CC BY
163
толык аша тYседі. Эдеби кейіпкердіц характері шыгармада оныц іс-зрекеттерін сурттеу аркылы, психологиясы, жан-дуниесі тікелей бейнеленуі, ягни мінез аркылы айкындалып, сондай - ак сырт-сымбатын, бой-тулгасын, бет - злпетін, сейлеу ерекшелігін керсету, ягни жанама мінездеу аркылы жан-жакты ашыла тYседі.
Корытындылай келе, драматургиядагы кейіпкерлер бейнесініц сомдалуы, драматургтер шеберлігі, казіргі кездегі казак драматургиясындагы жетістіктер зерттеу нысанына алынып, тужырымдар беріледі. Драмтургиядагы сюжет пен характер мзселесі злі де зерттеулерді кажет ететін мзселелердіц бірі болып табылады. Кейіпкерлердіц кактыгысы калайда когамдык емірдегі кYрес тартыспен кабысып жатады, жеке адамдардыц іс-зрекетінен, тагдырынан окырмандар заманыныц, дзуірдіц шындыгын керіп злеуметтік кайшылыктардыц сырын угады.
Библиографиялык тізім
1. Эдебиеттану: Терминдер сездігі. ЭТС. [Мзтін] / Кураст. З.Ахметов, Т.Шацбай. - Семей-Новосибирск : Талер-Пресс, 2006. - 398-б
2. Кекшбайулы Э. Он екі томдык шыгармалар жинагы [Мзтін] / Э. Кекшбайулы.- Алматы: 0лке, 1999. - 399 б.
3. Нургали, Р. Эдебиет теориясы [Мзтін] / Р. Нургали. - Астана : Фоллиант, 2003, - 576 б.
ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЯ Резуанова Галияпану Кабиевна
Кандидат филологических наук, доцент, заведующий кафедрой «Казахская филология» Инновационного Евразийского университета, г. Павлодар., Казахстан
Молдагали Бакытгул
Преподаватель кафедры «Казахская филиология» Инновационного Евразийского университета, г. Павлодар., Казахстан
УДК 81.572 ББК 81.01.
ВРЕМЯ И ПРОСТРАНСТВО КАК ФИЛОСОФСКИЕ ПОНЯТИЯ В КУЛЬТУРНОЙ ЛЕКСИКЕ КАЗАХОВ
В данной статье рассматриваются особенности репрезентации времени и пространства в казахской культурной и языковой картинах мира. Обсуждаются научные понятия времени и пространства, раскрывается символическое значение мифологической модели мироздания «байтерек», эксплицируются естественно-научные основы категоризации времени и пространства.
Ключевые слова: когнитивная лингвистика; картина мира; концепт; лингвокультурология, лексикология.
TIME AND SPACE AS PHILOSOPHICAL CONCEPTS IN CULTURAL
LEXICON OF KAZAKHS
This article describes the peculiarities of time and space representation in Kazakh culture cand language. The scientific descriptions of these phenomena are discussed, the symbolic meaning of Baiterek mythological model is revealed and the nature science motivation of Kazakh time and space categorization is exemplified.
Key words: cognitive linguistics; world, concept; linguistics; lexicology.
УАЦЫТ ПЕН КЕЩСТ1КТЩ КАЗАК МЭДЕНИ-ЛЕКСИКАДАГЫ
ФИЛОСОФИЯЛЬЩ ТАНЫМЫ
Материалистж диалектика материяны элемде кещстш пен уакыттан тыс eMip CYрмейді, уакытша касиетке ие бола алмайды деп санайды. Кецістік - материя болмысынын, формасы. Болмыстыц формасын, онын, болуын кeрсететін куй -уакыт. Бул екеуі бір-бірімен тыгыз байланысты. Кез келген заттык жуйе курылымга жэне сырткы ортада циклді езгерютердщ сипатына тэуелді болатын уакытта дамиды. ЖYЙеніц меншікті уакыты накытылы сэйкестште (ауысымга байланысты кYн-тYн, белсенді циклдерден, биоритмдерден) болады. Когам меншікті уакыт катынасы мен даму кeрсеткіші болып табылатын eнім тездігіне жэне гылымга жYгінеді. Екіншіден, меншікті уакытта кез-келген жYЙе дамып, жетіліп отырады. Уакыттыц eзін колданылу eрісіне карай эртYрлі атауга болады. Мэселен, бір гана жердіц айналуын алайык. Егер жердщ айналу жиілігін биоритмдердіц eзгерістерімен салыстырсак, биологиялыц уацът, элеуметтж уацът, астрономиялыц уацът бір мезгілде болатын ауысымдарга тэуелді. Бул уакыт сипаты казак философиясында ерекше мэнге ие.
