CC BY
36Wplyw zjawisk kryzysowych na proces wychowania dzieci i mlodziezy
Czçsc III
„Czynniki ogolnospoleczne modeluj^ce procesy wychowawcze okresu transformacji ”
Ewa Golbik
Gliwicka wyzsza szkoia przedsiçbiorczosci, Gliwice, Polska
Annotation:
Golbik E. The influence of critical pnenomena on the educational process of children and young people. Part III. “General social factors shaping the educational processes of the transformation period”. At present, the generation of people born in the eighties, entered the period of their adulthood. The time of their childhood and development was raddled with the time of the highest social tensions, the end of the socialism age, the nascency of the new constitutional transformation, and the changes in almost every aspect of social, economic and political life. The new order was born among conflicts and adversities, which did not come without the influence on the kelter of an average family. All the threats influence the shape of Polish families, and what was noticed by Z. Kwiecinski, the educational reactions undertaken in the families are incoherent. If we add often negative, or outright aggressive impact of school and out of school (television, literature etc.) factors, it is difficult to be surprised with the miserable educational effects appearing in the form of pathological behaviours touching children and young people.
Keywords:
juvenescence, conflicts, educational
activities, defiance, school, local
government.
Голбик Є. Вплив кризових явищ на процес виховання дітей і молоді (Частина III. “Загальні соціальні фактори, що формують освітні процеси періоду перетворень”). Сьогодні в період дорослості ввійшло покоління осіб, породжених у вісімдесятих роках. Час їхнього дитинства і розвитку сплітається з періодом вищих суспільних напруг, кінця епохи соціалізму, народження нової конституціональної трансформації, змін у всім суспільному, господарському і політичному житті. Нова гармонія народилася серед конфліктів і про -тилежностей, які не залишилися без впливу на функціонування безпосередньо в родині. На форму польської родини впливають всі негативні перетворення і, як зауважує З.Квисинскі, виховні впливи, які піднімаються в них, нескладні. Якщо до цього додати часто негативний або агресивний вплив шкільних і позашкільних засобів (телебачення, література тощо), то важко дивуватися наявності слабких виховних ефектів, які проявляються в образі патологічної поведінки дітей і молоді.
отрочний, конфлікти, виховні засоби, бунт, школа, локальне самоврядування.
Голбик Е. Влияние кризисных явлений на процесс воспитания детей и молодежи (Часть III. “Общие социальные факторы, формирующие образовательные процессы периода преобразований”). Сегодня в период взрослости вошло поколение лиц, рожденных в восьмидесятых годах. Время их детства и развития сплетается с периодом высших общественных напряжений, конца эпохи социализма, рождения новой конституциональной трансформации, изменений во всей общественной, хозяйственной и политической жизни. Новая гармония родилась среди конфликтов и противоположностей, которые не остались без влияния на функционирование непосредственно в семье. На форму польской семьи влияют все негативные преобразования и, как замечает З.Квисински, воспитательные влияния, которые поднимаются в них, бессвязны. Если до этого прибавить часто отрицательное или агрессивное влияние школьных и внешкольных средств (телевидение, литература и тому подобное), то трудно удивляться наличию слабых воспитательных эффектов, которые проявляются в образе патологических поведений детей и молодежи.
отроческий, конфликты, воспитательные средства, бунт, школа, локальное самоуправление.
Wprowadzenie
Obok determinantow wychowania wskazanych w artykulach I i II cz^sci cyklu „Wplyw zjawisk kryzysowych na proces wychowania dzieci i mlodziezy”, jest jeszcze inna wazna grupa czynnikow, ktore w ogromnej mierze decyduj^. o tym, czy wszystkie zabiegi wobec dzieci i mlodziezy maj^. plodny grunt do przyjmowania oddzialywan pedagogicznych. Nalezy do nich posrod wielu innych aspektow psychologicznych konstruuj^cych wychowanka, ogol czynnikow spolecznych maj^cych bezposredni wplyw na jego portret psychologiczny ksztaltuj^cy si§ w konkretnej rzeczywistosci spolecznej.
Cel pracy
Jako kolejny glos w polemice pedagogow wokol problemow i zadan pedagogiki spolecznej, niniejszy artykul jest prob^. uporz^dkowania i podsumowania grupy podstawowych zjawisk w obszarze czynnikow ogolnospolecznych modeluj^cych proces wychowania.
