CC BY
59
С. X, акимова
МАК.ОМИ ТАСВИР ВА АНДЕШАИ И^ТИМОЙ ДАР ШЕЪРИ НАВ
Вожатойкалидй: адабиётимуосири тоцик, иазм, шеърииав, шеъри ицтимой
Шеъри нав аз масоили мух,ими шеъри форсизабонон буда, дар То^икистон низ таърихи добили мулох,изае дорад. Шеъри нави то^нкй аз ашъори С.Айнй, А.Лох,утй, Пайрав Сулаймонй, М.Рах,имй, Х,.К)суфй ва дигарон, ки ба цавли Мух,аммад^он Шакурй, бештар ба «урупогароии инцилобй такя карданд», сарчашма мегирад. Адабиётшинос А.Маниёзов дар иртибот бо ниёзх,ои замон ацида дорад, ки «шеърх,ои нави мо дар шароити Чамъияти сотсиалистй дар заминай назми советй иайдо шудааст» (1,16). М.Хо^аеваниздаринмаврвдмегуяд: «Дар чараёни тах,аввули шеъри муосири то^ик заминах,ои миллй, адабиёти рус ва хоса шеъри нави Эрон пакдпи мух,им доштаанд. Дар к,иёс бо шеъри Эрон, ки тах,ги таъсири модернизми 1"арб, ба вижа ашъори навгароёнаи Бодлер, Артур Рембо, Стефан Милерма ва... будааст, шеъри готики бештар мутаассир аз та^оруби эрониён ва русх,о, аз дастовардх,ои шеъри озод ва 4а рас и и самбулизм, натурализм ва дигар 1(яряёпх,ои адабии модерн буд» (2, 144).
Воцеан, мох,ия I и назми то^икй баъд аз инцилоби Октябр нав гардид. Му\гавои шеър ба куллй дигаргун гашт. Шеър ба воцеият ва ичпшоъ гароиши бештаре иайдо кард. Х,амин дигаргунии сиёсиву и^тимоии ^омеа ва вуруди бештари ^аибаи и^тимоъро М.Шакурй низ омили ба миён омадани шеъри нав мах,суб дониста ва пайдоиши шеъри озоди бевазнро «то як андоза ба моддигароии гарбиён, шуури эстетикии моддигароёна вобаста» шарх, додааст
— 56 -( _ НОМАИ донишгох _.,">
(8,17). Дар ин замина Доро На^от мег^яд: «Аммо бояд тазаккур дод, ки та'фибаи шеър ба ofo3 аз царии XII (аз чониби разини Лох,и^й ва баъдан Хоконии Шарвонй ва шуарои дигар) идома доштааст. Дар авоили царни бистум, яъне то х,узури Нимо намунах,ои шеъри нави Эрон дар осори чанд тан аз шуаро ба назар мерасад. Ва дар адабиёти то^ик нахустин шеъри озодро устод Айнй гуфт» (4). ва илова мекунад, ки шеъри озоди То^икистон бидуни таъсир аз шеъри нимойии Эрон бо равишх,ои вижаи худ дар ду чанба: илмиву фалсафй ва ичтимоиву оммавй чараён кард ва сииас, бо кушуда шудани даричаи равобит ба Эрон аз шевах,ои Нодири Нодириур ва Фуруга Фаррухзод ба таври худ ба андозае бах,раёб шуд. Ба андешаи ах,л и гах,к,и к, ва сох,ибназарон, шеъри озоди To^hkhctoh дар асри XX арзи х,астй кард ва мах,сули даврони муосири шеъри форсй-точикй аст. Баъзе нишонах,ои шеъри ахди бостон-ашъори бидуни вазну кофия, каму зиёдии асосх,ои ритмй зодаи замоин нави ii^tiimoiict. M ух, и vi он аст, ки баёни андешаи и^тимой дар цолаби шеъри нав имконияти фарохтари нигоришро сох,иб аст ва ин имконият бештар дар тахайюл ва тасвир ба мушох,ида мерасад.
