CC BY
124ТА^ЛИЛИ МАВЗУИИ ТАРОНА^ОИ ГУЛБАЗМ
Аминов А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Дар охири солхои 1980-ум дар фарханги мардyми точик бо номи «гулбазм» махфили шеърхонии чавонон ба вучуд омад, ки собикае дар мусобикахои халкии байтбарак, мyшоара ва мyхаммасхонй дошт. Гулбазм хамчун бахши адабию фархангй дар чашни арyсй зухур кард ва дар солхои 90-уми асри гузашта кариб тамоми чумхуриро фаро гирифт, хатто дар байни точикони Узбекистон, халкхои хамсояи yзбeкy киргиз хам пахн шуд. Ин мусобикаи шеърдониву шеърхонй дар байни чавонон то ба имруз хам вучуд дорад.
Махфили гулбазм дар дохили базми консертии чашни арyсй чараëн гирифта, аз чавонон махорати шеърдониву хозирчавобй ва то як андоза эчодкориро низ такозо менамояд. Аз ин ру, бархе аз чавонон мекушанд, ки хангоми баргузории он бехтарин ва аз чихати мазмуну мундаричаи гоявй таронахои чолибтарро истифода намоянд. Баъзе чавонон барои гулбазм махсус тайëрй мебинанд, китобхоро чустучу карда, байту рубоихои табъи дилашонро ëфта, аз ëд мекунанд. Бархе дигар аз дустону рафиконашон шеърхои мувофикро пурсида, навишта мегиранд ва аз бар мекунанд. Х,атто аз наворхои сабти туйхои арусй, ки дар он гулбазм барпо шудааст, тамошо карда, байтхои дилхохро интихоб менамоянд. Ба ин сурат чараëни гузариш ë интиколи намунахои фолклорй, ба вижа байту таронахои гулбазмй ба вукуъ меоянд.
Вобаста ба шароити баргузории ин падидаи чолиб ва мавкеи истифодаи матнхои он чавонон озодона шеърхоро интихоб мекунанд. Яъне чанбаи тахмилии ин ë он шеър дар гулбазм ба назар намерасад. Аз мазмуни матнхо муайян кардан мумкин аст, ки таронахои гулбазм дар мавзуъхои гуногун, ки х^ту фаъолияти чавононро дар бар мегиранд, эчод шудаанд. Таронахои гулбазмро аз нигохи мазмуну мундаричаи гоявй ба чунин гуруххо чудо намудан мумкин аст:
1. Таронахои ишкй-лирикй.
2. Васфи домоду арус ва табрики онхо.
3. Шеърхои хачвй-маишй.
4. Муносибат ва таманниëти гуяндагон ба якдигар.
Илова ба ин мавзуъхо баъзе байту таронахое ба назар мерасанд, ки дар васфи табиат, Ватан, модар ва ифтихор аз дехаву зодгох гуфта шудаанд, аммо микдори онхо хеле кам мебошанд.
Таронахои ишкП-лирикП. Аз тахлилу баррасии матнхои гирдовардаамон муайян гардид, ки мавзуи ишку мухаббат дар таронахои гулбазмй дар чойи аввали ин анъана меистад. Созмондихандагони ин махфил дар хама минтакахои баргузории гулбазм, асосан, чавонони синни 16-25 сола буда, баъзан наврасони то 15-сола низ иштирок мекунанд, ки онхо, одатан, дар сахна омада, арусу домодро бо хондани шеъре табрик менамоянд.
Аз шаклхои шеърй рубой, тарона ва байт бештар истифода мегарданд. Махсусан, мазмунхои лирикй дар колиби рубой ва дубайтихо бештар ифода ëфтаанд. Дар ин маврид фолклоршинос Д. Рахимов дуруст ишора кардааст, ки: «мавзуи ишку мухаббат нисбат ба дигар мавзуъхо дар жанри рубой мавкеи мухимтар дошта, ишки вокеии заминй ва тавъам бо масоили ичтимой баëн мегардад. Эхсоси латиф, орзухои ширин, тавсифи чамоли маъшука, тасвири зебои табиати атроф аз мухимтарин дарунмояхои рубоихои ишкй ба шумор мераванд» (8,79).