Metoda i narz^dzia badawcze
Podstawow^. metod^ podj^tej kompleksowo tematyki jest, podobnie jak w poprzednich artykulach monografia tematu w oparciu glownie o analiz§ dokumentow pismienniczych podejmuj^cych ponizsz^. problematyk^. ale takze badania przeprowadzone w zwi^zku z prac^ doktorsk^. [6].
© Ewa Golbik, 2010
Dyskusja
Zmiany w sferze politycznej, gospodarczej, ekonomicznej i spolecznej spowodowaly nasilenie siç wielu patologii w zyciu spolecznym naszego kraju.
Zdaniem Tadeusza Pilcha przyczyny, które najdotkliwiej wskazuj^. niepowodzenia wychowawcze w spoleczenstwie to te, które prowadz^. dzieci najpierw na ulicç, a jak wiadomo st^d juz najczçsciej do patologii (juma, prostytucja itp.), mozna wyjasniac róznie - zaleznie od przyjçtego kryterium. D. Hosemann proponuje cztery nastçpuj^ce podejscia:
• koncepcje zorientowane personalnie - czyli na personalne zródlo zachowan dewiacyjnych, glównie
0 medyczno-psychiatrycznych lub pedagogiczno-psychologicznych uwarunkowaniach zachowan
1 sposobów reagowania na trudnosci;
• koncepcje zorientowane socjalizacyjnie - bior^ce pod uwagç przede wszystkim proces socjalizacji, cal^ procedure wychowawcz^ jaka dokonuje siç w rodzinie, oraz konflikty i deficyty jakie rodzina wykazuje w procesie wychowania, w tym brak umiejçtnosci reagowania na niepowodzenia, kumulowanie siç niepowodzen, a w rezultacie rozpad tych wiçzi i ucieczka z rodziny;
• koncepcje spoleczno-kulturalne - wyjasniaj^ce pewne ogólne, spoleczne uwarunkowania problemu
Педагогіка, психологія та медико-біологічні
dzieci, obwiniaj^ce srodki masowego przekazu, manifestowania przez nie filozofii posiadania, czçsto powoduj^ce frustracjç i gniew oraz stres.
• Koncepcje multiczynnikowe ujmuj^ce wszystkie wyzej wymienione czynniki tj. osobiste deficyty rozwojowe, dysfunkcjonalnosc rodziny oraz systemowe traktowanie zródel zjawiska dzieci ulicy.
Slabosc instytucjonalnych wzorców rozwi^zywania rozmaitych codziennych problemów, a takze ich prak-tyczna nieefektywnosc - powoduj^, ze coraz czçsciej siçga siç po funkcjonalne zamienniki takich sposobów postçpowania.
Do zagrozen plyn^cych ze srodowiska cywilizacyjne-go i wadliwego funkcjonowania róznych instytucji nalezy zaburzone kontakty interpersonalne nie tylko w rodzinie, ale w szkole, w miejscu pracy czy w organizacjach spo-lecznych i panstwowych, zaburzony swiat wartosci, konflikt systemów kulturowych, religii, dominacja w swiecie wartosci i kultury - agresji, rywalizacji, alienacja, nie-dostosowanie, anomia, utrata tozsamosci, brak poczucia bezpieczenstwa, o czym szczególowo trakftj specjali-styczne opracowania.
Lecz s^. tez inne przyczyny natury ogólnospolecznej. Aktualnie w okres doroslosci weszlo pokolenie osób uro-dzonych w latach osiemdziesi^tych. Czas ich dziecinstwa i rozwoju splata siç z okresem najwyzszych napiçc spo-lecznych, konca epoki socjalizmu, rodzenia siç nowej transformacji ustrojowej, zmian w calym nieomal zyciu spolecznym, gospodarczym, politycznym.
