CC BY
11About the author:
Turaev Alijon Khudoinazarovich - entry of third course «Theory and practice language.» in Tajik pedagogical university by named after S. Ayni E-mail: alijon2017@mail.ru Тел: (+992) 938-77-0732.
ИСГИЛО^ОТИ ИФОДАКУНАНДАИ «ГУСФАНД» ДАР ГУЙИШИ
ТОЧИКОНИ ГОРОН
Фархрдова С.А.
Кумитаи забон ва истилоуоти назди Хукумати Цумхурии Тоцикистон
Лутати ладчадои забони точикй ба таври алодида мавриди тадкик карор дода нашудааст. Аз чумла лугати гуйиши точикони водии Горони нодияи Ишкошим низ ба таври мукаммал то тахкик нашудааст.
Аз ин ру, дар шароити имрузаи рушду густариши шевашиносии точик даматарафа омухтани лексикаи гуйишу ладчадо яке аз масъаладои мудимми илми забонишиносй ба дисоб меравад.. Аз чумла лугати гуйиши точикони водии Горони нодияи Ишкошим низ ба таври мукаммал то дол тадкик нашудааст.
Бояд зикр намуд, ки тадкикотдои аввалин оид ба ладчадои бадахшонии забони точикй аз чониби мудаккикони хоричй огоз гардида мудакикон урфу одат, анъана ва забони мардуми водии Горонро мавриди тадкик карор додаанд.
Тадкикоти мудим доир ба гуйиши точикони Горой аз чониби забоншиноси рус Ю.И. Богорад гузаронида шудааст, ки мудаккик ба максади чамъ овардани маводи гуйиши горонй ду маротиба солдои 1952 ва 1959 ба водии Горой сафар кардааст. У баъдтар доир ба гуйиши точикони Горой як маколаи дачман хурдеро ба табъ расонид, ки дар маколаи худ оид ба хусусиятдои фонетикй, морфологй ва лексикии гуйиши мазкур маълумот додааст.
Мудаккик, инчунин, хусусиятдои фаркунандаи гуйиши точикони Горонро аз дигар шевадои чанубй ва чанубу шаркй баён намудааст.
Бояд зикр намуд, ки таркиби лугавии забони точикй истилодоти тамоми содаи зиндагии мардумро фаро гирифта, як кисми муайяни лексикаи онро водиддои лугавии забонй, шеваю ладчадо ташкил медиданд.
Шеваи чанубй яке аз шевадои кадимаи забони точикй ба дисоб меравад, ки дар таркиби лугавии худ микдори зиёди калима, таркибдои гуногун ва водиддои фразеологиро нигод доштааст. Г.Чураев дар «Фарданги гуйишдои чанубии забони точикй» кайд намудааст, ки: «Шеваи чанубй мувофики таснифоти профессор В.С. Росторгуева яке аз чор гуруди шевадои забони точикист....Ин шева ба чор ладча (ё гуруди ладчадо): ладчадои раштй, кулобй, рогй ва бадахшонй чудо мешаванд, ки дар яке аз ондо дар навбати худ чанд шоха дорад» [3, с.13].
Ладчаи точикии бадахшониро мудаккикон ба 4 гуйиш: гуйиши горонй, гуйиши вахонй, гуйиши мунчонй ва гуйиши нудй чудо намудаанд.
Лексикаи гуйиши точикони Горон аз даврадои хеле кадим ташаккул ёфта, гуйиши мазкур гуногунранг ва ганй мебошад. Мо метавонем аз гуйиши ин мардум калимаю истилодотеро пайдо намоем, ки дар дигар ладчадои забони точикй ё камистеъмоланд ё истеъмол намешаванд ва дорои хусусияти хоси фарккунанда низ мебошанд.
