CC BY
0TIJORAT BANKLARINING XUSUSIY KAPITALINI YETARLILIGINI
TAHLIL QILISH
Baxtiyorov Boboyor Shuhrat o'g'li
O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akamediyasi magistri
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda bank xizmatlari ko'rsatishni rivojlantirish, tijorat banklarining xususiy kapitalini yetarliligini tahlil qilish va uning bank tizimidagi o'rni hamda ahamiyati to'g'risida fikr mulohazalar, ilmiy izlanishlar, tadqiqot usullari orqali olingan natijalar muallif tomonidan atroflicha ochib berilgan.
Kalit so'zlar: bank tizimi, bank mahsulotlari, xususiy kapital, tijorat banklari.
Abstract. In this article, the development of banking services today, the analysis of the adequacy of private capital of commercial banks, and its role and importance in the banking system, the results obtained through scientific research, research methods, are detailed by the author.
Key words: banking system, banking products, private capital, commercial
banks.
Banklarda xususiy kapitalning yetarliligi uning rivojlanishini belgilab beradi. Zero, tijorat bankining asosiy vositasi ham bu kapitaldir. Bankning kapital tuzilishini o'rganish Modigliani va Millerning mashhur ishlaridan boshlab ancha uzoq tarixga ega. Ushbu maqolda kapital tuzilishi kompaniya qiymatiga qanday ta'sir qilishi mumkinligi haqidagi savolga javob beradi. Keyinchalik, tadqiqotchilar kapital tuzilishi va individual tashqi va ichki omillar o'rtasidagi munosabatlar tashkilotning moliyaviy holatini boshqarish sifatini tavsiflashini aniqladilar.
Banklar uchun kapital tuzilishi alohida ahamiyatga ega. 2008 yilgi inqiroz bank institutlarining moliyaviy bozorlardagi keskin o'zgarishlarga bardosh bera olmasligini ko'rsatdi. Bir qator tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, bank inqirozi xavfi va ularning kapital tuzilishi chambarchas bog'liq. Shuning uchun markaziy banklar tomonidan taqdim etilgan tartibga soluvchilar kredit tashkilotlarining o'z mablag'lari miqdori mumkin bo'lgan yo'qotishlarga mos kelishini diqqat bilan ta'minlashi kerak.
Ushbu maqolada butun dunyo bo'ylab davlat tijorat banklarining kapital tarkibiga ta'sir etuvchi omillar tahlil qilinadi. Bizning qiziqishimiz zamonaviy ma'lumotlar bo'yicha bank kapitali tuzilishini tahlil qilish bo'yicha olingan natijalarni empirik tekshirish bilan bog'liq, chunki dunyo o'zgargan va ko'plab ishlarning mualliflari zamonaviy bozor endi kutilgan funksiyalarni to'liq bajarmaydi va uning ko'rinmas qo'lini tiklash zarur. Buning asosi davlatning banklarga sub'ektlar ustidan nazorat qilish sohasidagi davlat funktsiyalarining bir qismini berish orqali ularni
yanada tartibga solinishiga intilishidir, bu ham kredit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligiga ta'sir qiladi.
Shu bilan birga, zamonaviy siyosiy va iqtisodiy dunyo darajasidagi tebranishlar aniq. Jahon iqtisodiyoti turg'unlik va noaniqlik davriga kirdi, faqat bir nechta mamlakatlar YaIMning sezilarli o'sish sur'atlarini saqlab qoldi. Shu sababli, bizning fikrimizcha, asosiy xo'jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy barqarorligiga ta'sir ko'rsatadigan o'zgarishlarni kuzatish juda muhim, bu taklif etilayotgan maqolaning dolzarbligini oshiradi. Tadqiqot regressiya tahlili yordamida amalga oshirildi, bu ko'plab mualliflarning ushbu mavzu bo'yicha oldingi ishlarida o'z samaradorligini ko'rsatdi. Tadqiqotimizning foydaliligini quyidagi fikrlarda ko'ramiz.
