CC BY
24
УДК 371.72 : 613.71 - 057. 875
Б. БАКЫТ¥ЛЫ\ Е.М. ЭМ1РОВ2, А.А. ДУАНБЕКОВ3, М.Ж. АЛЬМАХАНОВА4
СТУДЕНТТ1И САЛАУАТТЫ 0М1Р САЛТЫ НЕГ1ЗДЕР1 ЖЭНЕ ДЕНЕ ЖАТТЫГУЛАРЫ ГИГИЕНАСЫ
Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан мемлекетпк медицина университет^2,3,4, Актебе
магистр3
Аннотация. Дене тэрбиеашч мачызды мшдеттер^ч бiрi - студент жастарды салауатты емiр салтына кажетплкт калыптастыру мiндетi болып табылады. Оныч кекейкестiлiгi кеп жылдык оку процесiнде жогары оку орындарына TYсушiлердiч денсаулык жагдайыныч бiрте-бiрте темендеуше байланысты болып отыр.
Салауатты емiр салтыныч негiздерiн мечгерудiч жэне дене мYмкiндiгiн дамытудыч бiрычFай екi мшдетш шешу, бiздiч кезкарасымыз бойынша дене жаттыгуларымен дербес шугылдануга, дененi жетiлдiру мен салауатты емiр салтына езшдт кепiр жасауга мYмкiндiк бередi. Спорттыч эр тYрi шугылданушыларга езiне тэн гигиеналык талаптар кояды, оны жаттыктырушы-окытушы хабарлап отырады.
Негiзгi сездер:спорт, салауатты эмiр салты, жаттыгу, гигиена.
Макыздылыгы. Салауатты емiр салты езiнен - езi пайда болмайды, оны отбасы - бала бакша - мектеп - орта оку орны желiсi бойынша тэрбиелеп, калыптастыру керек. ЖОО жагдайында салауатты емiр салты мен дене тэрбиесше деген адамныч кезкарасын калыптастыру керек.
Зерттеу материалдары мен эдютерк Бiлiм беру жYЙесiндегi дене тэрбиесш дамыту тужырымдамасында, Казакстан Республикасындагы балалар мен окушы жастар дене тэрбиеашч багдарламаларында салауатты емiр салтына кажетпл^т кYшейту керектiгi керсетiлген. Мунда есiп келе жаткан жас урпактыч дене тэрбиесi дайындыгы мен денсаулык жагдайыныч жетктказдИне кечiл аударылып отыр. Бул калыптаскан жагдай экологиялык дагдарыстармен адамдардыч тiршiлiк етуiнiч биологиялык жэне элеуметпк жагдайларындагы езгерiстермен кYPделене тYсуде, сондай-ак сочгы жылдардагы экономикалык жагдайлар балалар мен окушы жастар арасындагы спорттык -сауыктыру козгалысыныч бYкiл жYЙесiн киын жагдайга экелдi.
Арнайы дэрiгерлiк топка денсаулык жагдайына байланысты жаткызылган (24-30%), ЖОО-га тYсушiлердiч саны жыл сайын кебеюде.
Салауатты емiр салты мен оны дене тэрбиеа процесiнде калыптастырудыч мэнiн студенттердiч танып бiлуiнiч эдiстемелiк негiздерi сан- салалы.
Бэрiнен бурын, дене шыныктыру емес ЖОО-да, оныч шнде дене тэрбиеашч жаратылыстану - гылыми негiздерiн тануга багытталган дене тэрбиесi туралы бiлiмдi кажеттi дечгейге кою керек:
- адамныч агзасы езiнен езi реттелетш жэне езiнен езi дамитын кYPделi биологиялык жYЙе;
- дененi тыныктыру мен козгалыс белсендiлiгi сырткы орта мен адамныч езара эрекетiнiч жэне сыркаттарга оныч карсылыгын арттыру, дене жэне акыл-ой кызметiне дайындау факторы;
- дене жаттыгулары мен спортпен жYЙелi тYPде айналысуда адам организмшде жYрiп жататын функционалдык езгерiстердiч ерекшелт;
Салауатты емiр салтын студенттерде калыптастырудыч жечшдеттген механизмiн темендегiше карастырган жен:
- дене тэрбиеа процеа басталар алдында студенттердiч дэрiгерлiк тексеруден етуш камтамасыз ету;
- дене тэрбиеашч бакылау нормативтерiн кабылдау нэтижесiнде дене жэне акыл-ой жумыс кабiлетiне эсер ететш, жеткiлiксiз дене тэрбиесi дайындыгына басымырак кечiл аудару;
- накты мысалдар негiзiнде дене жаттыгуларымен Yздiксiз шугылдану кажеттiгiне студенттердi иландыру;
- университетпч спорттык дэстYрлерiмен жэне ЖОО-ныч спорттык сауыктыру шараларымен таныстыру;
- дене тэрбиеа процесшде студенттер агзасыныч негiзгi компоненттерiнiч жагымды езгерiстерiн кетермелеу мен баскару жYЙесiн жасау.