Дар гулбазмихо низ махз хамин тасвирхои ишкй ба назар мерасанд. Аммо ин чо нисбатан тараннуми мухаббати маъшука ба шакли озод баëн мегардад. Зеро дигаргунихо дар хаëти сиëсивy ичтимой ва фархангй, густариши падидаи чахонишавй дар эчоди асархои фолклорй низ таъсир расонидаанд. Худи чавондухтарон низ нисбат ба солхои замони пеш аз истиклол хеле озоданд. Х,атто кисми здади онхо имрузхо новобаста аз хузури хешовандони наздикашон мисли аврупоихо озодона рафтор намуда, изхори мухаббат менамоянд, ки барои таквияти ин гуфтахо овардани чанд намунаро бамаврид мешуморем:
Эй бачаи гулдода, гулут гули кас,
Ман зочаи ту не, ки гириям сари даст.
Ман «кола»1 наменушам бо кадахи кас,
Ман духтари бовичдонам ëрам як кас.
Ё худ:
Гулдастаи додагит дар руймолам,
Пажмурда шудай ба дарди дил менолам.
1 Кока-кола - навъе аз нушоки
Мардyмо меган: «ин гyла парто бирава», Аз сохиби гул yмеди бисëр дорам.
Чyноне ки мебинем, дар ру6оии аввала дyхтар озодона каси дигарро дуст доштанашро баëн намуда, нафари гулдодаро "булхавас" хисобидааст. Аммо дар рубоии дувум духтарак самимона дуст доштани шахси гулдодаро, ки шояд ба у беэътиной менамояд, умеди бисëр доштанашро изхор кардааст. Ногуфта намонад, ки дар рубоиву таронахои халкй костагихо дар вазну кофия дида мешаванд, ки мо аз баррасии ин масъала дар ин макола худдорй мекунем.
Мавзуъ ва зермавзуъхои лирикие, ки ба пахлухои ишку мухаббатро фаро мегиранд, хеле здаданд. Ин чо ба чанде аз онхо, ки дар махфили гулбазм мавкеъ доранд, ишора менамоем.
- Тараннуми ишки пок:
Гуле аз дасти ëр омад ба дастам, Ба буи гул чй шайдову чй мастам. Гахе бу мекунам, бар дида молам, Ки дастовези ëр омад ба дастам.
- Шикояти ошикон аз бевафогии якдигар: Ба дастат гул дидам, оташ гумон кардам,
Ба ëри бевафо дил додаму кори хато кардам. Илохо мисли ман ошик шавй, дар ишк дармонй, Ба дасти нокасе афтй, бисузй, кадри ман донй.
Х,атто дар бархе аз таронахои «гулбазм» шикоят аз бевафогии ëр эхсос мешавад, ки чавони ошик дар назди мардум хданат ба маъшук ва бо шахси сарватманд дил додани уро зери тозданаи танкид мегирад. Чунончй:
Руят гули лолаву лабат гунчаи гул, Афсус насибаи ягон девй ë гул. Х,арчанд сухан аз дилу гул мегуй, Савдо мезанй хусни худ ба дороиву пул.
- Шикоят аз нодорй ва камбагалй, ки дар бисëр мавридхо сабаби нокомихои ошик гардидааст, низ ба назар мерасад:
Дар гузари мо гулора тар мефруфан, Духтархои зебора ба зар мефрушан. Худо бигира кисама1 бепулиша, Х,амсояш моем, чои дигар мефрушан.
Аз мазмуни таронаи боло бармеояд, ки ошик аз ходисаи барвакт ва бо шахси сарватманд хонадор шудани духтари хамсоя изгори хасрат намудааст.
- Як силсила шеърхо ба васфи зебой ва хусни мафтункунанда доштани гулдодагон бахшида шудаанд. Чунончи дар дубайтии зерин:
Гули сурхе ба гуши хеш кардй, Дили чандин чавонро реш кардй. Надонам, ки ба ин хусну латофат, Киро шоху киро дарвеш кардй?!
Ин чо зебой ва хусни дилфиреб доштани духтараке, ки дар гулбазм иштирок намудааст, васф гардидааст ва бояд кайд кард, ки чунин таронахо дар анъанаи «гулбазм» мавкеи хосса доранд. Мушохидахо нишон медиханд, ки баъзан чунин таронахо сабаби огози ишки чавонон шудаанд. Яъне баъди шунидани чунин суханони зебо чавонон мафтуни якдигар мешаванд. Аз ин ру ин гурухи таронахоро дар гулбазм, таронахои «огози ишк» номем, хато нахохем кард.
Албатта баррасй ва тахкики хамаи таронахои гулбазмиеро, ки дар васфи ишку ошикй ва мухаббат суруда шудаанд, имконияти бештарро талаб мекунанд. Ин чо ба тарики хулоса гуфтан мумкин аст, ки васфи ишку мухаббат дар таронахои гулбазм дар чои аввал меистад ва мавзуъхои дигар дар заминаи он ба вучуд омадаанд.
