CC BY
0
Uktamov U.S.
Andijon davlatpedagogika instituti katta o'qituvchisi
Xusanova M.E.
Andijon davlat pedagogika instituti talabasi
TESHIKTOSH ADIR LANDSHAFTLARINING SHAKLLANISHIDA TABIIY GEOGRAFIK OMILLARNING ROLI
Annotatsiya: Mazkur maqolada Teshiktosh adir landshaftlarining shakllanishi va rivojlanishida iqlim sharoitlari, suv resurslari, yer tuzilishi va biologik kabi omillarning ta 'siri haqida ma 'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: Teshiktosh adiri, landshaft, geografik omillar, tuproq eroziyasi, iqlim, topografiya, geologik jarayonlar, qatlamli toshlar.
Uktamov U.S. Senior lecturer Andijan State Pedagogical Institute
Khusanova M.E.
Student
Andijan State Pedagogical Institute
THE ROLE OF NATURAL GEOGRAPHICAL FACTORS IN THE FORMATION OF ROCKY MOUNTAIN LANDSCAPES
Abstract: This article provides information on the influence of factors such as climatic conditions, water resources, the structure of the Earth and biological factors on the formation and development of landscapes of the holey stone hills.
Keywords: Rocky hill, landscape, geographical factors, soil erosion, climate, topography, geological processes, layered rocks.
Kirish. Andijon viloyatidagi Teshiktosh adir landshaftlarining shakllanishida tabiiy geografik omillar juda muhim. Bu xududda landshaftlarning rivojlanish va shakillanishi, asosan, iqlim sharoitlari,suv resurslari, yer tuzilishi va biologik xilma xillik kabi omillarga bog'liq [1]. Bu hududdagi landshftlar, asosan tabiiy iqlim sharoitlari, yer resurslaridan foydalanish tarixi va sug'orish inshoatlari kabi omillar ta'siridan shakillangan1. Shuningdek Farg'ona vodiysida sug'orma dexqonchilik mill.av. 3000-2000 yillarda vujudga kelgan va bu jarayonda maxalliy daryolarning konus yoyilmalarida tabiiy quruq iqlim sharoitlarida dastlabki sug'orish ishlari olib borilgan [2].
Asosiy qism. Andijon viloyatida sug'oriladigan yerlardan foydalanish va landshaft-meliorativ baholash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar Farg'ona vodiysida qadimdan mavjud bo'lgan sug'orma dexqonchilik tarixi va bugungi kunda ham davom etayotgan sug'orish inshootlaridan keng foydalanish
amaliyotiga oid ma'lumoüarini taqdim etadi. Bu ma'lumotlar, Andijon viloyatidagi Teshiktosh adir landshaftarining shakllanishida tabiiy geografik omillarning rolini yanada yaxshi tushunishga yordam beradi [5].
G'ovakli tosh tepalik landshaftlarning shakllanishiga tabiiy geografik omillar katta ta'sir ko'rsatadi. Bu omillarga topografiya, iqlim va geologik jarayonlar kiradi, bu esa ushbu landshaftlarning o'ziga xos xususiyatlariga yordam beradi. Bunday landshaftlar uzoq vaqt davomida turli xil tabiiy elementlarning o'zaro ta'siri natijasida shakllanadi [3]. Ularga uzoq vaqt davomida landshaftni shakillantiradigan eroziya, nurash va tektonik kuchlar kiradi. Bunday tepaliklarning shakillanishi ham mintaqaning iqlimi, o'simliklari va tuproq tarkibiga bog'liq. Bu omillar landshaftning umumiy ko'rinishi va xususiyatlariga ta'sir qiladi [4].
Misol uchun, iqlim sharoiti o'simliklarni belgilaydi, bu esa o'z navbatida landshaftning yashil dalalar yoki cho'l bilan qoplanganligini aniqlaydi. Topografiya quruqlikning jismoniy tuzilishiga balandlik farqlari, vodiylar va platolar kabi shakllar bilan ta'sir qiladi. Suv resurslarining mavjudligi daryo vodiylari, ko'llar yoki sharsharalar kabi suv ob'ektlariga quruqlikka o'ziga xos xususivatlarni qo'shish imkonini beradi [6].