Казак философиясы - казак халкыныц мэдени жетютжтершщ мэні мен зацдылык жалгасы. Олай болса, уакыт пен кещстштщ философиясы казак халкыныц мэдени танымында рeлі зор. «Кещстш пен уакыт тYCІніктерініц генезисін жаратылыстау-гылыми мэліметтерден багдарлап кeрсету дэстYрініц оц жагы болды» [Анасова, 2006, б. 11] - дей келе, зерттеуші К. Анасова: «Кещстш пен уакыт угымдары элемдш мэдениет дамуыныц сатыларында дYниеніц генетикалык бастауы ретінде карастырылады» [Анасова, 2006, б. 13] -деп, тужырымдайды. Демек автор уакытты кабылдау идеясыныц генезисін эдебиет пен тарихтагы, элеуметтж орта мен кещстш-уакыттык тYCІніктердіц eзара уштасуы мен сэйкестігін аныктау кажетлпмен байланыстырады.
Ал философия галымы Т.Х. Габитов: 1) 6ip багъттагы уацът; 2) цайталанбалы уацът; 3) оцигалъг уацът деп карастырады [Габитов, 2004]. Ал зерттеуші С. Мырзалы уакыт пен кещстштг 1) биологиялъц кещстж пен уацът; 2) психологиялъщ уацът пен кещстж; 3) элеуметтж кещстж пен уацът деп карастырган [Мырзалы, 2008]. ДYниежYЗІ халыктарында уакыт цикшн елестету^ сипаттауы, тіпті оныц аякталуы да эртYрлі. Мэселен уакыт -мерізім, сагат, eмірдіц eту уакыты, арыга барсак, халык мекеш, турмыс тіршілігі, тарихы, діні-ділімен байланысы. Айталык, «уацыт тапшы» бірлігін
алсак, уакыттыц шектеулігін байкаймыз, «уацыт втпей» деген бірлік уакыттыц алдында адам езін дзрменсіз сезінуін керсетеді, ал «уацыт тауып» деген бірліктен адамныц езін уакыттан кYштірек сезінетінін тYCІнуге болады. Будан уакыттыц шегініц бар екенін керуге болады. Эрбір адамнын, уакытпен байланысты шектеулі гумыры бар. Уакыттыц шектеулі екенін тYCІнген адам ез ісін Yнемі жоспарлап, барын багалап, одан айрылып калмаудыц камын жасауы керек. Ягни С. Мырзалыныц сезімен айтар болсак, «біздіц бул Дуниеге келуіміз де, келмеуіміз де мумкін еді. Алайда біз келдік. Біле білген кісіге, жалгыз соныц езі гана - Yлкен бакыт, гажап окига. Олай болса, емірдіц зр сзтін багалап, оны ете укыпты пайдалануымыз керек. Тек сонда гана емірде Yлкен жетістіктерге жетуге болады» [Мырзалы, 2008; б. 32].
Казак тілініц тYCІндірме сездігінде: «Уакыт. зат. 1. философия. Материяныц уздіксіз даму мен емір суруініц обьективті бір формасы; мезгіл, мерзім. Табысца табыс уласты, кэртер орнын жастар басты, уацыт, емір зацы мен талабы осындай (Э. Жэмшев, Армысыц). 2. Сзт, кез, мезет. Сагатыма царасам, сменага баратын уацыт боп цалыпты (А. Жацсыбаев, Меніц досым).