Васфи домоду ярус. То замони пайдо шудани анъанаи «гулбазм» дар васфи домод ва арус сурудхои махсус аз кабили «Шах муборак боде», «Гуларусак» ва гайра аз чониби наздикон ва баъзе шахсони алохида суруда мешуданд. Х,ангоми таснифи сурудхо мухаккик Ф. Зехниева гурухи махсуси сурудхоро бо номи «Сурудхои тавсифй» чудо намуда, онхоро чунин шарх додааст: «Дар баробари хурсандибахш будани мазмун, дар бисëр сурудхо хислат, кирдор ва характеру рафтори арусу домод тасвир ëфтааст. Дар натичаи гаштаю баргашта таъриф кардани арусу домод мазмуни як гурух сурудхо тавсифй шудаанд» [5, с. 111].
1 Киса - чайб.
Имрузхо низ чунин сурудхои тавсифй сароида мешаванд, аммо ин гуна таронахо аз чониби хунармандони касбие, ки барои гузарондани чашни арусй даъват мешаванд, ичро мегарданд. Баъзе шеърхои эчоднамудаи шоирони муосир низ дар чашнхои арусии имруза аз чониби ровии туй ва ё шахсоне, ки домоду арусро табрик менамоянд, хонда мешаванд. Чунончи:
Арусй мекунй, туят муборак,
Гули бишкуфтаи руят муборак.
Камони душманат бишкаста бодо,
Камони харду абруят муборак.
Мо хангоми таснифи таронахои гулбазм, ки дар асоси маводи гирдовардаамон сурат гирифтааст, муайян намудем, ки микдори таронахои дар васфи арусу домод эчодгардида хеле каманд. Мутобики мазмун ва объекти тавсиф чунин сурудхоро ба се зергурух чудо намудаем: а) Таронахое, ки танхо дар васфи арус гуфта шудаанд: Хонамон гулборонай, Арус мохи тобонай.
Ва ё:
Гулут гули чуворй, Аруси мо гулворй.
Маълум аст, ки чунин таронахоро наздикони арус: аз кабили апаю хохар, аммаю хола ва дугонахояш мехонанд ва бинобар ин дар онхо танхо арус васф мегардад.
б) Таронахое, ки дар онхо танхо домод васф шудааст:
Гула додй, баргуш канд, Домоди мо кадбаланд.
Ё ин ки:
Гулам гули ангурай, Домод бачаи зурай.
Чуноне, ки дар боби аввал гуфта будем, азбаски анъанаи гулбазм мусобикаи шеърй аст, дар он баробари тавсифи арус, домод низ аз чониби наздиконаш васф мегардад. Яъне тавсифгуйй байни хешони арусу домод баъзан мисли мусобика мешавад. Инчунин таронахое эчод шудаанд, ки дар онхо танхо арусу домод харду пахлуи хам васф гардидаанд.
в) Сурудхо дар тавсифи домоду арус:
Гул дар болои «Мерседес»1, Шаху арусда гап нест.
Ё ин ки:
Гул дар болои «Лада»2, Шаху арус как нада.3
Аз мушохидахо бармеояд, ки онхо дар таронахо дар васфи арусу домод дар шакли шеърии байт эчод гардида, дар холатхои гуногун ба вучуд омадаанд. Масалан, шахсоне, ки ин таронахоро мехонанд, нисбатан калонсоланд ва аз кабили дустон ё хешовандони наздики домоду арус мебошанд. Баъзан аз чониби чавонон низ ин гуна таронахо хонда мешаванд. Вале онхо хангоми ба хотирашон нарасидани ягон шеъри хуб, барои аз хичолат рахо ёфтан чунин таронахоро мехонанд. Баъзан ба хотири гарм кардани махфили гулбазм ва маглуб нагардонидани гурух, чуноне ки дар боло зикр намудем, таронахои васфи домод ва ё арус кироат мегарданд. Наврасон низ гох-гох дар гулбазмхо ширкат варзида бародар, хохар ва ё домоду арусро тавъам васф менамоянд.
Х,амин тарик, метавон гуфт, ки таронахои тавсифии домоду арус низ дар репертуари чавонон дар контексти анъанаи гулбазм вучуд доранд. Мо хангоми тахкикоти майдонй дар чанд маросими чашни арусй хузур доштем, ки дар онхо махфили гулбазм баргузор мегардид. Дар тамоми гулбазмхо мушохида намудаем, ки арусу домод мавриди тавсифу ситоиш карор гирифтаанд.