Аксари ах,л и i ях,к,ик„ аз чумла Сирус Шамисо, А.Абдуманнон ба ин назаранд, ки шеъри нав аз шеъри суннатй бо мухтасоти забонй, фикрй ва адабии хеш тафовут дорад.
Om^ iiihih масоили мазукр моро ба нати^ае расонид, ки cap то сари колаби шеъри навро тасвир фаро мегирад ва мух,имтарин тафовути ин дастаи шеърй аз цаволиби а^додй ба чуз вижагих,ои шаклй дар тарзи тасвирофаринй ба мушох,ида мерасад. Чунонки огах,й дорем, дар шаклх,ои а^додй тасвири шоирона ва мух,тавои шеър дар х,ар банд мустацил аст, вале х,а\ши мустацилияти байтх,о дар шаклх,ои нави шеърй ба мушох,ида намерасад: К,оматат сабз, Шоху баргат сабз. FyH4aar сабз, Аммо барои ту, Барои сарсабзии ту Цони сиях, мекананд дещонон (9,411).
Дар шеъри мазкур мух,тавову тасвир мустацил нест, балки мазмун дар cap то сари шеър густурда аст.
Бешак, дар шеър тасвир, мух, i аво ва шакл як^оя х,аракат мекунанд ва х,аргиз же пештар аз дигаре буда намегавоиад. Дар шеъри нав низ тасвир зарбу ох,аш ва х,аракати шеърро таттткил медих,ад ва шоирон дар ни шакли шеърй ба тасвир гава^дух, кардаанд.
Мусаллам аст, ки тасвир бояд расову иурра бошад, яъне мухдаво, х,ис ва андешаро ба х,ам созиш дих,ад. Дар шаклх,ои тозаи шеърй бозё(|) i х,ои шоирона, хаёли шоир асоси бадеият ва заминай шеъри идтимоъгароро ташкил медих,ад. Зимин омузиши шаклх,ои нави шеъри пятимой дарк мешавад, ки дар шеъри нав корбасти тахайюли бадей нисбат ба санъатх,ои бадей бештар аст. Дар ни гуна ни roi m ах,о шоир барои баёни тахайюлй аз воситах,ои тасвири бадей истифода мебарад. Дар шаклх,ои нави шеърй санъати бадей воситаи баёни фикр аст:
Дунё ацаб сафеду сиёх, аст, Ощста мечакад.
Дар ашки абр сурмаи чашмоии осмон,
0% эйдарахти бара^на,
Вацти намози шом щуд, бояд вуз^ъ гирифт,
Бо барфи аввали зимистон.
Аз куча Еамолуд тобут мебаранд,
Кй андаруни цолаби чубй хуфтааст? (6,10).
Дар ин порчаи шеърй диди бадеии шоир чолиби диктат аст. Шоир тахайюли хешро ба василаи тасвири гайримунтазира инъи-кос мекунад. Дунёро сиёху сафед мебинад ва ин сафеду сиёх,иро ба абри сиёх, нисбат медих,ад, ки аз он барфи сафед мерезад. Барф-ро ба сурмаи чашмоии осмон ташбех, намудани шоир, бо барф вузуь гирифтани дарахтони барах,иа, гасвирх,ои шоирона аст. Хузури санъатх,ои ташхис, ташбех, ва рамз тасвирро хеле ^олиб намудааст. Агар мутава^^ех, шавем, дарк мекунем, ки тасвирх,о яке дигареро иурра месозанд. Дунё адаб сафеду сиёх, аст. Мисраи аввали шеър бо тасвири мисраи дуввуму севвум иурра мешавад. Ба андешаи мо, тасвир дар мисраъх,ои «Охрста мечакад, Дар ашки абр сурмаи чашмоии осмон» дарбаргирандаи ду мухдаво аст:
а) Боридани барфи аввали зимистон.
б) Таъкиди он, ки дунё воцеан сиёху сафед аст (аз абри сиёх, боридани барфи сафед.)