Nowy lad rodzil siç wsród konfliktów i przeciwno-sci, które nie pozostaly bez wplywu na funkcjonowanie przeciçtnej rodziny, a wiçc i dzieci, jak to wykazano we wczesniejszych artykulach. Na kondycjç polskich rodzin wplywaj^. wszystkie zagrozenia i jak zauwaza Z. Kwiecinski, podejmowane w nich oddzialywania wychowaw-cze s^. niespójne. Jesli do tego dodac czçsto negatywny, czy wrçcz agresywny wplyw oddzialywan szkolnych i pozaszkolnych jak np srodki masowego przekazu: TV internet, literatura itp., to trudno dziwic siç chorym efek-tom wychowawczym przejawiaj^cym siç w postaci pa-tologicznych zachowan dotykaj^cych dzieci i mlodziez. Przy tym na skutek rozluznienia siç systemu prawnego i wiçzi spolecznych doszlo do pojawienia siç w Polsce na duz^. skalç zjawisk korupcji, afer finansowych i róznych form przestçpczosci, w tym takze zorganizowanej, któ-ry nast^pil we wszystkich krajach postkomunistycznych. Wiadomo juz, ze nie wolno go tlumaczyc jedynie innym sposobem rejestrowania danych zanizaniem statystyk ze wzgl^dów ideologicznych itp.[2] Przyczyny s^. znacznie bardziej zlozone. W oparciu o ustalone liczby stwierdzic mozna, ze transformacja ustrojowa w Polsce po roku 1989 i przechodzenie do gospodarki rynkowej mialy ogromny wplyw na wzrost ogólnej liczby przestçpstw.
Scisle jest z nimi zwi^zane poczucie zagrozenia w kontaktach nie tylko przypadkowych. Czlowiek XX wieku zyje w swiecie przepelnionym informaj o po-wszechnosci przemocy i agresji i tez sam czçsto staje siç jej ofiar^. St^d dosyc powszechny jest obecnie stale towarzysz^cy czlowiekowi syndrom zagrozenia i zanik poczucia bezpieczenstwa. Znaczna dynamika przestçp-czosci i funkcjonalna slabosc funkcjonowania podsta-
wowych instytucji porz^dku spolecznego koresponduj^. z poczuciem braku bezpieczenstwa w polskim spoleczen-stwie. Z badan OBOP z 1998 roku, a wiçc prawie 10 lat po okresie przelomu ustrojowego wynika, ze 68% respon-dentów obawialo siç o swoje mienie, a 47% nie czulo siç bezpiecznie w swojej dzielnicy[3]. Mialo to bezposredni wplyw na formy zycia spolecznosci lokalnej. Zanikala instytucja s^siedztwa, która poglçbia dotkliwe poczu-cie osamotnienia, izolacji i dystansu we wzajemnych stosunkach w osiedlach mieszkaniowych. Zjawiskiem masowym staly siç kraty i róznorodne blokady zabezpie-czaj^ce. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja staly siç w swiadomosci wspólczesnego czlowieka elementa-mi spolecznej rzeczywistosci, trwalymi komponentami systemu informacji, zycia codziennego, a nawet kultury masowej i rozrywki.
Niezaleznie od nich trzeba stwierdzic, ze przestçp-czosc nieletnich w tych latach nasilila siç znacz^co, ze na-st^pilo to w stosunkowo krótkim czasie. Badacze proble-mu upatnj przyczyn glównie w kryzysie wartosci, braku wiçzi rodzinnych, grupach rówiesniczych w których pa-nuje moda na bycie twardym, gloryfikowaniu przemocy. negatywnych wzorcach dostarczanych przez telewizjç, gry komputerowe, powszechnosc uzywania narkotyków
i alkoholu.
S^. jednak takze badania dowodz^ce tezy, ze falszy-wym mitem jest przekonanie, ze: w wyniku transformacji ustrojowej pojawil siç zwielokrotniony problem prze-stçpczosci i demoralizacji nieletnich. Jak wykazano, w glównej mierze to wyz demograficzny przyczynil siç do drastycznego wzrostu populacji nieletnich, którzy weszli w konflikt z prawem.