Бояд зикр намуд, ки таркиби лексикаи гуйиши точикони Горон аз калимадои ифодакунандаи намуддои дайвонот ва парандагон хеле бой буда, кисми таркиби лугавии шевадои чанубии забони точикиро ташкил медидад. Зинандагии мардум дануз аз даврадои кадим ба дайвонот алокамандии зич дошта, дар замони муосир низ одамон дар даёти даррузаашон ба ондо сару кор доранд. Аз ин ру, калима ва истилодоти ин сода яке аз унсурдои лексемаи гуйишу шевадоро ташкил медидад. Забоншиноси точик Хоркашев С. таъкид менамояд, ки «барои баёни номдои гуногуни анвои дайвоноти хонагию вадшй ва парандагон мисли лексемаи ифодакунандаи дигар содадо тандо калимадои сода, сохта ва мураккаб кифоя намекунанд. Ин аст, ки содибони шевадо аз таркибу иборадо истифода кардаанд. Муайянкунандадои сифати чорво ба унвони номдои дайвонот бо муайяншаванда дар як таркиб омада, номи анвои онро сохтаанд, ки бо он сифатдо аз дигар чорпоён фарк мекунанд. Муайянкунандадо дар колибдои гуногуни морфологй омада, асосдои ондо асомии мухталифро мефадмонад. Аз чумла, этномимдои дарвозй, узбакй, търкй, къргзй, дисорй//исорй; номи ачзои дайвонот гърдумба, дъмбагиз, сагдъмб, бадил; калимадои марбут ба синну сол: чорй, шишак; калимадои чойдории дигар: чойдорй, зотй, сърък, танкаронй, будинагй ва гайрадо»[11, с. 133-134]. Гуспанд яке аз намуди дайвоноти хурд мебошад, мардуми мо аз кадим онро дамчун дайвони хурди хонагй барои таъмини зиндагиашон аз шир, гушт ва пашму пуст парвариш мекунанд.
М. Хасандуст дар «Фарданги решашинохти забони форсй» вожаи гусфанд ва мешро шард додааст. Чунончй: «Гуспанд (gos-pand) чонвари пистондор, нишхоркунанда, ки дарду навъ адлй ва
вахшии он ёфт ва аз пашм, пуст, шир ва гушти он истифода мекунанд». [12, с. 2469]. Инчунин, дар Фарханги мазкур шаклхои истифодаи решаи вожаи мазкур дар забощои кадим ба таври зайл оварда шудааст: «форсии миёна: gospand «гуспанд», авастой: gao-spenra [лафзан: гов/чорпои мукаддас (яъне судманд, муфид)], аз gao ва spenta аз решаи spand «мукаддас шумурдан», форсии миёнаи турфонй: gwspnd [gospand], бахтёрй: gfisind, gusend «гуспанд», кунзорй: yosan «гусфанд», сиистонй: gospe, gosve «гусфанд» суриёнй: gwespndgyr «чубдаст, гавоз, гусфанд гир», арабй: jj.^ «гусфанд». [12, с. 2469].
Аз маълумоти овардашуда бармеояд, ки вожаи гуспанд//гусфанд таърихан кадима буда, вожаи мазкур бо чунин шакл имруз дар забони миллй ва шеваю лахчахои забони точикй, аз он чумла, дар гуйиши точикони Горой низ истифода мешавад.
Дар Фарханги мазкур мафхуми вожаи меш ва решаи он дар забощои кадима ва хозира чунин шарх дода шудааст: «Меш (mes) «гусфанд, ба вижа гусфанди мода». «форсии миёна: mes, иронии бостон: maisi-/-maisa, санскрит: mesa, (музаккар) «фавч, меш,» mesf (муаннас) «модаи гусфанд, меш», муштаканд аз хиндуурупой: moiso-s/maiso-s «гусфанд; чарм, пуст; лахистонй: miech «киса, гунй, машк>>, мивониёй: maisas «тубара, бузранг, чувол», лидунёй: maiss «гунй, киса», moisos/maisos (бо афзояи -s) зохиран муштак аст аз решаи мвг-mei «мок кашидан, баъ-баъ кардан>> (киёс санскрит: -mi, ma-, (mimati), «гуррй кардан, баъ-баъ кардан>>, низ киёси авастой: maesa «меш>>, maesf (музаккар) «модаи гусфанд», maesina- (сифат) мешин аз меш, мешй, портй: <<mys[mes]», сакой: miña «мешин, аз меш* maisinya (ka)....хоразмй: mh «меш» (*maisí), mhnyk «гусфанди нар, куч», пашту: mag «меш, куч>>, maga «модаи гусфанд», сугдй: may, сарикулй: mewl, язгуломй: maw «меш>> (maisa), ягнобй: mes «меш», балучй: «mes» «меш», гуронй: maía, maí <<меш>>, ошитиёнй: misa «меш» ... арманй: mak'i «меш», ки муштаканд аз хиндуурупой: mek* - баг-багкардан, маъ-маъ кардан ....>> [12, с. 2485-2486].