3. Ауыс. Заман, дзуір. Кетер, досым, кетер бекер турмалыц Жаца уацыт келе жатыр нурланып (К. Муцашев, Жер). Уакыт жок. Кол тимейді, мурша жоц. Жолда керген цызыгымызга сан жетпейді, олардыц бзрін айтып жатуга уацыт жоц (Э.Нуршайыцов, Батыр.). Уакыт кешті. Уакыт еткізді. Ол келесі сэтте не айтып тастар екен, соган не жауап береміз деп, мазасыз уацыт кешетінбіз (К. Юсупов, Ацицат). Уакыт тапты. Уакыттыц ретін келтірді. -Егер уацыт тапсац біздіц агайга айта сал, аты керек болса Карасуга хабарлар, - дедім (С. Бегалин, Уацыт). Уакыты бітті (жетті). Мезгіл таусылды, елетін кезі келді. Уацыттыц ісі циын-ды, уацытымыз жеткен соц, айтып-айтпай не керек, мезгіліміз біткен соц (ХТШ-ХІХ 2. Казац ацын.) [КТТС, 1986,
б. 433].
«Уакыт» сезі этимологиялык сездікте берілген мзлімет бойынша араб тілінен алынган сез <^иг» уакыт деген кене тYркі лексемасы казак тілінде сакталмаган. Бірак «о§иг» деген сез казак тілінде «береке» деген сездіц магынасын береді. Ал огыз тілінде «оц», «жол оц болсын» деген магынаны білдіреді.
«Заман» араб. [ззман: уакыт, кезец, дзуір] - дзуір, заман, уакыт жзне «замана» (ар. фарси > заман+а журнагы; 1. гасыр, дзуір) [Этимологиялык сездік, 1966, б. 228].
«Ежелгі тYркі сездігінде» берілген мзлімет бойынша затапа (перс. dils <арабск.) - уакыт, дзуір. Бірак осы «уакыт», «дзуір», «заман» деген сездер баска да магына береді - «тагдыр», ол жеке концепт болып карастырылады. Бурынгы кезде «заман» сезі араб тілінде ^ндер мен тундерден туратын, кезектесіп келетін шексіз уакыт, тагдыр болып саналган [Радлов, 1893, б. 325].
Кешпенді мал шаруашылыгыныц кіндігі болып келген казак ултыныц жыл кайыру, уакыт айыру ісін жауаптанган езіндік жулдызшы-есепшісі болган. Казак жулдызшы-есепшілері жазда шыжыган ыстыктыц, кыста аяздыц келер уакытын, сзтін, кацтарда аяз турса, акпанда жылылык жалгасатынын есептеп,
айдын, шугыл єзгєрєтін тустарын белігілеп, халыкты алдын-ала кyлaFдaр етіп отырFaн.
Уакыт деген кешегі, бYгінгі, ертенгінін Yзілмес жaлFaсы, бір-бірінен немесе 6ірєуін екіншісінен 6єліп карасан, тарих естелігі, ертенгілік уміт бYгінгіден Yзіліп калады. Ертенгіні алдын-ала болжay адам баласынын колынан келе бермейді, бірак ємірдє оны алдын-ала ойластырып, шындыктын кєзін aшкaндaрFa yрпaFын aпaнFa жыгып кеткендерде жок емес. Эрине, казак та єзінін жэне yрпaFынын келешегін ойлaFaн. AсaнкaЙFы, Актанберді, Абай, Акытжаннын єлєндєрі, Абылайдан aлFaн сєз, Касымханнан кaлFaн сєз, Есімханнан естіген сєз, Тэyекелден жеткен сєз, Жэшбек айткан жанды сєз -осынын бaрлыFы казактын келешегі, бугінгі біздер ушін еткеннін бYгінгі жaлFaсы. Уакыт естіп урпакты урпакка жaлFaп жатады. «Tyct^ емірін болса, кештік мал жина» деген сез казак жан-дуниесіндегі yaкыт жэне келешек есебінен тyсa керек [Кинаятулы, 1995, б. 297].