Дене тэрбиеашч мачызды мiндеттерiнiч бiрi - студент жастарды салауатты емiр салтына кажетпл^т калыптастыру мiндетi болып табылады. Оныч кекейкесплИ кеп жылдык оку процесшде жогары оку орындарына TYсушiлердiч денсаулык жагдайыныч бiрте-бiрте темендеуiне байланысты болып отыр.
Денсаулык жагдайында ауыткушылыгы бар студенттер дене тэрбиеашч оку процеа эдютемелт тургыдан ауруды жоюга багытталады да, салауатты емiр салтыныч мэнш жэне когамныч себептi - багалы максатын аша алмайды.
Салауатты емiр салтын студенттерде калыптастыру мшдеттерш шешудi дене тэрбиесi женiндегi б^м берумен гана шектемей, сондай-ак дене мYмкiндiгi мен денсаулыктыч жагдайын дамытумен де шешуге де болатын секшдк
Дене тэрбиесi женiнде оку сабактары сочгы мiндеттердi ЖОО-дагы дене шыныктыру сауыктыру жумыстарыныч сабактан тыс косымша TYрлерiнсiз шеше алмайды. Дене тэрбиеа бойынша практикалык оку сабактарында ЖОО-да етштетш дене шыныктыру-сауыктыру шараларына студенттердiч катысуын белсендi ететiндей етiп, салауатты емiр салтыныч себептi негiздерiн оларда калыптастыруга окытушыныч назарын аудару кажет.
Зерттеу нэтижелерi мен талдау. Студентпч салауатты емiр салты - тачертечплт гигиеналык гимнастика, дене тэрбиесi бойынша оку процеа, спортпен шугылдану мене дене шыныктыру - сауыктыру жэне спорттык шараларга катысу TYрiндегi акыл-ой жэне дене жYктемелерiн очтайлы Yйлестiру, бул темекi тарту мен Ымдк iшуден бас тарту.
Темекi шегу - бiздiч емiр салтымыздыч бiр белiгi, жэне мiнез-кулыктыч элементi - кYPделi эсерi белгiлi сезiмдермен уласады жэне эртYрлi биохимиялык, физиологиялык YPДiстермен негiзделедi. Осы тургыдагы кезкараспен темек шегу психологиялык, элеуметтiк жэне биологиялык мэселе болып табылады. Темекi тарту - бiр караганда «залалсыз» нэрсе сектд^ алайда, студент жастар оны модага айналдырып, елiгуде, ал бул ауыр зардаптарга ушыратады. Кыздар
«САЛАМАТТЫ КАЗАХСТАН» МЕМЛЕКЕТТ1К БАГДАРЛАМАСЫН ЖYЗЕГЕ АСЫРУ
арасында темекi тарту - кеч тараган, еч зиянды эдеттердiч бiрi.
Темекi адам денесiне улкен зиян келтiредi. Темекi тYтiнiн талдау мэлiметтерiне YЧiлсек, 25 папирос тутшшде 125 мг никотин, 40 мт аммиак, 0,8 - 1,0 мг ^юрт кышкылы, 0,5 г ию газы бар, еч зиянды зат - никотин. Темек тYтiнiмен агзага тYсетiн жагымсыз заттар вмiрлiк мачызды органдар мен адам организмiнiч жYЙесiне жагымсыз эсер етедi. Олар жетелмен катар жYретiн колка жэне вкпе ауруын: бронхит, вкпенiч экфиземасын жэне баскаларды тугызады.