Diamond va Rajan bankning kapital tuzilishi uning barqarorligiga, shuningdek, kredit berish qobiliyatiga va likvidlik risklarini samarali boshqarishga ta'sir qilishini aniqladi [2].
Muij va boshqalar ta'kidladilarki, moliyaviy holatning haddan tashqari ko'pligi 2008 yildagi bank inqirozini kuchaytirdi. Shunday qilib, xulosa: kapital tuzilmasi va uning determinantlarini o'rganish muhim, shunda tartibga soluvchi organlar banklar faoliyatida moliyaviy barqarorlikni ta'minlay oladilar [3].
F.Mishkin kapitalga nisbatan tartibga soluvchi talablar kapital tuzilmasida asosiy omil bo'lishi mumkinligini ta'kidladi. Kapitalni yo'qotishlar va moliyaviy qiyinchiliklarga qarshi bufer sifatidagi an'anaviy nuqtai nazarga asoslanib, banklar Bazel kapital kelishuvlarida talab qilinganidek, muvaffaqiyatsizlik ehtimolini minimallashtirish uchun etarli kapitalga ega. Biroq, amalda bu holat mutlaq emas.
Kapital tuzilishi nazariyalari kapital tuzilishini kompaniya manfaatdor tomonlarning qarorlari bilan bog'laydigan mexanizmlarni tavsiflaydi. Ushbu qarorlar manfaatdor tomonlarning manfaatlari va tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Agentlik nazariyasi kapital tuzilmasini tanlashni aksiyadorlar va menejerlar manfaatlari to'qnashuvi natijasida kelib chiqadigan mavjud agentlik xarajatlari bilan bog'laydi. Qarz darajasini oshirish orqali boshqaruv nazorati bilan bog'liq agentlik xarajatlarini kamaytirish mumkin. Biroq, qarz darajasining oshishi agentlik xarajatlarining boshqa turini keltirib chiqarishi mumkin: aksiyadorlar va qarz egalari o'rtasidagi ziddiyat hisoblanadi. Nizolar aksiyadorlarni yuqori xavfli loyihalarga sarmoya kiritishga rag'batlantirishi tufayli yuzaga keladi.
Tartib nazariyasi axborot assimetriyasi kompaniyaning kapital tuzilishini shakllantirishga qanday ta'sir qilishini ko'rsatadi. Myers va Majluf kapital tuzilmasini tanlash firma imkoniyatlari va tashqi investorlar o'rtasida paydo bo'ladigan axborot assimetriyasi miqdori bilan belgilanadi, deb taklif qiladilar. Axborot assimetriyasi qanchalik katta bo'lsa, tashqi investorlar qanchalik katta xavfga duchor bo'ladi va shuning uchun ular chiqarilgan qimmatli qog'ozlar narxidan shunchalik ko'p chegirma
talab qiladi. Binobarin, firmalar ichki mablag'lar hisobidan moliyalashni afzal ko'radilar va agar ular haqiqatan ham tashqi kapitalni jalb qilishlari kerak bo'lsa, ular birinchi navbatda risksiz qarzlarni, keyin esa past riskli qarzlarni chiqaradilar. O'z kapitalini chiqarish faqat oxirgi chora sifatida amalga oshiriladi.
Ayirboshlash nazariyasi, Myers ta'kidlaganidek, firmalar qarz va kapital resurslarining optimal balansini aniqlash va bosqichma-bosqich o'tishni taklif qiladi. Nazariyaga ko'ra, qarzning optimal nisbati foyda va qarz narxi o'rtasida o'zaro bog'liqlik yo'li bilan aniqlanadi. Qarzning foydasi qarz olishning ko'payishining moliyaviy ta'siridan kelib chiqadi. Biroq, qarzning o'sishi bankrotlik ehtimolini oshiradi, bu esa qarz olish bilan bog'liq foiz stavkalarining oshishiga olib keladi.