Уакыт пен кеністіктегі кездескен нысандардын сипатын ата-бабаларымыз табиги куйінде yFынып-тYCІнген сонымен катар, коршаган орта мен тaбиFaт KyбылыстaрындaFы эртYрлі факторларды кунделікті емір CYPУ жагдайымен байланыстыра караган. Мэселен, ет асым (пісірім) уацыт, сут пісірім уацыт, шай цайнатым уацыт арасында (ішінде), бие сауымдай уацыт, Азан шацырып болганнан кейін, азанда, ел жатцан уацытта, кун шыццанша, тун батцанша, ымырт жабылганша, сэске кезінде, бір куні, бие агытар уацытта, т.б..
Мундай кунделікті турмыс тіршілікке катысты yaкытты жобaлayFa темендегідей мысалдар кєлтіругє болады. Em асым (пісірім). Хальщтьщ уакыт елшемі: шамамен бір тамак пісетін уакыт (2-3 сагат). Базаралы бір em асым жалгыз алысцанда, он жігіттіц бесеуін найзалап, цалган бесеуін жаралы, ызалы жолбарыстан цашцан цорцац иттей цып цуып, айдап тастады (М.Эуезов, Абай жолы).
CYm пісірім ya^bim. Халыктык елшем. Ширек сагат шамасы (10-20 минут). Жігіт цыздан цара узбей тур, цыз цозгалатын емес, CYm пісірімнєн а^ам yaKfrim втті (Э.Нушайыцов, Цан мен тер).
Шай кaйшmbm уакыш арасында (ішіндє). Уакыт елшемі, бір шай кайнар мезгіл. Содан шапцылап отырып, беттеріцді ацгарлап, бір шай Kflйнamыm бойы узбей айгайлап келе жатыр едім! - деді (М. Эуезов, Абай жолы). Кунанбайдыц тыгыз берген буйрыгы бойынша, бір шай КАйнаш^ім арасында жуз елудей жігіт атцамінді (М.Эуезов, Абай жолы).
«Уакыт» концептісін уацым агымы ретінде темендегідей туракты тіркестерден байкауга болады: 35 жыл уацыт втті. Уацыт алыстап барады. Осы уацытта келеді. Уацыт ешцайда цашпайды. Злі де уацыт бар гой?
Кез келген атау кажеттілік болган сон пайда болады. Тіл - атаулардан куралады. Бірак эрбір тіл кандай да бір улттын гана тілі болатындыктан, онын эрбір атауы мен эрбір грамматикалык формасы сол улттын ділін танытады, сол улттын белгілі бір кажеттілігін етейді. Сондай-ак, сол бірлік аркылы беріліп турган акпаратка халык ез тэжірибесі аркылы кез жеткізіп, онын зандылыгын таныган.
«Кецістік бір мезгілде катар емір CYретін объектшердщ орналасу ретін керсетеді. Ал уакыт бірінен соц бірі болатын кубылыстардыц емір CYPУ ретін белгілейді, ягни, кез-келген материалдык (заттык) процесс бір багытта -еткеннен болашакка карай дамиды» [Философиялык сездік, 1996, б. 438]. Бул, зрине, философиялык аныктама.
Жалпы философиялык тYCІнік бойынша, кецістік пен уакыт категориялары болмыстыц формасы ретінде Ф. Энгельстіц ецбегінде: «Кез-келген болмыстыц негізгі формалары кецістік пен уакыт болып табылады; уакыттан тыс болмыс дегеніміздіц езі болмыстан тыс кецістік дегенмен тец магынасыз тужырым болып саналады» деп тYCІндіріледі [Энгельс, 1876-1978, б. 42-43].
Ал талым Н. Н. Казыдуб ез ецбегінде: «Пространства имеет
култьурологическое измерение, которое формируется культурными значеннами, концептами и сценариеми» [Казыдуб, 2006, 2011.]. Демек Кецістіктіц мздени елшемдеріне оныц мздени магынасы, концепт пен сценаримен бірге карастырылатыны айтылады.
Даму барысындагы реалды кецістік формасы туралы гылыми тYCІніктерді уш негіз бойынша белуге болды. Солардыц бірі ретінде болмыстыц субстракт пен атрибуттыц бірлігі ретіндегі тYCІнігіне сзйкес келетін заттык-субстракттык бастама кабылданады. Кецістіктіц гылыми угымы калыптасуы барысында ол кецістіктіц субстанциялык жзне реляциялык екі концепиясыныц калыптасуына септігін тигізеді.