Na tle tych zjawisk o wymiarze makrospolecznym, tak-ze poziom branzowy nie oszczçdzil pedagogom nowych wyzwan. W Polsce od 1996 roku sprawy oswiaty oddano w rçce samorz^dów co zasadniczo zmienilo role rodziny w wychowaniu. Aktualna Ustawa o systemie oswiaty na-zywa rolç szkoly jako „wspieraj^c^. rodzinç” w funkcjach wychowawczych. To rodzina dzwiga zasadniczy ciçzar odpowiedzialnosci za wychowanie przyszlego pokolenia, a nie jak do 1999 roku panstwo. U wielu rodziców ob-serwuje siç jeszcze roszczeniow^. postawç wobec szkoly, jednak coraz wiçcej obywateli swiadomych swych obowi^zków, a zwlaszcza praw bardzo strzeze swego decyzyjnego glosu w sprawach losu dziecka. Te zmiany nie pozostaly bez wplywu na postawç mlodziezy wobec nauczycieli i wychowawców. Ich autorytet, pozbawiony prawa do wychowania zostal powaznie podwazony.
Kolejn^. sprawl jest rzeczywistosc organizacyjna pro-cesów wychowawczych, w której funkcjonuj^. instytucje odpowiedzialne za prowadzenie odpowiednich dzialan. Ustawy formuluj^. obowi^zki samorz^dów lokalnych i na-kladaj^. na nie zadania, ale nie zapewniaj^. wystarczaj^cych srodków, st^d ich realizacja ogranicza siç do koniecznego minimum. Urzçdnicy posluguj^c siç przyslowiow^. „za krótk^. koldrÿ’ okreslaj^. wysrubowane standardy finanso-we nie uwzglçdniaj^c innych aspektów waznych w pracy pedagogicznej. Pocz^wszy od minimalnej liczby uczniów w klasie, a skonczywszy na zasadnosci istnienia okreslo-nych szkól czy form pomocy wyznaczanych kryteriami wyl^cznie ekonomicznymi. Prowadzi to do wielu absur-
dów, w których nie mieszcz^. siç dzieci nietypowe - wy-magaj^ce niestandardowej pomocy. Do grupy tej nalez^ np. dzieci niepelnosprawne, dzieci krzywdzone przez najblizszych, oraz dzieci i mlodziez ze srodowisk wiej-skich. Spraw^. ujawniaj^c^. siç coraz wyrazniej s^. wresz-cie narastaj^ce bariery w dostçpie do edukacji.
Wiele decyzji podejmowanych na poziomie rz^du, wymaga dlugotrwalej weryfikacji w warunkach poszcze-gólnych krajów i próby przenoszenia gotowych wzorów z jednej rzeczywistosci do drugiej rodzi wiele negatyw-nych konsekwencji ludzkich, za które przychodzi placic dzieciom i mlodziezy. Nalezy do nich na przyklad gim-nazjum, które jako dziecko reformy edukacji okazalo siç wyj^tkowo nie trafionym rozwi^zaniem pod wzglçdem wychowawczym, kumuluj^cym: a) z zalozenia trudnych adolescentów, w b) nowych procesach grupowych wy-muszonych now^. szkol^. i wsród c) nie znaj^cej ich kadry pedagogicznej, wszystko w jednym czasie i w jednym miejscu. Podobnych eksperymentów mozna by znalezc wiçcej.
Kiedy dziecko trafi na margines to negatywne tego skutki pojedynczo b^dz grupowo w róznych konfigura-cjach s^. juz nie do unikniçcia. Zalicza do nich Pilch 11 róznorodnych cech. S^. to: brak samodzielnosci, oziçblosc uczuciowa, agresywne zachowania wobec osób i rzeczy, autoagresja, chwiejnosc emocjonalna, brak dystansu do polecen i kontaktów z innymi ludzmi, lçki wewnçtrzne, wagarowanie, wlócz^gostwo, czyny kryminalne, stoso-wanie uzywek, odchylenia w zachowaniach seksualnych.