Дар гуйиши точикони водии Горон барои ифодаи умумии «хайвоноти хонагй», «чорво», яъне бузу гусфанд ва инчунин, хайвонхои калону боркаш калимахои «мол», «хайвон», «чорпо», «чаранда» ба кор бурда мешавад. Забоншинос Мирбобоев А. дар рисолаи номзадии худ дар мавзуи «Лексикаи чорводорй дар забони вахонй» оид ба корбурди вожаи «мол» дар забони вахонй чунин кайд намудааст: «мафхуми «хайвоноти хонагй», <<чорво>> дар забони вахонй бо калимаи «мол» ифода карда мешавад.... дар бархе аз гуйшхои шевахои марказй ва чанубй маънои умумистеъмолиро ифода мекунад. Хамин тавр метавон хулоса карда, ки маънои дуюми лексемаи «чорво» дар забони вахонй аз забони точикй гузаштааст». [4, с. 8].
Калимаи «мол» дар гуйиши точикони Горон ба гайр аз маънои «бойигарй», «чизу чора» ба маънои «хайвон» васеъ корбурд шуда, хам маънои кул ва хам чузро ифода мекунад. Истилохи «мол» ба маънои кул хам барои чорвои хурд ва хам барои чорвои калон истифода мешавад. Чунончи: <<моли майда» (бузу гусфанд) ва «моли калон» (гов, аспухар). Мисол: Бачо мола ба чарохърга бурдан (Бачахо хайвонхоро ба чарогох бурданд). Моло ай чаро омадан (Хайвонхо аз чаро омаданд).
Ба маънои чуз танхо «рамаи гусфандон»-ро ифода мекунад. Мисол: Афтою шъшт рамара наёwърдан (Офтоб гуруб кард, вале хайвонхоро наёварданд). Бояд зикр намуд, ки лексемаи «мол» дар шакли «молу ол», «бойигарй ва дигар чизхо, «хайвон ва дигар чизхо», «шохдори хурд ва дигар» камубеш мафхуми умумиро ифода мекунад. Чунончи: Молу ола ба пъшта бърдан (Хайвонотро ба пушта бурданд). Чунин шакл дар забонхои шаркии эронй шугнонй: молат-ол, вахонй: молэт-ол низ корбурд мешавад. Дар аксар маврид мафхуми «хайвоноти хурд» ва «хайвоноти калон» дар шакли «молу гов» истифода мешавад. Мисол: Молу гоюа ба айлоц бърдан. (Хайвонхоро ба айлок бурданд).
Калимаи «хайвон» (айвон) низ номи умумии хамаи хайвонхоро ифода мекунад. Вожаи мазкур аслан калимаи иктибосй буда, он аз забони арабй тавассути забони точикй ба лахчахо гузашта, дар гуйши точикони Горон дар шакли айвон васеъ корбурд мешавад.
Калимаи «чорпо» низ дар гуйши точикони Горон истифода мешавад, ки он мафхуми хамаи хайвони дорои чорпойро ифода мекунад ва барои шевахои забони точикй умумй мебошад.
Инчунин, дар гуйиши горонй барои ифодаи хайвоноти хурд вожаи лагна истифода мешавад. Вожаи мазкур дар гуйиши мардуми Ерон мафхуми хурдию камиро навозишро ифода мекунад.Мисол: Мъ якчанд сар лагна доръм (Ман якчанд сар хайвон дорам). Вожаи мазкур дар забони вахонй низ ба хамин маъно корбурд мешавад.
Мирбобоев А. истифодаи вожаи лагнаро ба таври мукоиса дар забони точикй ва дигар забонхо нишон дода, кайд намудааст, ки вожаи мазкур дар аксар мавридхо ба маънои махдуд- «хароб», «логар» (нисбати чорво) истифода мешавад.(шунонй, бачуй: логар, точикй: логар «хароб», афгонй: лег «хурдй», «камй»).
Дар гуйиши мазкур вожаи нимсуд низ серистеъмол мебошад. Вожаи мазкур нисбати хайвоне истифода мешавад, ки барои гирифтани насл ва истифодаи муваккатй ба хамсоя медиханд ва баъд аз гирифтани насл боз ба сохибаш бармегардонанд. Мисол, Меши калона ба цжсоя нимсуд додем (Гусфанди калонро ба хамсоя барои гирифтани насл додем).