Дар мисраъх,ои чорум, пандум ва шашум тасвири мисраъх,ои аввалй боз х,ам иурратар шудааст. Мутаваддех, мешавем:
— 58 - НОМАИ донишгох 3
Ох. эй дарахти барахна (одатан дар фасли зимистон дарахтони Г) я рях, и я ранги сиёх, доранд- ишора ба сиёх, и и дунё)
Вщти намози шом шуд. бояд вузРъ шрифт. Ходисаи оддии нишастани барфх,о ба шохаи дарахт ва аз вазни барфх,о сархам шудани он басо шоирона тасвир шудааст. Яъне, дарахт аз расидани барф пок шуда, сархам омодаи намоз аст. Мисраи «Бо барфи аввали зимистон» Ишора ба ранги сафед мекунад. Мух,тавои шеър аз ин лих,оз низ муассир аст. Мисраъх,ои «Аз куча Еамолудтобут мебаранп. кй анпаруни цолаби чУбй хуфтааст?» мух,тавои фалсафии шеърро тах,ким мебахшад. Дар зехри хонанда фалсафаи х,астиву маргро бедор мекунад. Мах,з х,амингуна тасвир андешаи фалсафй- и 4ти мои и шеърро чашмгир сохтааст. Комилан равшан мешавад, ки х,ар тасвир дар ин шеър ду вазифа дорад:
а) баёни пайдарх,ами мух,таво, яъне идомаи андешаи шоир;
б) муассир сохтани мисраъх,ои аввалии шеър.
Ба ин тариц, шеъри нави марх,илаи авохири царни бистум аз шаклх,ои нави шеъри ду марх,илаи аввал тафовути бештар дорад. Пеш аз х,ама ба шеъри и^тимоии солх,ои 90-ум андешах,ои фалсафй ва ирфонй х,амрох, шуд (аввалии падидах,ои вуруди андешаи фалсафй ба шеъри муосири готики дар ofo3h солх,ои 60-ум асри XX мушохрда мешавад), ки ин имкон дод дар мух,тавои шеър аз лих,ози маънй цадаме чанд пеш гузошта шавад. Х,амзамон, «дар назмн муоснр тасвир ва тахайюл имкон медих,ад, ки барон баёни чанбаи и^тимоъ аз х,ар навъи шеър истифода шавад. Масалан, шеъри ирфонй, шеъри фалсафй, шеъри манзара имкон дорад, ки андешах,ои и^тимоиву сиёсиро низ мунъакис намояд». Яъне, дар шеъри пятимой аз чанбаи фалсафиву ирфонй ва андарзх,о метавон истифода бурд ва х,амзамон дар ашъори фалсафй низ андешах,ои и^тимоиро метавон 40Й дод, ки бевосита ба тахайюл ва диди бадеии шоир марбут аст. Дар порчаи зерни тасвир ва тахайюл бо х,ам сознш ёфта, андешаи пятимой 40Й шрифта ва ба ин васила поэтикаи шеър низ таъмин шудааст: Цонамози сояашро бар замин густурда
мацнунбед, Дар сучуд истода сархам. Ин дарахт умре намозашро Дар х,аминяк цонамози сояи худмегузорад.
Май х,ам аз авлоди ии бедам, Сояи касро накардам цонамоз умре, Доиман бар сояи худ са %ца кардам, Доиман бар сояи худ са %ца хох,ам кард (5,52).
Ба ин тарик„ бардонп х,ои идтимоиву сиёсии шоирони ин дав-ра орй аз чанбах,ои ирфониву андешах,ои фалсафй нест. Мав^у-дияти андешах,ои фалсафй, созиши андеша ва х,ис каломи шоирро мавзунтар месозанд. Дар баробари ин мухдавои фалсафй ва анде-шаи ирфонии шеъри нав аз ох,ангу мазмуни пдтимой бах,равар аст: Шояд фурсате х,ам намондааст
барои аз цах,олати хеш озодшудан. барои сафед кардаии девори гилаиуд. барои пирох,аии доеи ицтимоъро
бо фитрати муиаввари худ шустаи. барои ба хоиах,оихобаигуштзадан ва цавми бефардоро ба самти бедорй бурдан. (7,126)
Метавон натидабардорй намуд, ки ворид шудани андешах,ои ирфонй ва ох,ан1 х,ои фалсафй ба шеъри идтимоъ хусусиятх,ои сифатан наверо ато намуд, ки аз зумраи дастоварди шеъри и^тимоии марх,илаи авохири кдрии гузашта мах,суб мешавад. Пас, дар солх,ои 80-90-уми асри гузашта чаи fi а и идтимой дар колаби нави шеър, яъне дар шаклх,ои шеъри нав, шеъри озод ва ё шеъри сапед бештар эдод шудаанд. Ин пеш аз х,ама ба имко-ния i х,ои сохтори шеър алоь;аманд аст, зеро чунон ки таъкид шуд, дар шеъри нав шоир дар ^одаи офариииш ва чанбах,ои х,уиарй як цадар озодтар аст. Х,амзамон хонандагон низ ба ин навъи шеър i аваччух, доранд, зеро воситах,ои тасвир дар шеъри муосир бар сухани бадей рух,и тоза бахшида, ^анбах,ои лирикиро вусъат дод.