Тавсиф ва дуову таманнои нек ба якдигар. Васфи манзараву зебогихои гуногуни табиат аз чумла: гул, булбул, манзарахои дилфиреби бахор, сарву ёсуман ва таманниёти нек нисбат ба якдигар яке аз бахшхои мухими мундаричаи гоявии таронахои гулбазмй ба шумор мераванд. Агар таронахои васфи домоду арус микдоран камтар бошанд, ин кисмат кариб 20 дарсади таронахои умумии гулбазмиро дар бар мегирад. Дигар ин ки таронахои васфи домоду арус дар
1 Мерседес - тамгаи автомашинаи истехсоли Германия
2 Лада - тамгаи автомашинаи истехсоли Русия
3 Как нада (как надо) - ибораи русй дар ин чо ба маънои «мувофик ба якдигар»
шакли шеърии байт буда, аз нигохи санъати шеърй содда мебошанд, аммо кисми здади таронахои тараннуми табиат ва таманнои якдигар дар шакли рубой, дубайтй ва байтхои баландмазмун гуфта шудаанд. Х,атто баъзе аз онхо эчодиëти шоирони касбй ба адабдати шифохй рох ëфтаанд. Махз хамин пахлу ва чихатхои мавзуъро ба инобат гирифта, ин гурухро боз ба якчанд зергурух чудо намудем:
1. Дар катори духтароне, ки озодона ва бе ибо аз наздиконашон суханронй менамоянд, боз душизагоне хастанд, ки аз волидайни хеш ибо мекунанд. Ва ин боиси эчод ва ба вучуд омадани ин кабил таронахо гардидаанд. Чунончи:
Табиат рузи гарму сард дорад, Чаман гулхои сурху зард дорад. Ё худ:
Ба ту гул медихам ман хамчу хохар, Мабар аз ман гумони бад, бародар.
2. Х,амчун бахши васфи домоду арус, дар ин чо низ барои он, ки шахси баромадкунандаро нодон нахисобанд ва инчунин гурухашон маглуб нагардад, аз таронахои васфи табиат ва таманнои якдигар истифода мебаранд:
Гул гуфт, ки ман мазхаби динй дорам, Х,амрохи Расул хамнишинй дорам. Буям зи Мухаммад асту рангам зи Алй, Ишки Х,асану мехри Хусайнй дорам. Ё ин ки:
Гул бувад розу ндаз, Ишк бувад сузу гудоз. Ба шахси гулдиханда, Мехохам умри дароз.
Бо максади ба дарачаи аъло баргузор гардидани махфили гулбазм, ва эхтиромй якдигар чавонони дорои донишу маърифати баланд, аз ин кабил таронахо истифода мебаранд. Илохо хурраму фархунда бошед, Чу гул хандон, чу мах тобанда бошед. Зи гулзори мухаббат гул бичинед, Рухи зарди чудоиро набинед.
Баъзан аз чониби чавонони камсавод але боодоб чунин таронахо кироат мегарданд, ки мазмунхои нисбатан хуб доранд ва аксарияташон иборат аз дуову таманно ба шахси гулдода мебошанд. Масалан:
Гулдодагй шод бошад, Хонааш обод бошад. Ё худ:
Гула додй ба умед, Ба шумо бахти сафед. Ё ин ки:
Гула додй мулоим, Садсола шав, илохим.
Х,амин тарик, агар мо ба мухтавои асосии чунин таронахо назар афканем, мебинем, ки мавзуи асосии таронахои тавсифи якдигар бо образхои унсурхои табиат ифода ëфта, ба ошик ва ë маъшука тааллук доранд. Инчунин ба мушохида мерасад, ки таронахои васфу тараннуми якдигар ба гайр аз шакли шеърй доштанашон дар мундаричаи худ мазмунан навъи дигари фолклорй - дуохои хурдро фаро гирифтаанд. Чунончи, «Илохо хурраму фархунда бошй...», «.. .садсола шав илохим», «.ба шумо бахти сафед» ва гайра.
