromosomalar sonini ikki baravar oshirish usullaridan foydalanadilar [19].
Birinchi unumdor bug'doy-javdar amfidiploidlari 1888 yilda nemis selektsioneri Rimpau tomonidan F1 bug'doy-javdar duragay nasllarini ota-bobolari bilan kesishishi natijasida olingan. Hosil bo'lgan amfidiploid morfologik jihatdan juda yassi va doimiy bo'lib, 120 yil davomida shundayligicha qoldi. Ushbu kashfiyotdan so'ng dunyoning ko'plab mamlakatlarida tritikaleni yaratish va o'rganish bo'yicha ishlar boshlandi. E. Chermak bug'doy-javdar duragaylarining asoschisi edi
Bug'doy amfidiploidlarini olish bo'yicha A.Munzing tomonidan 28 xromosomali F1 gibridini sun'iy changlatish yo'li bilan tritikale olish bo'yicha keng ko'lamli ishlar olib borildi. Uning ishida turli kelib chiqishi tritikalening biologiyasi, sitologiyasi, genetikasi va seleksiyasi batafsil yoritilgan. Aynan A. Munzing tritikale olishning ikkita usulini ishlab chiqdi. Birinchisi, F1 F2 duragaylari tomonidan o'z-o'zini changlatish va ikkinchisi, F1 duragaylarining mavjud tritikale turlari bilan o'z-o'zini changlatishdir [2; 4; 5; 9; 15].
Seleksionerlar har doim javdarning qimmatli xususiyatlarini bug'doyga o'tkazish g'oyasi bilan qiziqishgan. Javdar - oziq-ovqat, ozuqaviy va texnik maqsadlarda keng qo'llaniladigan universal o'simlik. Uning xilma-xilligi donning yuqori hosildorligi va biologik jihatdan to'liq biokimyoviy tarkibi bilan izohlanadi. Javdarning afzalliklaridan biri shundaki, u yuqori sharoitlarga bardosh bera oladi. 1913 yilda javdar va bug'doyni aralashtirish yo'li bilan duragaylar olingan, keyinroq 1931 yilda ular Triticum va Secale lotincha nomlaridan olingan Tritikale deb nomlangan [3].
O'zbekiston sharoitida tritikalening tez o'sadigan navlarini yaratish respublika seleksionerlari oldida turgan asosiy
[16; 9].
March, 2022
muammolardan biridir. Tez o'sadigan navlar qurg'oqchilik va jazirama boshlanishidan oldin kerakli hosilni olishga qodir bo'lib, tuproqning tez bo'shashishi tufayli yiliga 2-3 marta hosil olish mumkin [1; 6; 7].
Tritikaledan foydalanishning ikkinchi usuli - non pishirish. Hozirgi vaqtda dunyoda hayvon oqsillarini iste'mol qilish 25-35% gacha kamaydi. Protein etishmovchiligini kamaytirish uchun o'simlik oqsili bilan boyitilgan ovqatni olish kerak. Tritikale bu maqsad uchun juda mos keladi, chunki u bug'doy va javdardan aminokislotalar miqdori bilan farq qiladi va nafaqat keng qo'llaniladigan non mahsulotlarini tayyorlash uchun, balki parhez va dorivor oziqlanish uchun ham mos keladi [13].
Tritikale navlarining fiziologik hamda biokimyoviy xususiyatlarini o^ganish usullarining qimmatli xo'jalik belgilaгi bilan biïgalikdan tadqiq etish natijasida, o'zida ko'p miqdoráa oqsil saqlaydigan seгhosil navlami qishloq xo'jaligiga tavsiya qilish, choivachilikda yemga bo'lgan extiyojni qondiгish, tupraq va iqlimning noqulay shaгoitlariga baráoshli va kasalliklaгga chidamli bo'lgan navlarini tanlash imkonini beradi. Tritikale darajasi bo'yicha mavjud tadqiqotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, butun dunyo bo'ylab tadqiqotlarning asosiy qismi oz sonli navlar bo'yicha olib borilgan. Yangi navlarning texnologik parametrlari va pishirish xususiyatlari yetaгlicha o'гganilmagan [8; 17; 18; 21].