Аса мацызды философиялык категориялардыц бірі уакыт болып табылады. Уакыт дегеніміз материя болмысыныц тіршілік етуініц узактыгын білдіретін, езгерістегі куйдіц ауысуыныц жзне барлык материялдык жуйелердіц дамуыныц бірізділігін керсететін формасы [Аверинцев, 1989, с 815].
Адами кундылыктардыц калыптаскан жолы тек кана тYзу сызыкпен дами бермейді. Адамзат когамында зділдік пен етірік, билік пен халык, кайгы мен куаныш мезгілдіц куні мен туні сиякты алма кезек ауысып жататын табиги кубылыстар. Міне, осынау емір зацдылыктары езара бірлікте зрі карама-кайшылыкта дамитын тіршілік философиясы.
Аспан мен жердіц телегей тецізден белініп жаратылганы туралы тYCІнік жаhанда уш тYрлі злем: аспан, жер, жер асты бар деген сенім тудырган. Бул киял-гажайып ертегілерінде (Ер Тестік) кездеседі. Сондай-ак, Ш. Узлиханов: «Аспанда ел бар. Ондагы адамдар белдікті тамагынан тартады, біз отада, жер бетінде турамыз, сондыктан белдікті белімізге байлаймыз, ал жердіц астындагы адамдар белдігін аягына орайды» [Уалиханов, 2006, б. 8] деп, мундай сенімніц казакта да бар екендігін айткан.
Жаратылыстанудыц мифологиялык моделініц тігінен алынган Yлгісін тYркі халыктары «бзйтерек» деп таныган. «Бзйтеректе» символикалык мзн бар, Ол таным бойынша злемніц тік елшемі уш беліктен турады: Аспан - тзцірлер злемі (жогаргы галам); Жер - адамзат злемі (орта галам); Жер асты - аруактар злемі (теменгі галам).
Дуниежузілік агаш тацбасы ерлемелік козгалысты, жер мен Аспанныц тыгыз байланысын білдіреді. Осы биік бзйтерекпен ермелеп, эпос батырлары аспан
денелеріне жете алатын болган. Злемдік агаштыц тагы бір аткаратын кызмет оныц жогаргы жзне орта дуниені ушінші злем - теменгі дуниемен байланыстыруында. Ол тYCІнік бойынша, тірілер злемі еткен кез бен аруактар аймагы езара катынасын Yзбейді.
Зерттеуші А. Жацабекова: «ТYркілер тYCІнігінде «Кектзцір - адам - жер» -біртутас кубылыс, ягни Адам - Жер мен Кектіц косындысы. Осы тYCІнікпен байланысты тYркілер тYCІнігінде злем уш беліктен турады: жогары злем (Кек, аспан), ортацгы злем (жер), теменгі злем (Жерасты). ...киелі Yштік катынасты казактар дененіц Yш белігімен де байланыстырады. Мысалы, бас - кун (бул киіз уйдіц шацырагына сзйкес келеді), кеуде - кун сзулесі (бул киіз уйдіц уыктары), аяк - жер (кереге)» [Жанабекова, 2010, б. 18].
Сонымен, уакыт пен кецістік дуние болмысыныц ец кажетті формаларыныц бірі, сондай-ак, философия, математика т.б. категорияларына жаткызуга болады. Алайда, математика саласында кеп елшемді кецістік угымы пайдаланганымен, оныц шынайы кецістікке еш катысы жок. Себебі, оныц координантары заттыц жылдамдыгын, массасын, температурасын т.с.с. аныктайды.
Кецістік пен уакыт кешпенді мздениет екілдері санасыныц негізгі курылымдык елшемі болып саналады. Кецістік пен уакыт угымдары коршаган ортаны кабылдауды уйымдастырушы себепші ретінде болады. Кешпенді санасындагы злемді уакыт агымын аныктауы бойынша тYCІніктері жзне кецістіктегі магыналык багдарлары ата-бабаларымыздыц кунды этникалык муралары болып саналады.