Бояд зикр намуд, ки xaйвoнoти хонагй дар гyйшxoи точикони Fopon чун дигар шевадои забони точикй ва забощои помирию ягнобй аз руйи синну сол, чинсият, зоту стек (атомат^и зoxиpй) ва хислат номгузорй карда мешаванд.
Вожагони марбут ба гусфандро дар гyйшxoи точикони Fopon метавон чунин тасниф кард:
- вожагони марбут ба синну сол ва чинсияти гусфанд;
- вожагони марбут ба зот ва сжки (адомат^ои зoxиpй) гусфанд;
- вожагони марбут ба парвариши гусфанд;
- вожагони марбут ба пашми гусфанд ва коркарди он.
1. Вожагоне, ки синну сол ва чинсияти табии чорвои хурдро ба таври мушаххас инъикос мекунад. Масалан: мши мода «гусфанди мода», mp6appa «гусфанди нар» ф,шщ> «кучкор».
Дар гуйиши точикони Fopon чун дигар лaxчaxoи чанубй ва чануби шаркии забони точикй калима^ое вомехуранд, ки на навъи гусфанд, балки чамъи ощоро ифода мекунанд; сypyк//съpък//съpъг ба маънои «бутун» омадааст. Чунончи: Меша съpък-съpък гъзaшmaн (Рамаи гусфанд гузаштанд).
Дар гуйиши точикони водии Fopon лексемаи меш корбурд мешавад, ки вожаи мазкур назар ба гусфанд серъистеъмол мебошад. Лексемаи меш маънои «гусфанди мода, модагусфанд»-ро ифода мекунад. Дар лaxчaxoи Бухоро низ калимаи меш ба маънои «модагусфанд» mapx, дода шудааст. (2, с. 150). Албатта, чунин шарщ муаллиф оид ба лексемаи мазкур ба гуйиши точикони Fopoн низ мувофикат мекунад. Вожаи жш дар забощои дигари эронй низ корбурд мешавад: язгyлoмй меш, шyгнoнймaг, pyшomмев, eaxornмay.
Дар гуйиши горонй низ чун забощои кадима лексемаи мш нисбати «гусфанди нар» истифода намешавад. Нисбати гусфанди нар вoжaxoи Hap6apa, vpHÖop, KpmKop, гь^/ък истифода мешаванд. Бояд тазаккур дод, ки му^аккики варзида А.З. Розенфелд дар та^^икоти худ нисбати истифодаи вожаи мш чунин кайд кардааст, ки бо ин вожа тавассути пасванди -ак(-ък) лексемаи меmaк//меmък сохта шуддаст ва маънии «гусфанди ку^й», архар; мешит wip архар; меmam мд архар»-ро дорад. [6, с. 113].
Бояд зикр намуд, ки дар гуйиши мардуми Fopoн «гусфанди ку^й» низ бо калимаи мгшък ифода мешавад, ки акидаи Розенфелдро таквият мебахшад. Ин навъи гусфанди ку^й дар ку^ои noxияи Ишкошим ва Мургоб дучор мешавад.
Дар «Фар^анги решашинохти забони форсй» мафяуми вожаи меш ва решаи он дар забощои кадима ва xoзиpa чунин rnapx, дода шудаяст: «Меш (mes) «гусфанд, ба вижа гусфанди мода». «форсии миëнa: mes, иронии бостон: maisi/maisa, санскрит: mesa, (музаккар) «фавч, меш,» mesñ (муаннас) «модаи гусфанд, меш», муштаканд аз xиндyypyпoй: moiso-s/maiso-s «гусфанд; чарм, пуст; лaxиcгoнй: miech «киса, гунй, машк», мивoниëй: maisas»тyбapa, бузранг, чувол», лидушк niâiss «гунй, киса», moiso-s/maiso-s (бо афзояи -s) зoxиpaн муштак аст аз решаи mei «мок кашидан, баъ-баъ кардан»» (кис санскрит: -mi, ma-, (mimäti), «гуррй кардан, баъ-баъ кардан»», низ киси авастой: maesa «меш», maesi (музаккар) «модаи гусфанди», maesina- (сифат) мешин аз меш, мешй, портй: «myslmes]», сакой: miña «мешин, аз меш* maisinya(ka)....xopaзмй: mh «меш» (*maisl), mhnyk «гусфанди нар, куч», пашту: mag «меш, куч», maga «модаи гусфанди», сугдй: ma, сарикулй: mewl, язгуломй: maw «меш» (maisa), ягнобй: mes «меш», балучй: «mes» «меш», гуронй: mâîâ, mâî «меш», ornmHëffii: misa «меш» ... арманй: mak'i «меш», ки муштаканд аз xиндyypyпoй: mek* - баг-баг кардан, маъ-маъ кардан»» [12, с. 2485-2486].