1-rasm. Teshik-Tosh adirlarining sputnikdan ko'rinishi.
Teshiktosh adir landshaftlari, asosan, tabiiy omillar ta'sirida shakllanadi. Ularning shakllanishida quyidagi tabiiy omillar muhim rol o'ynaydi:
Geologik tuzilishi va relyefi. Teshiktosh adir landshaftlarining shakllanishida geologik tuzilish ham katta ahamiyatga ega. Teshiktosh adirlarida ko'pincha qatlamli toshlar, masalan, ohaktosh, qumtosh va boshqa sedimentar toshlar mavjud. Bu toshlar erozion jarayonlari natijasida turli shakllarga ega bo'ladi turli xil jinslar va cho'kindi qatlamlari tabiiy ravishda turli rang va shakldagi relef shakllarini keltirib chiqaradi [7]. Geologik jarayonlar Teshiktosh adirlarining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonlar toshlarning turli xil shakllarini va tuzilmalarini yaratadi. Teshiktosh adirlarida erozion jarayonlari
doimiy ravishda davom etadi, bu esa landshaftning o'zgarishiga olib keladi. Bu jarayonlar natijasida yangi shakllar va tuzilmalar paydo bo'ladi [8].
Teshiktosh adirlarining balandligi ko'pincha 1000 metrdan oshadi. Ular tog'li hududlarda joylashgan bo'lib, balandliklari ularning ko'rinishini va iqlimini belgilaydi. Adirlarning nomi teshiklar va chuqurliklardan kelib chiqadi. Ular ko'pincha teshiklar, chuqurliklar va boshqa geologik shakllar bilan ajralib turadi. Bu teshiklar erozion jarayonlari natijasida paydo bo'ladi [9].
Iqlim va gidrologik xususiyati. Teshiktosh adirlarida quruq va yarim quruq iqlim sharoitlari hukm suradi. Bu iqlim sharoiti o'simliklar va hayvonot dunyosining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Ob-havo va eroziya kabi tabiiy geografik omillarning ta'sirini tushunish g'ovakli tosh tepalik landshaftlarining shakillanishi va xilma xilligini baholash uchun juda muhimdir. Iqlim omillari, masalan, yog'ingarchilik, harorat va shamol tezligi, erozion jarayonlarini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin [10]. Quruq iqlim sharoitida erozion jarayonlari ko'proq faol bo'ladi. Sug'orish tizimlari va dehqonchilikning rivojlanishi,shuningdek, tuproq eroziyasi va deflyatsiya kabi jarayonlar ham landshaftlarning shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi. Tuproq eroziyasi-suv, shamol va muz erozion jarayonlari orqali toshlar va tuproq qatlamlarini olib ketadi, bu esa adirlarning shakllanishiga olib keladi. Eroziya jarayonlari teshiklar, chuqurliklar va
2-rasm. Teshik-Tosh adirlarining erozion jarayonga uchrashi O'simlik-tuproq qoplami. Teshiktosh adir landshaftlarining geografik o'rni va tabiatining xususiyatlari o'simlik-tuproq qoplamining tarkib topishida muhim rol o'ynaydi. O'simlik tuproq qoplamiga kishilarning xo'jalik faoliyati faol ta'sir ko'rsatgan bo'lishiga qaramay, har bir mintaqada ma'lum darajada tabiiylik saqlanib qolgan joylar mavjud. Teshiktosh adirlarida vegetatsiya ko'pincha kam, lekin o'simliklar qattiq sharoitlarga moslashgan. O'simliklar ko'pincha past bo'yli va quruq iqlimga mos keladigan turlarni o'z ichiga oladi [10].