Tritikalening biotik va abiotik tasirlarga yuqori bardoshliligi ekologik xavfsiz texnalogiyalami qo'llashni osonlashtiгadi. Tгitikale egallagan pasttekisliklaг Fгansiya, Geгmaniya, Vengгiyada joylashgan. Maydoning qisqaгib boгishi bo'yicha Avistiralya, Boltiqbo'yi davlatlaгi, Chexiya, Daniya turadi [10].
Tritikale dunyoning barcha mintaqalarida sinovdan o'tkazilgan va hoziгgi kungacha yetishtirilib kelinmoqda [20].
Tur ichida har xil darajali sifatga ega kuzgi va bahorgi shakillarining duragaylanishi natijasida yaxshilangan kleykovinali tritikale navlari yaratilgan [22].
Dunyoda aholini oziq-ovqat xavfsizligi taminlashda tarkibida oqsil miqdori ko'p va ozuqa sifati yaxshi bo'lgan tritikale o'simligining turii tupraq-iqlim sharoitlariga moslashtirish, stress omillarga chidamliligini oshirish hamda choi^vachilik va parandachilikda yem uchun islatoladigan bug'doy o'rniga foydalanish muhim ilmiy va amaliy axamiyatga ega.
O'zbekiston sharoitiga moslashgan tritikale namunalarining
XULOSA
tezpishar va hosildor turlarini tanlash va seleksiya uchun boshlang'ich manbalarini yaratish dolzarb hisoblanadi.
March, 2022
REFERENCES
1. Акида Авлакуловна Эшмуродова, Акмал Каландар Угли Буронов
ТРИТИКАЛЕ МОРФОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ КЕЛИБ ЧЩИШИ // Academic
https://cyberleninka.ru/article/n/tritikale-morfologiyasi-va-uning-kelib-chi-ishi
2. Бабоев, С. К., Холлиев, О. Э. У., Буронов, А. К., Маткаримов, Ф. И., & Бузуруков, С. С. (2021). ЯСМЩИИНГ МАЙДА УРУРЛИ ХАЛКАРО ЭЛИТА КУЧАТЗОРИ УСИМЛИКЛАРИДА ДОСИЛДОРЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАДЛИЛИ. Academic research in educational sciences, 2(2).
3. Бободжанов В.А., Курбанова М.Б., Боротова М.М. Продукционный процесс гексаплоидных тритикале// Вести с.-х. науки. 1990. - № 9. - С. 101-105
4. Буронов, А. К. У., Зияев, З. М., Холлиев, О. Э. У., & Файзуллаев, А. З. У. (2021). КУЗГИ ВА ДУВАРАК БУРДОЙ НАВЛАРИНИНИНГ ЮКОРИ АВЛОД ЛИНИЯЛАРИДА МИКДОРИЙ ВА СИФАТ БЕЛГИЛАРИ БУЙИЧА КЛАСТЕР ТАДЛИЛ. Academic research in educational sciences, 2(6), 1481-1488.
5. Буронов, А. К. У., Бабоев, С. К., & Холлиев, О. Э. У. (2021). УЗБЕКИСТОНДАГИ КАДИМИЙ МАДАЛЛИЙ БУРДОЙ НАВЛАРИНИ ГЛИАДИН ОКСИЛЛАРИ ПОЛИМОРФИЗМИ. Academic research in educational sciences, 2(2).
6. Буронов, А. К. У. (2022). ЮМШОК БУРДОЙНИНГ МАДАЛЛИЙ НАВЛАРИНИ ГЛИАДИН ОКСИЛЛАРИ ЁРДАМИДА ПОЛИМОРФИЗМИНИ АНИКЛАШ. Academic research in educational sciences, 3(1), 401-407.