Тибки маълумоти Фapxaнги мазкур метавон хулоса кард, ки вожаи меш дар забощои зикргардида нисбати гусфанди мода истифода мешудааст. Дар гуйиши горонй низ вожаи меш нисбати гусфанди мода корбурд мешавад.
Чщати муайян намудани чинси табиии xaйвoни хурд, аз чумла, гусфанд maкдxoи махсус истифода мешавад. Чинси наринаю модина мувофикан бо кaлимaxoи «нар» ва «мода» ифода меëбaд. Масалан, мoдaмеm «гусфанди мода», rnp6apa «гусфанди нар».
Инчунин, чинси табиии гусфанд бо кaлимaxoи дигар низ ифода меëбaд. Масалан: барои ифодаи чинси модаи гусфанд кaлимaxoи 6appau мoдa, нъзем, меш ва барои чинси нар кaлимaxoи 6appau mp, rnp6apa, цoндop, ççъшçop, гъ^/ък истифода мешавад. Вожаи ньзвм нисбати барраи аз дусола то сесола истифода бурда мешавад. Масалан: Ньзвмьк aü оз^л бapoмaдaсm (Гусфанд аз огил баромадааст).
Барои ифодаи синну соли xaйвoщoи хурд (гусфанд) кaлимaxoи aдoxидa истифода мешавад. Чщати ифодаи барраи то чopмoxa вожаи mapbк, аз чopмoxa то яксола вожаи 6appa ва аз яксола то дусола 6appau кaлoH//бappau nopurn, 6appau бъкл истифода мебаранд Мафкуми «6appau nopu^a» ea «6appau бъкл» баррае мебошад, ки соли гузашта зоида шудааст. Мисол: 6apou бъклък несmaн (Барра^ои калон нестанд). Бapou nopынaгъpa yhào кънеш, m мешш шыpдopa мемокш. (BappaxoH калонро чудо кунед, ки гусфандони ширдора мемаканд).
Инчунин барои нишон додани синну соли xaйвoни хурд сифат^ои майда, калон ва пир истифода мешавад, ки ин вожщо умумиистеъмол мебошанд. Масалан: áappan майда, «барраи хурд», жши nup, «гусфанди пир», мвши калон, «гусфанди калон», м/айдам/ш «гусфанди майда».
2. Калимахои ифодакунандаи рангу намуди зохирии хайвонти хурд.
Хар як хайвон рангу аломатхои зохирии хоси худро дорад, ки бо онхо аз дигар хайвон фарк мекунад. Гусфандон низ рангу аломатхои хоси худро доранд, ки бо калимахои чудогона ифода карда мешаванд.
Истилохоти ифодакунандаи намуду ранги хайвони хурд - гусфандро вобаста ба хусусияти ифодаи рангашон ба гуруххои зерин чудо мекунем:
а) калимахое, ки ранги умумии хайвонотро ифода мекунанд:
съйа «сиёх», сърх «сурх», съфед «сафед»,зад «зард», кабут «кабуд», бур «бур».
Вожаи съйа нисбати хайвонхое, ки ранги баданашон сиёх аст, корбурд мешавад. Масалан: Меши съйа ай мол цъдо шъдаст (Гусфанди сиёх аз рама чудо шудааст)БЪзи кабут касал шъдаст (Бузи кабуд касал шудааст). Дъ руз шъд, ки меши бур да мол нест (Ду руз мешавад, ки гусфанди бур дар байни хайвонхо нестад).
Калимаи зард танхо нисбати буз истифода шуда, барои гусфанд ба чои ранги зард вожаи сърх «сурх» истифода мешавад. Мисол: Меши сърх ай дъга моло пеш омад (Гусфанди сурх аз дигар хайвонхо пештар омад).
Мухаккик Неъматов Г. дар рисолаи номзадии худ дар мавзуи «Лексикаи чорводории забони ягнобй» оид ба мавкеи истифода ранги зард ва сурх дар баъзе забонхои дигари эронй чунин кайд намудааст: «Калимаи зард истилохи эронй буда, он дар баъзе забонхои эронй дар чунин шакл меояд: форсии миёна зард, афт. зет, вах. зарт, шут. зирд, язг. зард, ишк. зорд, ост. зард. Калимаи сурх дар пояи калимаи эронии сурха арзи вучуд карда, дар баъзе забонхои дигари эронй дар чунин шакл истифода мешавад: курдй сор, афт. сир, ишк. сурх, вах. сдкр, осет. сурх» [5, с. 30].