Мавзуъхри хачвй ва маиши дар гулбазмхр. Зиндагии мардум, алалхусус, халки мехнаткашро бидуни хазлу шухй тасаввур кардан имконнопазир аст. Онхо аз мушкилоти зиндагй, кору бори рузмарра ва муносибатхои ичтимову иктисодй хаста шуда, барои рафъи хастагии худ руй ба асархои хачвии фолклор меоранд ва бо ин рох гаму гусса ва ташвиши рузгорро аз души худ берун мениханд. Агар сабаби асосии эчоди асархои хачвй ва хазлу шухиомез аз як чихат тафреху дамгирй ва дилхушии мардум бошад, аз чониби дигар, дар хама давру замон ноадолативу нобаробарй ва бархе аз камбудихои чомеа тавассути асархои хачвй зери тозданаи танкид карор мегиранд. Ч,ашни арусии точиконро, ки гояи асосиаш хурсандиву нишот аст, бидуни истифодаи асархои хачвию хазлнок тасаввур кардан имконпазир аст. Дар ин хусус санъатшинос О.Л. Данскер ибрози андешаи хешро чунин баëн намудааст: «Халки точик хазлро дуст медорад. Х,еч як сухбат бе ичрои сурудхои хачвй, ки хандаро ба мдан меоранд, сипарй намешавад» [4, с. 196].
Бо вучуди дар чашни арусй мавчуд будани сурудхои махсуси мазмуни хачвй дошта, дар махфили анъанаи гулбазм низ як силсила таронахое эчод гардидаанд, ки мухтавои асосииашон хачву шухй мебошанд. Мо хангоми баррасии чунин таронахо ба хулосае омадаем, ки колаби таронахои гулбазм аз асархои хачвии дигар, яъне аз латифаву афсона ва рубоиву дубайтихои мазмуни хачвй дошта ба куллй фарк доранд. Зеро давраи асосии эчоди таронахои гулбазм давраи гузариш ба замони нав буда, ташбеху истиора бо оханги хазлу шухй ва вобаста ба завку истеъдод, тафаккур ва донишу чахонбинии хамонвактаи чавонон истифода гардидаанд.
Гулбазм мусобикаи шеърдонй аст ва дар хар таронаи истифодашуда, новобаста аз мазмуни хачвй доштан ё надоштанашон мухлисон гуруххои хешро бо хандаю кафкубихои бардавом дастгирй менамоянд. Шеърхонии хар як иштирокчиро, агарчи шеъри у каммазмун бошад хам, чонибдорй менамоянд.
Таронахои мазмуни хачву шухй дошта, сараввал онхо аз нигохи мавзуъ ба гуруххои зайл чудо мешаванд:
1. Таронахои хачвие, ки мухотаби муаяйн надоранд ва танхо барои чалби диккати сахна гуфта мешаванд. Ин гуна хачвиёт мазмуни ичтимой доранд.
2. Абёти хазломези ошикона дар васфи якдигар (писарон ба духтарон ва ё баръакс).
3. Х,ачви интикодй ва тахкиромез.
Ба гурухи якум танхо таронахое дохил мешаванд, ки бидуни гараз ба касе барои чалби тамошобинон ва тафсонидани анъанаи гулбазм гуфта мешаванд. Ин гуна таронахо ба проблемахои чамъиятй дахл доранд ва хадаф шахси муайян нест. Масалан: Гулут гули тамаддун, Давлат баровард конун. «Танзими оила кун! Бачазоира кам кун!»
Дар матни ин тарона танхо серфарзандии точикон, ки баъзан боиси нобасомонихои оилавй мегардад ва на хама вакт волидайн аз ухдаи тарбияи фарзандон мебароянд, боиси сарзаниш ва танкид карор гирифтааст.
Дар як силсила таронахои ин бахш, кисме аз чавонон ба хотири ба иззати нафси дигарон нарасидан хоксорона худро камбагал, бепул, майзада ва гайра нишон дода, мардумро механдонанд. Масъалахои камбагалй, бепулй, майзадагй ва амсоли инхо низ аз зиндагии харрузаи мардум сарчашма мегирад. Чунончи: На гулум на булбулум, Ма як камбагали бепулум. Ва ё:
Гул дар болои «нолшаш»1, Ман як бачаи алкаш2. Касера фора алкаш, Рава, шина дар нолшаш.
Бахши дуюми таронахои мазмуни хазлу шухидошта, яъне суханхои хазломез дар васфи якдигар, кисми нисбатан мукаммали таронахои гулбазм ба хисоб мераванд. Зеро аксари иштирокчиён хангоми огози кисмати танзу хачви якдигар (гулдиханда ва гулгиранда) бо машварати гурухй ба сахна мебароянд. Барои тасдик ва хамзамон огахй пайдо намудани дигарон чанде аз онхоро хамчун намуна аз руи фахмиши хеш мазмунан тахлил менамоем: Гула додй, «дам бигир», «Живачкай3 Вандам4» бигир. Здачишда5 канд бигир, Тезтар бирав, зан бигир.