7. Буранов, А. K., Бабоев, С. К., Мелиев, С. К., Моргунов, А. И., & Муминжонов, Х. (2014). ХАРАКТЕРИСТИКА СТАРОДАВНИХ МЕСТНЫХ СОРТОВ ПШЕНИЦЫ УЗБЕКИСТАНА ПО КАЧЕСТВУ ЗЕРНА И ЗАПАСНЫМ БЕЛКАМ. The Way of Science, 20.
8. Ведерникова Е., Чумак Т., Поляк М. Поляк Трехвидовые тритикале -перспективное сырье для хлебопекарной промышленности //Селекция и семеноводство. - Киев: Урожай, 1983. - Вып. 55. - С. 64-65.
9. Грабовец А.И., Крохмаль А.В. Тритикале: монография // Ростовна-Дону: ООО «Издательство «Юг», 2019. - С.240.
10. Гончаров С.В. Европейский семенной рынок тритикале // Тритикале. Материалы научно-практич. конференции —Тритикале и его роль в условиях нарастания аридности климата!. - Ростов н/Д, 2012. - С. 141-
research
in
educational
sciences.
2022. №2. URL:
145
March, 2022
11. Досчанов Ж.С. Узбекистоннинг шимолий худудларига мослашган тритикале навларини танлаш ва уларнинг физиологик хусусиятларини урганиш, Дисс. Tошкент-2021 йил
12. Кайдалов А.Ф., Лукьянчук В.Н. Тритикале на зерно и корм // Современные достижения биотехнологии: матер. 2-ой Всеросс.научно-практ. конф. -Ставрополь. 2002. - С. 93-94.
13. Кондратенко Е.П., О.Б.Константинова, О.М.Соболева, Е.А.Ижмулкина, Н.В.Вербицкая, А.С.Сухих. Содержание белка и аминокислот в зерне озимых культур произрастающих на территории лесостепи Юго-Востока Западной Сибири//Химия растительного сырья. 2015. №3. - С. 143-150.
14. Мазуров В.Н., Санова З.С., Джумаева Н.Е., Еремеев В.И. Руководство по использованию тритикале озимой в кормлении высокопродуктивных молочных коров - Калуга, 2014. - C. 29.
15. Мюнцинг А., Некоторые фазы эволюции тритикале // Проблемы экспериментальной биологии. - М.: Наука, 1977. - С. 86-97.
16. Пыльнев В.В., Коновалов Ю.Б., Хупацария Т.И. и др.; Частная селекция полевых культур: Учебник Под ред. В. В. Пыльнева. - СПб.: Изд-во «Лань», 2016. - 544 с.
17. Baboev, S. K., Buranov, A. K., Bozorov, T. A., Adylov, B. S., Morgunov, A. I., & Muminzhonov, K. (2017). Biological and agronomical assessment of wheat landraces cultivated in mountain areas of Uzbekistan. Sel'skokhozyaistvennaya Biologiya, 52(3), 553-560.
18. Baboev, S., Muminjanov, H., Turakulov, K., Buronov, A., Mamatkulov, I., Koc, E., ... & Morgounov, A. (2021). Diversity and sustainability of wheat landraces grown in Uzbekistan. Agronomy for Sustainable Development, 41(3), 1-13.
19. Varughese G., Barker T., Saari E. Triticale.1987. - P. 31.
20. Gedamu-Gobena A. Triticale production in Ethiopia: its impact on food security and poverty alleviation in the Amhara region. 2008. - P. 178.
21. Kalandarovic, B. A., & Kimsanbaevic, B. S. (2018). Polymorphizm of gliadin proteins among wheat landraces of Uzbekistan. European science review, 2(11-12),
22. The Peace corps: perspectives for the future // Ad Hoc committee on development assistance opportunities in the next decade for the Peace corps. 1974.- P. 55.
15-17.
March, 2022