Bozorni kuzatish nazariyasi bozorlarning xususiyatlarini o'rganadi va firma kapitali tarkibidagi o'zgarishlarni bozorda ma'lum bir davrda yuzaga keladigan vaziyatlar bilan bog'laydi. Shunday qilib, firmalar o'zlarining aktsiyalari nisbatan yuqori baholangan deb hisoblaganlarida aktsiyalarni chiqarishni afzal ko'radilar va ular nisbatan past baholanganda aktsiyalarni sotib olishadi. Xuddi shu narsa qarzga ham tegishli. Shuning uchun kompaniyada maqsadli kapital tuzilmasi yo'q. Kapital tuzilmasi bozor konyunkturasini hal qilishga urinishlarning umumiy natijasi sifatida mavjud. Boshqaruv qarorlari kompaniya rahbariyati tomonidan fond bozorining hozirgi sharoitini hisobga olgan holda qabul qilinadi. Aksiyalarning bozor narxlari dinamikasi moliyalashtirish manbasini tanlashga va IPOni boshlash vaqtini aniqlashga ta'sir qiladi. Bozorni kuzatish bozor kon'yunkturasini doimiy ravishda kuzatib borish va o'z kapitalini jalb qilish uchun eng qulay vaqtni tanlashni o'z ichiga oladi.
Shunday qilib, kapital tuzilishi nazariyalari turli nuqtai nazardan firma kapitali strukturasini shakllantirishga ta'sir ko'rsatadigan va tashkilotlarni boshqarishni shakllantirishga yordam beradigan mexanizmlarni tushuntiradi. Bir qator olimlarning fikriga ko'ra, dastlab moliyaviy bo'lmagan kompaniyalarga qaratilgan kapital tuzilishi nazariyalari banklarga ham tegishli, ammo banklarning xususiyatlari bilan belgilanadigan cheklovlarni hisobga olgan holda.
Kapital tuzilishining mavjud nazariyalari banklar kapitali tarkibiga ta'sir etuvchi determinantlar majmuasini shakllantirish imkonini berdi. Banklar faoliyatining xususiyatlari, regulyatorning ularning faoliyatiga ta'siri va determinantlari o'rtasidagi munosabatlarning mazmuni kapital tuzilishining taniqli nazariyalarini o'zgartirish yo'nalishlarini belgilashga yordam berdi. Turli tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan bir qator mamlakatlar ma'lumotlari bo'yicha empirik tahlil qarama-qarshi natijalarni ko'rsatdi: ba'zi tadqiqotlarda o'rganilgan determinantlar ijobiy ta'sir ko'rsatdi, boshqalarida ular ahamiyatsiz yoki salbiy munosabatni ko'rsatdi. Oldingi ishlar natijalarini hisobga olgan holda, 2011-2023 yillar davrida bank determinantlarining
xususiy kapitalga ta'sirining mamlakatlar bo'yicha regression tahlili o'tkazildi, shu jumladan mustaqil o'zgaruvchilar sifatida makroiqtisodiy omillar.
Tahlil qilish uchun mamlakatlarni tanlash quyidagi farqlar bilan aniqlandi: rivojlangan mamlakatlar - AQSh va Evropa mamlakatlari (Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Ispaniya) va rivojlanayotgan mamlakatlar - Xitoy, Hindiston, Rossiya. Bu mamlakatlarda bank tizimining rivojlanish darajasi, moliya bozorlari, bank tizimi an'analari, tartibga solish ham bir-biridan farq qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Douglas W. Diamond, Raghuram G. Rajan. A Theory of Bank Capital. Journal of Finance, 2000, vol. 55, pp. 2431-2465.
2. Gropp Reint, Florian Heider. The Determinants of Bank Capital Structure. Review of Finance, 2010, vol. 14, iss. 4, pp. 587-622.
3. Модильяни Ф., Миллер М. Х. Стоимость капитала, корпоративные финансы и теория инвестиций // Американский экономический обзор. 1958. Июнь. С. 261297.