Пас, суоле ба миён меояд, ки ин се навъи шаклх,ои тозаи шеърй аз х,ам чй тафовут доранд? Сирус Шамисо дар китоби хеш «Сабкшиносии шеър» ин се шеваи шеъри навро бад-ин гуна шинохтааст: Шеъри озод- вазни аруз дорад, аммо дои цофия мушаххас нест. Шеъри сапед- х,арчанд ох,ак х,асг, аммо вазни аруз надорад ва 40и кофия х,ам мушаххас нест.
Шеъри нав - натанх,о аруз надорад ва кофия х,ам нест ва фарци он аз наср маъмулан дар ироаи матлаб ва навъи хоси баён мебошад ва ба таври куллй тахайюли шеърй аст.
— 60 - НОМАИ донишгох )
В.Б.Кляшторина дар ин маврид ацида дорад, ки метавон шеъри навро ба гунаи шеъри озод, шеъри сапед ва шеъри х,ич<ш муаррифй кард, яъне у шеъри сапед ва шеъри озодро яке аз шаклх,ои шеъри нав мешиносад ва мег^яд «По нашему мнению, не следует отождествлять «шеъри ноу» со свободным стихом, ибо последний является лишь разновидностью формы «новой поэзии».. .»(3, 7)
Пас аз ом^зиши вуруди чаибаи пятимой ба шеър ва таъсири он ба колабх,ои шеърй ба ин хулоса мерасем, ки чойгох,и и^тимоъ х,ам дар шаклх,ои суннатй ва х,ам дар шаклх,ои нави шеърй мушаххас буда, аммо бо вучуди ин тах,лилх,о нишон медих,анд, ки бозтоби 1 (а и Г) а и пятимой дар колабх,ои тозаи шеърй бештар сурат гирифтааст. Ба андешаи мо, рушди шеъри нав ба омилх,ои зер иайвастагй дорад:
1. Бардошта шудани цавонини вазнх,ои аруз;
2. Озод шудан аз тарзи цофиябандии суннатй;
3. Густурда гаштани доманн тасвир;
Ин омилх,о барои баёни андешаи пятимой созгор омадаанд
Бо назардошти хусусиятх,ои шаклпву сохтории ин шевах,о метавон гуфт, ки дар шеъри и чти моим То^пкистон, дар мархрлаи охнрп цари и бистум «асосан ду шеваи аввалй- шеъри нав, яъне шеъри озод ва шеъри сапед» бештар ба кор рафта ва бо часорати э^одии М^ъмин З^аноат, Лоик;, Бозор Собнр, Гулрухсор, Гулна-зар «рух, ва чони тоза» гирифтааст. Шеъри озоди To^hkiictoii таъ-рихи тах,аввули хешро доро аст. Чунон ки Доро На^от таъкид менамояд, чаибаи ичтнмой-оммавй, чанбах,ои публнтснстй ва снёсат яке аз о\шлх,он ннкншофн равншх,он шеъри нав мебошад. Бинобар он шеъри озод ва чаибах,ои сиёсиву пятимой бо х,ам иайванди наздик доранд ва ннънкоси вазънятп и чти мои и давр боиси афзуданн мах,бубняти ин иавъи шеърй байни хопандагоп гардндааст. Яъне, дар мавриди тах,аввули шеъри нави То^икистон метавон хулоса кард, ки шеъри нави адабиёти муосири готики аз навиштах,ои С.Айнй ва тарчумах,ои А.Лохутй, ашъори Пайрав Сулаймонпву Х,абиб Юсуфй ofo3 гардпда, дар солх,ои 60-ум дар сохтор ва таркиби хеш тагйироти чиддиро аз cap гузароннд ва баъди солх,ои навадум ба ав^и тах,аввули хеш расид ва бахусус, дар чодаи тасвир ва тахайюл тозакорих,ои зиёдеро сох,иб шуд.