Дар таронаи зайл духтар ба писар бо киноя таъкид менамояд, ки аз пайи зангирй шавад. Дар мавриди ибораи «дам бигир» хаминро гуфтанием, ки имрузхо дар гуфтори чавонон иборахои фразеологии махсус мавчуданд, ки чавонон хангоми сухбатхои хазломези хеш онхоро истифода мебаранд. Зеро мушохидахо нишон медиханд, ки чунин лукмапартоихо, аз кабили «кошке сумкат мешидум, ки мара бардошта мебурдй», «бобота куштй», «чй мехурй, ика хушруй» ва гайра миёни чавонон хело серистеъмоланд. Ва ибораи «дам бигир», яъне
1 Тамгаи автомашинаи шуравй «ВАЗ 21-06» дар назар аст.
2 Алкаш - вожаи русй ба маънои майзада
3 Живачка - вожаи русии «живательная резинка» ба маънои сакич.
4 Сакиче, ки бо акси хунарманди синамои Холливуд - Ч,он Клод Вандам истехсол мешавад.
5 Здачи - вожаи русии «сдача» ба маънои бакия.
истирохату фарогат бикун яке аз онхост. Аслан дар дохили гулбазмхо чунин тавсифу лукмапартоихо, ки бо забони русй «комплимент» ном дорад, баъзан истифода мешаванд. Масалан:
Гулут гули сияхгуш, «^ошои сиёхат маро кушт».
Аз гуяндагони асархои мардумй низ хамин «лукма»-ро дар шакли «^ошои сиёхутда гап нест, духтари хола»1 сабт намудаем. Максад аз ин лукмапартоихо хазлу шухист, ки истифодаи чунин ифодаву иборахо дар дохили таронахо боиси хандаи хозирин мегарданд.
Як силсила таронахои «Гулбазм» ба назар мерасанд, ки писаре ба духтар ва ё баръакс, кинояомез тавсияи зуд оиладор шуданро менамоянд, ки боиси ба вучуд омадани андешахои хандаомез ва танзу шухй мегардад: Гулут гули лагмонй, Духта чаро нодонй? Бо умеди очат нашав, Имсолам бе шу мемонй!
Баробари чунин шеърхои хазломез баъзан таронахое низ мавриди кироатанд, ки дар онхо барои дар гулбазм баромад намудан ва ба каси дигар изхори мухаббат карданашон, шахсони оиладор мавриди мазох ва масхара карор гирифтаанд: Гулут гули сомонй, Бача шери майдонй. Мадав паси духтаро, Бо аз занат намонй!
Баръакс, дар бархе аз таронахо хачвомези «гулбазм» худи шахсони оиладор баъди ба онхо гул додан шухиомез оиладор буданашонро икрор мешаванд, ки шояд сабабаш дар базми чашни арусии зайл хузур доштани хамсарон бошанд: Гулат буи хуш дорад, Духтар дилат чуш дорад. Гапи ночо гап назан, Занам хамичадай2 гуш дорад.
Дар катори онхо духтарони оиладор ва ё дар фотиха буда низ чунин таронахои шухиомезро кироат менамоянд: Гулат буд гули мурут, Эй бачаи хоболуд. Ошро хурда, сер кардй, Ман шу кардам, дер кардй.
Инчунин таронахое низ хасатанд, ки чавонон ба тарики шухй онхоро ичро намуда дар онхо сурогаи хеш ва ё чои мулокотро муайян менамоянд. Ба андешаи мо агарчанде дар сахна ва дар назари аввал ба тарики хазл гуфта шаванд хам, то як андоза асоси вокей низ доранд, зеро халк бехуда нагуфтааст: «Дар хар шухй заррае хакикат чой дорад» (тарчума аз маколи русй). Чуноне ки пажухиш собит месозад баъзан тавассути хамон нишонихо вохурй ва мулокотхо барпо мегарданд, ки ин чо мо чанде аз онхоро ба риштаи тахкик мекашем. Масалан: Гула додй, хайронум, Дар туйхона мехмонум. Аз адресом бипурсй, Дар меднистут3 мехонум,
Барои тасдик намудани гуфтахои боло накли гуянда ва таронаи хачвие, ки боиси вохурй ва барпо намудани оила гардидааст, мисол меорем: «Дар як туй дар «ЖД»4 гулбазм шид. Як духтарак маъкул шиду гула додумша буромад хами шеъра хонд: Гулут гули лубиё, Худбандаку худкушо. Агар маъкулут бошум, Магазини «Мебелни» биё.