Библиографиялык тізім
1. Анасова, К Т. ДзстYрлі казак мздениетіндегі кецістік пен уакыттыц рзміздік негіздері. [Мзтін] : филол. тыл. канд. гылыми дис. ... автореф. : 24.00.01 / К. Т. Анасова - Алматы, 2006.- 25 б.
2. Жацабекова, А. Э. Казак тіліндегі «уакыт» угымыныц тілдік парадигмасы. [Мзтін] : филолог. тыл. докт. дис. ... автореф. : 10.02.02 / А. Э. Жацабекова, — Алматы, 2010. - 56 б.
3. Казыдуб, Н. Н. Дискурсивное простанство как фрагмент языковой картины мира (теоретическая модель) [Текст] / Н. Н. Казыдуб. - Иркутск : ИГЛУ, 2006. - 216 с.
4. Казыдуб, Н. Н. Культурологическая составяющая дискурсивного постаранства [Текст] / Н. Н. Казыдуб // STUDIA LINGUISTICA XX. Язык в логике времени: наследие, традиции, перспективы : сб. научных трудов. - СПб.
: Политехника - сервис, 2011. - С. 228-233.
5. Казак тілініц тYCІндірме сездігі, Т- Y [Мзтін]. 10 т. Т.9. КТС. - Алматы : Гылым, 1986. - 560 б.
6. Кинаятулы, З. Жылаган жылдар шежіресі [Мзтін] / З. Кинаятулы. -Алматы : Мерей, 1995. - 297 б.
7. Маркс, К. Анти-Дюринг (сентябрь 1876 г. - июнь 1878 г.) [Текст]. В. 20 т. Т. 20 / К. Маркс, Ф. Энгельс. - 325 с.
8. Мырзалы, С. Философия. [Мэтш] / С. Мырзалы. - Алматы : «Бастау», 2008. - 644 б.
9. Радлов, В. В. Опыт словаря тюркских наречий. [Текст]. В. 2 т. Т. 1. Ч. 2. / В. В. Радлов. - СПб. : Российской Императорской Академии Наук, 1893. - 542 с.
10. Уэлиханов, Ш. АлтышаhарFа сапар [Мэтш] / Ш. Уэлиханов. - Алматы : Атамура, 2006. -304 б.
11. Философия: ЖоFары оку орындары студенттерше арналFан окулык [Мэтш] / КурастырFан т. Габитов. - Алматы : Раритет, 2004. - 392 б
12. Философиялык сездш [Мэтш] / бас ред Р. Н. НурFалиев. - Алматы : Казак Энциклопедиясы, 1996.-525 б.
13. Ыскаков, А. Казак тшнш кыскаша этимологиялык сездігi [Мэтін] / А. Ыскаков, Р. Сыздыкова, Ш. Сарыбаев - Алматы : Гылым, 1966. - 234 б.
Тимченко Мария Станиславовна
Преподаватель английского и немецкого языков Языковой школы «Language School», Иркутск, Россия
Магистрант факультета европейских языков ФГБОУ ВПО «ИГЛУ», г. Иркутск, Россия
УДК 81-119 ББК 81.2.
РУССКАЯ КРАСАВИЦА В ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ ИСКУССТВЕ
В данной статье рассматривается феномен красоты как вечной ценности человечества, которая наглядным образом проявляется в изобразительном искусстве. В статье анализируются картины русских художников, на которых изображены русские красавицы.
Ключевые слова: красота; вечные ценности; искусство; русская красавица; национальная идентичность.
THE PHENOMENON OF BEAUTY IN ART
The article deals with the phenomenon of beauty as eternal value of humanity which is strongly depicted in Art. The article analyzes the pictures of the Russian artists who painted Russian beauties.
Key words: beauty; eternal values; Art; Russian Beauty; national identity.
Красота есть абсолютная ценность, т. е. ценность, имеющая положительное значение для всех личностей, способных воспринимать ее.
Н.О. Лосский
Человечество обладает ценностями, которые оно определяет как вечные. Вне зависимости от расы или национальности, возраста или пола, религии и взгля-