Бвлмедегi ауа гигиенасына Yлкен мэн берiлуi тиiс. ¥йыктар алдында бвлме желдетiлуi керек. Ттт терезенi немесе желдеткiштi ашып уйыктауга взiчдi дагдыландырган жвн. Бвлмедегi ауа температурасы +16+18°С дечгейiн устау кажет. Твсек ычгайлы, шама келгенше жумсак жэне серiппелi болсын. Сырткы жагдайларга квчiлдi квбiрек аударган жвн. ¥йкы кезiнде тыныштык болганы жвн. Жатакханаларда туратын студенттер жумыс кабiлетiн жогары дэрежеде сактау Yшiн уйкыныч Yлкен мачызы бар екендiгiн саналы тYPде тYсiне, тыныштыкты сактап кана коймай, сондай-ак вз жолдастарыныч уйкысын барлык жагдайда сактауга умтылулары керек.
Дене жаттыгуларымен шугылдану барысында студенттер кейбiр гигиеналык ережелердi сактауы тиiс.
Мысалы, жаттыгудан немесе жарыстарга катысканнан кейш бiрден су iшуге болмайды, 30-40 минут вткеннен кейш гана агзага кажет ететш суйыкты, дурысы ыстык немесе жылы шэй iшкен дурыс. Бул не бередi?
Бiрiншiден, аз еркiчiздi кврсетесiз жэне тэрбиелейсiз, екшшщен, тыныс алу мYшелерiн салкын тиюден болатын сыркаттардан сактайсыз, Yшiншiден, айталык 30-40 минуттан кейiн 3 стакан емес, бiр не екi стакан су шт, швлдеу сезiмiн басычыз. Сiз iшкiчiз келiп тур, бiрак ондай мYмкiндiк жок немесе аз еркiчiздi жинактайсыз, осы кезде агзада суйык бвлiп шыгаратын майлар ыдырап швлдеген сезiмдi басады. Осы аркылы сiз барлык уакытта кажет етпейтш вз салмагычызды ретке кел^реаз. Спорттыч кейбiр тYрлерiнде кейде кажетп салмак куу негiзделген.
Терi - бул сезшу органы екенiн бтген жвн, онда нерв талышыктарыныч квпштт орналаскан. Олар денедегi барлык тiтiркендiргiштердiч эрекетi туралы агзаны туракты акпараттармен камтамасыз етедi.
Терi жамылгылары - канныч взiндiк депосы. Терiнiч астындагы тамырлар 1 литрге дейiн канды бойында устай алады, агзаныч кажетттИне байланысты кысылганда канныч осы мелшерi взге органдар мен жYЙелерге ауыса алады. Терi кей жагдайда агзаныч тыныс алу рвлш де орындайды, вйткенi ол оттегiнi кабылдап, кемiр кышкылды сыртка шыгарады.
Осы жумыстардыч бэрi терi сау, мыкты, таза болган жагдайда гана толык квлемде орындалады. Те рiнiч ластануы, терi аурулары терiнiч кызметiн элсiретедi, денсаулык жагдайына жагымсыз эсер етедi. Бiздiч денемiз Yнемi ластанып отырады. Ластанган терi тYрлi зиянды микробтардыч енуi Yшiн жагдай тугызады, оныч закымданган кезiнде агзаныч iшiне микробтар ент, адам наукастануы мYмкiн. Сондыктан тер^ч тазалыгына ерекше камкорлык жасау мачызды болмак жэне моншада, ваннада немесе душта сабынданып ыссы сумен кемшде аптасына бiр рет жуынып отыру керек.
Дене жаттыгуларымен шугылданган кезде эрбiр сабак немесе жаттыгудан кейш душтыч астында жуынган жвн. Егер буган мYмкiндiк болмаса, еч болмаганда колды, беттi, мойынды мукият сабындап жуу жэне дененi белге дейш ылгал сYлгiмен кургаганша сYртiп, кургак киiм кию кажет. Сонымен бiрге, сабынданып ыссы сумен шамадан тыс жи жуыну терiдегi майдыч ыдырауына жэне оныч кургауына экеп согуы мYмкiн.