P. Brickman patrz^c na proces wychowania (wspo-magania) jako tworzenie optymalnych warunków do roz-woju dziecka, usiluje znalezc mozliwie skuteczne srodki zaradcze i sytuuje go w kontekscie szerszym niz tylko np. indywidualna pomoc psychologiczna. Wyróznia bowiem cztery formy zinstytucjonalizowanej dzialalnosci wycho-wawczej wspieraj^cej przede wszystkim rodzinç, jako pierwsze srodowisko dziecka:
1. model medyczny, opieraj^cy siç na zalozeniu, ze czlo-wiek nie jest odpowiedzialny za problem, ani za jego rozwi^zanie. Konieczna jest wiçc pomoc specjalisty, co niesie niebezpieczenstwo uzaleznienia siç od pomaga-nia;
2. model oswiatowy, zakladaj^cy, ze czlowiek odpowiada za wywolanie problemu, natomiast rozwi^zan dokonuje przy pomocy specjalisty;
3. model moralny, opieraj^cy siç na zalozeniu, ze czlowiek jest odpowiedzialny zarówno za problemy jak i ich rozwi^zanie, kazdy wiçc musi znalezc wlasny spo-sób na swoje klopoty;
4. model kompensacyjny, wedlug którego czlowiek nie jest odpowiedzialny za problem, ale odpowiada za jego rozwi^zanie (nie s^. zaspakajane potrzeby jednostki, do których ma prawo). Model ten akcentuje aktywnosc osoby wspieranej.[4]
A zatem, jesli zawiodly mechanizmy wychowawcze na dowolnym poziomie, pomocy szukac musi czlowiek i tak indywidualnie, chocby z pomocy specjalistów.
Wnioski:
Tak wiçc w Polsce na typow^. dla nastolatków agresjç, zwi^zan^ przede wszystkim z buntem przeciw autoryte-tom i doroslym, nalozyl siç dodatkowo zamçt zwi^zany z okresem przejsciowym tj. transformaj ustrojow^. Nieprawidlowe relacje miçdzy ludzmi, brak zaspokojenia potrzeb, nieprawidlowy swiat wartosci, patologie, uzyw-ki, nadmiar wolnosci, brak czasu na poglçbione kontakty spoleczne, przemoc, agresja, zagrozenie wspólczesnymi chorobami cywilizacyjnymi, nieprawidlowe postawy wychowawcze itd. to lista nie koncz^cych siç problemów, które wystçpuj^. obok tych z kolejnego poziomu - orga-nizacyjnego. Znawcy problemu nazywaj^. ten etap mani-festacji przez agresjç syndromem pierwszego pokolenia. Pionierska generacja „wolnych” musi szybko w zmie-niaj^cym siç otoczeniu znalezc sposób na zaplanowanie swojej przyszlosci. Fakt, ze mog^. liczyc tylko na siebie powoduje glównie szok i poczucie bezradnosci.
W duzej mierze brutalne zachowania s^. sposobem na rozladowanie stresu wyzwolonego zastan^. sytuaj Incy-denty negatywne i wyczyny subkultur nalez^. do znamion naszych czasów. Sytuuje siç nadal w szerokim froncie anty cywilizacyjnego buntu i kontestacji, wszçdzie, takze tam, gdzie rozwi^zania proponowane przez doroslych po-dejmuj^. próby nad^zania za tempem mlodych.
Zapewne przedstawiony w ten sposób zarys proble-matyki nie obejmuje wszystkich czynników, które maj^ wplyw na dorastanie i ksztaltowanie siç wspólczesnego pokolenia. W tej jednakze nawet tak pobieznej próbie wskazania najwazniejszych determinantów, widac dramat wspólczesnego wychowania rozumianego jako zadania do spelnienia przez pedagogów, rodziców i spoleczenstwo.
Literatura
1. Z. Gas, Pomoc psychologiczna mlodziezy, Warszawa 1993, str.33.
2. Siemaszko „Kogo bij^, komu kradn^- przestçpczosc nie rejestrowana w Polsce i na swiecie”, Instytut Wymiaru Sprawiedliwosci Oficyna Naukowa, Warszawa 2001r.
3. L. Wieczorek, Przestçpczosc i demoralizacja nieletnich w Polsce w okresie transformacji ustrojowej. Wyd. Naukowe .Sl^sk, Katowice 2006r.
4. T. Pilch, Dzieci ulicy-dzieci bez szans [w:] Dzieci gorszych szans, praca zbiorowa pod red Barbary Glowackiej i Tadeusza Pilcha, KKWR, Warszawa 2001.
5. Golbik E.: Spoleczno - pedagogiczny wymiar wspólczesnego kryzysu czlowieka w srodowisku miejskim na przykladzie Gliwic. Niepublikowana rozprawa doktorska. IBE. Warszawa 2007.
Artykul postupil do redakcji 16.11.2009 r.
Golbik Ewa golbik_e@op.pl