Teshiktosh adirlarining o'ziga xos go'zalligi va tabiiy xususiyatlari ularni turizm uchun mashhur joylarga aylantiradi. Ular ko'plab sayyohlar va tabiat ixlosmandlari uchun qiziqarli manzillar hisoblanadi.Bu xususiyatlar teshiktosh adirlarining o'ziga xosligini belgilaydi va ularni boshqa landshaftlardan ajratib turadi [7].Ushbu tabiiy omillarning uyg'unligi bilan Teshiktosh adir yer shaftlari o'ziga xos o'ziga xoslikka ega bo'lib, odamlarga estetik jihatdan jozibali ko'rinish beradi. Shu bilan birga, bu elementlar ekotizimlarni himoya qiladi va tabiiy hayotning uzluksizligini ta'minlaydi [9].
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, Andijon viloyati yerlari adir zonasida joylashganligi sababli, bu inshoatlardan foydalanish keng miqyosda hozirgi kunda xam olib borilmoqda. Shuningdek, landshaftlarning tuzilishi va ulardan foydalanishda melioratsiya, kadastr, eroziya va deflyatsiya kabi jarayonlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu omillar landshaftlarning shakllanishi va ularning ekologik barqarorligini ta'minlashda katta ro'l o'ynaydi. Ushbu tabiiy omillarning uyg'unligi bilan Teshiktosh adir yer shaftlari o'ziga xos o'ziga xoslikka ega bo'lib, odamlarga estetik jihatdan jozibali ko'rinish beradi. Shu bilan birga, bu elementlar ekotizimlarni himoya qiladi va tabiiy hayotning uzluksizligini ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Абдулкасимов А.А., Боймирзаев К.М. Проблемы оптимизации экологического состояния антопогенных ландшафтов Средней Азии // Education and Science for Sustainable Development. International Theoretical and Practial Conference. Tashkent, Uzbekistan. - 2016, 42 - 43 с.
2. Боймирзаев К.М. Фаргона водийси табиатидан фойдаланиш ва мухофаза килишни ташкил этиш масалалари // Фаргона водийси табиатини мухофаза килишнинг экологик-географик асослари. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. - Наманган, 2003. -Б. 8-14.Вахобов Х. Опыт рекультивации техногенно-нарушенных земель // Проблемы освоения пустын. -Ашхабад, 1998. -№1. -С. 32-37.
3. Максудов А. Изменение почвенно-экологических условий Ферганской долины под антропогенным воздействием. Ташкент; "Фан", 1990. - 92 с.
4. Мильков Ф.Н. Физическая география: учение о ландшафте и географической зональности. -Воронеж, 1986. -328 с.
5. Исаев А.А., Уктамов У.Ш. Изменение ландшафта Андижанских холмов под влиянием деятельности человека. Тоо экосистемаларынын туруктуулугу: eздeштYPYY жана коргоо маселелери аттуу эл аралык илимий-практикалык конференциянын материалдары. Вестник ошского государственного университета. Ош 2023. 127-133 с.
6. Uktamov U. Sh. Markaziy Farg'ona cho'l landshaftlarining antropogеn omillar ta'sirida sodir bo'layotgan o'zgarishlari. FarDU ilmiy xabarlar. B.248-252.
7. Uktamov U. Sh. Anthropogenic factors affecting the desertification of the deserts of Central Fergana. Journal of Geography and Natural Resources. 2024.
8. Уктамов У.Ш. Факторы, влияющие на трансформацию ландшафтов Центральной Ферганской пустыни. // "Экономика и социум" №7 (98) 2022.
www.iupr.ru. "Институт управления и социально-экономического развития", Россия, г. Саратов. ISSN 2225-1545.(11.00.00. Мустакил давлатлар хамдустлиги мамлакатлари нашрлари № 11). 378-382 с.
9. Уктамов У.Ш. Классификация (дифференциация) ландшафтов Центральной Ферганской пустыни. // Экономика и социум.-2024.- №6(121). www.iupr.ru. "Институт управления и социально-экономического развития", Россия, г. Саратов. ISSN 2225-1545.(11.00.00. Мустакил давлатлар хдмдустлиги мамлакатлари нашрлари № 11). 1384-1390 с.
10. Uktamov U.SH. Analysis of disturbances in the ecological balance and geoecological situation in desert landscape complexes of Central Fergana. // Nature and Science USA, New York, 2024. -22 (6): -P.1-3. (11.00.00; № 4).