Гигиеналык факторлар адам агзасына орсан зор эсер етедi. Ол дене тэрбиеа куралдарыныч арасында берк орын алган.
0мiрдiч гигиеналык салтыныч негiздерiне жататындар: ечбек пен демалысты парасатты тYPде YЙлестiру, очтайлы тамактану, жеткiлiктi козгалыс белсендiлiгi. Спорттыч эр тYрiнде взiне тэн ерекшелiктер, осыныч iшiнде гигиеналык ерекшелiктерi бар. Мысалы, спорттыч эрбiр тYрiмен айналысканда сырткы ортаныч жагымсыз эсерлерiнен агзаны сактайтын жэне ауа райы жагдайына сэйкес келед^ сырткы ортаныч жагымсыз эсерлершен агзаны сактайтын жэне ауа райы жагдайына сэйкес келетiн киiм мен аяк киiмдi дурыс тачдап алу мачызды гигиеналык мэнге ие. Киiмдi тачдаганда жыл мезгiлiн, ауа-райы жагдайын, сабактыч втетiн орнын, топыракты жэне т.б. ескеру керек.
ЖYзумен шугылдану кезшде, бассейнге кiрер алдында душка жуынып, арнайы суга тYскенде киетiн костюмдi кию керек.
Мысалы, шачгы спорты киiм тачдауда ерекше гигиеналык талаптарды (iш киiм, шачгы костюму бас киiм, колгап) кажет етедк
Корытынды. Салауатты вмiр салтыныч непздерш мечгерудiч жэне дене мYмкiндiгiн дамытудыч бiрычFай екi мiндетiн шешу, бiздiч квзкарасымыз бойынша дене жаттыFуларымен дербес шуFылдануFа, дененi жетiлдiру мен салауатты емiр салтына взiндiк квпiр жасауFа мYмкiндiк бередi.
Спорттыч эр тYрi шуFылданушыларFа взiне тэн гигиеналык талаптар кояды, оны жаттыктырушы-окытушы хабарлап отырады.
Эдебиеттер тiзiмi:
1. Башкоров П.Н. Адамныч денеашч дамуы туралы б^м. 1962
2. Гриненко М.Ф., Ечбек, денсаулык, дене тэрбиеа. 1974 ж.
3. Иванов Г.Д., Кулназаров А.К. Студенттердiч дене тэрбиесi. Астана, 2008 - Б.172-174.
4. Тайжанов С., Кулназаров А. Дене тэрбиесiнiч окыту эдiстемесi. 2002
5. Уачбаев Е.К., Уачбаева Ф.Ж. Дене мэдениетi жэне спорттыч iлiмi мен эдiстемесi. 2009
Батыс Казахстан медицина журналы №1-2 (38) 2013 ж.
РЕЗЮМЕ
Б. БАКЫТУЛЫ1, Е.М. АМИРОВ2, А.А. ДУАНБЕКОВ3, М.Ж. АЛЬМАХАНОВА4 ОСНОВЫ ЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ СТУДЕНТА И ГИГИЕНА ФИЗИЧЕСКИХ УПРАЖНЕНИИ
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова1,2,3,4, Актобе
магистр3
Занятие студентов спортом и их участие в различных спортивно-оздоровительных мероприятиях в целью пропаганды здорового образа жизни способствует оздоровлению студентов путем мобилизации сил организма в борьбе с вредными привычками, а также подбора гигиенических требовании в зависимости от вида спорта.
Ключевые слова: спорт, здоровый образ жизни, упражнение, гигиена.
SUMMARY
B.BAKYTULY1, YE.M.AMIROV2, A.A.DUANBEKOV3, M.ZH.ALMAKHANOVA4
THE BASIS OF HEALTHY LIFESTYLE OF THE STUDENTS AND HYGIENE OF THE USE OF PHYSICAL EDUCATION
Marat Ospanov West Kazakhstan State Medical University1,2,3,4, Aktobe
Magister3
The students are engaged with sport and take part in the different sport-healthy measures with the aim of propaganda healthy lifestyle. It is promoted to be healthy the students with the way of mobilization force of the organism in the struggle with bad habits, and also selection of hygienic demand in dependence from the view of the sport.
Key words: sport, healthy lifestyle, exercise, hygiene.