Ба як бохна рафтум, магазин дар пеши хонашон будай. ^атиш шинос шидем. Номуш Шабнам будай. Насиб будай, хонадор шидем, хай хози сохиби ду фарзанд шидем»1. Ин гуна
1 Пиров Фируз. дех. Бобоби Валй, н. Файзобод, с.т. 1984
2 Хдмичадай -дар хамин чо
3 Меднистут - манзури гуянда Донишгохи тиббй аст.
4 ЖД - Желездарожный вокзал, саристгохи рохи охан дар назар аст.
ходисахо, ки чавонон ба хамдигар дар гулбазм гул дода, изхори мухаббат мекунанд ва пас аз он ба хам ошно гашта, оила барпо кардаанд, хеле здаданд.
Як силсила таронахои хазломез низ хастанд, ки дар онхо бахс ва таърифи дучониба, яъне гуруххо байни худ сабкат намуда, гурухи худро аз дигараш болотар мехисобанд:
Писар:
Гул дар болой Мерседес, Бачахои мода гап нест.
Духтар:
Гул дар болои лада, Духтарой Сарой «как нада»,
Дар таронаи дигар:
Гулут гули банана, Гулбазм шидай анъана. Ба духтарой варзобй, Даханотон накана.
Матни ин тарона собит менамояд, ки арус аз нохияи Варзоб ба дигар минтака ба шавхар баромада, дугонахои у ин таронаро бахри писарони хамон махал хонда, аз хусун чамоли худ ифтихор кардаанд. Дар таронаи дигар писаре шояд донишчу аст, ë ин ки мехмон аз дигар минтакаи чумхурй, ки хазломез талаби бурдани яке аз духтарони нохияи Хисорро кардааст: Гул дар болои чанор, Чанора буридан даркор. Ай духтарои Хисор, Якташа бурдан даркор.
Тавре ки дар фавк ишора намудем, бахши мукаммал ва сермахсултарини анъанаи гулбазм махз таронахои мазмуни хачвй дошта мебошад. Аз намунахои дар боло оварда шуда бараъло ба мушохида мерасад, ки дар ин кабил таронахо низ ишку мухаббат тачассум ëфтааст, аммо онхо чомаи хачву шухиро ба бар намудаанд, ки хело гуворо ва шуниданибобанд. Агар мазмуни таронахои пайдарпай ичро кардаи духтарону чавонписаронро тахлил намоем, ба як муколамаи комил табдил меëбад.
^исми дигари таронахои хусусияти хачвй доштаро таронахои танкиду тахкир ташкил медиханд. Ин гуна таронахо аслан солхои нобасомонихо эчод гардидаанд. Аз баррасии онхо бармеояд, ки як замоне истифодаи ин кабил таронахо бо сабаби паст будани сатхи донишу ахлоки баъзе чавонон хамчун шухй кабул шуда будаанд. Аммо баъдтар, чун сулху субот пойдор гашт ва сатхи зиндагии мардум, ки боло рафтан гирифт ва охиста-охиста чавонон аз истифодаи ин кабил таронахо худдорй намуданд. Метавон гуфт, ки истифодаи ин гуна таронахо боиси чангу хархашахо гардида буд ва яке аз сабабхои махдуд гардидани анъанаи гулбазм низ истифодаи хамин кабил таронахо буд.
Ч,ихати таквияти ин андеша мо чанде аз онхоро ин чо мисол биорем, зеро аз як чихат кори тадкикотии мо тамоми чанбахои анъанаи гулбазмро фаро гирад, аз чониби дигар ин кабил таронахо низ махсули эчоди мардум мебошанд.
Гулут гули лубда,
Худут ранги чyгиë.
***
Гулут гули хурмо,
Худут ранги хари мо.
***
Гулут гули мачалка,
Худут ранги афчарка.
Ин чо аëн аст, ки иштирокчдани махфили «гулбазм» нисбат ба якдигар тахкиромез сухан гуфтаанд, хатто онхо якдигарро ба хайвонхои гуногун шабех додаанд, ки аз руи одоб нест ва аз бесаводй ва бемаърифатии баъзе чавонон дарак медихад.
Дар интихои макола бояд тазаккур дод, ки истифодаи сухани дурушту дагал дар чунин чашнхои хурсандй, алалхусус, чашни арусй аз руйи одоб нест ва якинан яке аз сабабхои асосии имрузхо худдорй намудан аз гузаронидани махфили гулбазм дар чашнхои арусй махз хамин чихати масъала мебошад. Тибки мушохидаи мо ва накли мардум, бо вучуди боло рафтани маърифати чавонон, имрузхо низ бархе аз чавонон баъд аз нушидани май ва ë касдан чунин таронахоро истифода мебаранд, ки на танхо боиси ба анчом расидани махфили гулбазм, балки
1 Хдфизов А. дех. Бобоби Вали, н. Файзобод, с.т. 1984
140
баъзан сабабгори бо охир расидани чашни арусй низ мегарданд. Бояд тазаккур дод, ки дар таронахои «гулбазм» вожахои гуногуни бегона рох ёфта, фаровон истифода гардидаанд, ки онхо сабабхои худро доранд ва рузгору хаёти чавонони имрузаро инъикос менамоянд.