ПАЙНАВИШТ
1. Маниёзов А. Публитаютика ва назмиустод С.Айнй. -Сталинобод, 1958
2. Мирзоюнус М. Ч,араёю(,ои шеъри муосири тодики ва масоили рушди шеъри сапед дар Тодикистон// Рудакй.- 2004, №5.
3. Кляшторииа В.Б. Новая поэзия в Иране.- Москва: Издательство Наука, 1975
4. Надот Д. Нимо ва намой шеъри нав.-// Адабиёт ва саъат// ,20 декабри соли 2002
5. Собир Б. Симхор.- Москва: Траисиаука, 1999
6. Фарзона. Паёми ииёгои.Гузидаи ашъори Фарзонаи Худаидй.-Тех,рон:Интишороти Суруш, 1375
7. Фарзона. М^хри гули миио. -Худанд:Ношир, 2006
8. Шакурии Бухорой. М. Шеъри тодикй ба кадом меравад? // Рудакй//, 2004.-№ 5
9. Шералй Л. Куллиёт (иборат аз ду дилд). ^илди якум (китоби якум).- Худаид: Рах,им Ч,алил, 2001
Роль образа и социальных мотивов в новом стихе С. Хакимова
Ключевые слова: современная таджикская литература, поэзия, новый стих, социальная поэзия
Новый стгос является одной из важнейших проблем исследования персоязычной поэзии и имеет в Таджикистане богатую историю. Новый таджикский стих начинается ещё в конце XIXвека и в XX веке утверждается в творчестве С. Айни, А. Лохути, Паг^рава Су-лаймони, М. Рахими, X Юсуфи и других.
В новой поэзии особое место занимает образ, и важнейщим отличием этих стихотворений от старых форм, кроме формальных особенностей, являются способы создания образа.
Автор статьи, анализируя проблему проникновения социального аспекта в поэзию и её влияния на поэтические формы, делает вывод, что социальное начало имеет своё конкретное место и в традиционных, и в новых поэтических формах. По мнению автора, развитие нового стиха связано со следующими факторами: 1. Устранение законов метрики аруза;
— 62 -( НОМАИ донишгох J
2. Изменение правил рифмы;
3. Расширение возможностей образа;
4. Использование новой лексики в новом стихе.
В статье уделено особое внимание проблеме художественности социальной поэзии.
The Role of Image and Social Motives in the New Verse S. Khakimova
Key words: modern Tajik literature, poetry, the new verse, social poetry
The new verse is one of the most important problems of research in reference to the poetry written in Persian; its history in Tajikistan is rich. The new Tajik verse begins yet at the end of the XlX-th century and in the XX-th century it is confirmed in the creation ofS.Aini, A.Lakhuti. Payrctv Sulaymoni, M.Rakhimi, Kh.Yusuf and others.
An image takes the first place in the new-poetry, it serves as a main distinction from the old poetic forms, except being a formal peculiarity it is a way of creating an image.
Analyzing the problem of social aspect entering poetry and its influence upon poetic forms the author comes to the conclusion that social initiation has its concrete place both in traditional and new poetic forms. In author's opinion, the development of the new verse is connected with the following factors: l.obviation ofaruz metrical laws; 2.alteration of rhyme rides; 3. enlargement of imagery potentialities; 4. usage of a new vocabulary in the new verse.
Special attention in the article is paid to the problem of imaginative features in social poetry.