Адабиёт:
1. Аминов А. Гулбазм хдмчун падидаи ичтимой-фархангии солхои 90-уми асри гузашта //
Мачмуаи гузоришхои конференсияи илмии «Вахдати миллй ва инъикоси он дар
фолклори точик». Душанбе: Деваштич, 2007.
2. Амонов Р. Лирикаи халки точик. Душанбе. Дониш.1968.
3. Аюбзода С. Гулбазм, Душанбе: Ирфон, 2003.
4. Данскер О.Л. Музикальное культура таджиков. Душанбе, Дониш. 1965.
5. Зехниева Ф. Сурудхои маросими туи точикон. Душанбе: Дониш, 1978.
6. Зехниева Ф. Маросимхои туи арусии точикон. Душанбе, 1991.
7. Кисляков Н.А. Семья и брак у таджиков, по материалам конца XIX-начала XX века.
М.: Изд-во АН СССР, 1959.
8. Рахимов Д. Фолклори точик. Душанбе, Эчод, 2009.
9. Салохов Т., Сафаров О. Душанбе, - Маориф, 2006.
10.Ч,умъаев Р. Этнопоэтикаи чашни арусии точикони водии Х,исор. Душанбе, 2008,
11.Шарифова М. Маросимхои туи арусии мардуми нохияи Мастчох. Душанбе, 2005.
ТЕМАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СТИХОВ ГУЛБАЗМА
В статье речь идет о тематической классификации стихов, посвященных состязанию гулбазм, которая содержится в контексте свадьбы таджиков. Записанные тексты данного состязания были распределены на несколько групп и подгрупп. Выявилось, что основные участники гулбазма являются молодёжь, и поэтому в содержании стихов гулбазма особое место имеет лирические и юмористические темы.
Ключевые слова: содержание, тема, гулбазм, свадьба, песня, стихотворение, жених, невеста.
THEMATIC ANALYSIS OF POEMS OF GULBAZM TRADITION
This article is dedicated to the thematic classification of the literary poetry contest which is called as Gulbazm. It usually takes place in the context of wedding of Tajiks. Poetry materials of this competition were recorded by author during last years. According to theme and forms they are divided into several groups and subgroups. It was revealed that the main actors of the Gulbazm are youth, and therefore in the content of poems of Gulbazm tradition special place takes lyrical and humorous themes.
Keywords: content, topic, Gulbazm, wedding, folksong, poetry, the groom, the bride.
Сведения об авторе: Аминов Абдуфаттох, ассистент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: mseddiq @mail. ru
About author: Aminov Abdufattoh, researcher of the chair of Tajik literature, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, e-mail: mseddiq@mail. ru
ИМОДУДДИН АЛ-ИСФА^ОНЙ - АДИБИ АРАБИЗАБОНИ ФОРСУ ТО^ИК
Аминов М. Н.
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии АИ ЦТ
Баъди фатхи кишвархои форснишин аз чониби лашкари ислом накши ин мардум дар пешрафт ва густариши ин дин хеле назаррас гардид. Мардуми бофархангу ботамаддун ва сохибилму сохибмаънавиёти форс дар рушду тараккии илмхои динию чамъиятй накши босазоро бозиданд. Мавзуи бахси мо муаррифи намудани яке аз ин гуна донишмандоне мебошад, ки бо хирад, заковат ва илми худ дар фархангу тамаддуни арабй-мусулмонй сахм гузоштааст. Абуабдуллох Имодуддин Мухаммад ибни Сафиюддин Абулфарач Мухаммад ибни Нафисуддин Абуррачо Х,омид ибни Мухаммад ибни Абдуллох ибни Алй ибни Махмуд ибни Х,ибатуллох ибни Алух маъруф ба Имодуддин ал-Котиб ал-Исфахонй [5, с. 9] соли 519 х/ 1125 мелодй дар шахри Исфахони Эрон ба дунё омадааст. Хонаводаи Имодуддин ахли илму фазл буда, хатто дар мансабхои гуногуни дарборй адои вазифа намудаанд. Мухаммад Бахчат ал-