б) чихати ифода намудани ранги ягон аъзои бадани гусфандон калимахои алохида истифода мешаванд: меши цаища «гусфанди кашка» (гусфанде, ки пешониаш сиёху сафед бошад), ала «гусфанде, ки баданашон сиёху сафед ва ё сафеду сиёх бошад»», меши алапеса «гусфанде, ки ягон чойи баданашон ду ранг дошта бошад», меши съфегардан «гусфанде, ки гарданаш сафед бошад»», меши сърхи цашцапешони «гусфанди сурхи пешониаш кашка «, нарбараи сърхи алапоча «гусфанди сурхи почааш сиёху сафед»», меши томаъшт «гусфанде, ки дар пушташ ягон намуди ранг ба монанди тоба гирд бошад»», барраи църбоник «баррае, ки гирди чашмонаш сурх бошад»».
Бояд зикр намуд, ки дар гуйиши точикони Горон гусфандон барои фарк кардан аз хамдигар вобаста ба рангашон номгузорй мешаванд. Масалан: Меши сърхъка бачо пеш кардан (Гусфанди сурхро бачахо сур карданд). Нарбараи щшцек пир шъдаст (Гусфанди кашка пир шудааст). Барраи томека ба мол назанет. (Барраи тобапуштро ба чупонй набароред). Меши алека мреш бъкнет (Пашми гусфанди аларо тарошед). Нарбареки съека ба бача амъкъм туёна мебаръм. (Гусфанди сиёхро ба бачаи амакам туйёна мебарам).
Кайд кардан ба маврид аст, ки хангоми калимасозй пасванди -екдар гуйиши горонй маънои хурдиву навозишро ифода мекунад, ки муодили он дар забони точикй пасванди -ак мебошад.
2. Калимахое, ки барои ифода намудани хусусиятхои ягон узви бадани хайвонхо (гусфандон) истифода мешаванд: Масалан: меши чуклинг «гусфанде, ки соки пойхояш дароз аст», меши ьрцлинг (гусфанде, ки пойхояш бисёр хароб (логар) аст), меши дъроздъм «гусфанди дароздум», меши тацоии думдор «гусфанди модаи махаллии думдор», меши цъндик «гусфанде, ки думи кутох надорад»», меши тунд «гусфанде, ки дум надорад «, меши цър, «гусфанде, ки гушхои буридашакли майда дорад, меши лапагуш «гусфанде, ки гушхои калони кашол дорад», цондори шохдор «гусфанди нари шохдор».
Бо максади васеъ баён намудани фикр мо иборахои мазкурро дар чумлахои зер мисол меорем:
Меши цъндик барра кардаст (Гусфанди кутохдум барра кардааст). Меши тундък ай мол гърехтаст (Гусфанди бедум аз рама гурехтааст) Меши цьра ай агели амсоя ёфтъм (Гусфанди майдагушро аз огили хамсоя ёфтам). Нисбати гусфандони парвой ва фарбех истилоххои зер корбаст мешавад: нарбараи бацъм>ат «гусфанди фарбех»; цондори гърдумба «гусфанди калони дунбадор, ки бисёр гушту равган медихад»; меши зоти «гусфанди зотй». Мувофики тахкики Хоркашев С. мафхуми «гусфанди фарбех» дар лахчахои гурухи каротегинй ва вахиёй-каротегинй бо ибораи ««гуспанди бадил» ифода карда мешавад»». [11, с. 150]. Ифодаи вожахои мазкурро мо дар гуийши точикони Горон дида мебароем: Нарбараи бацъвата ба мемоно къштан. (Гусфанди фарбехро ба мехмонхо куштанд); Цондори гърдъмбара саго пеш кардан (Гусфандони калони дунбадорро сагхо пеш карданд).
3. Нисбати ифодаи махаллу мансубияти гусфанд мафхумхои аюхида истифода мешавад.
Вобаста ба хусусияти табиию чугрофии хар минтака зотхои гуногуни гусфандоне парвариш
карда мешавад, ки ба шароити хамон махал мутобик бошад. Дар водии Горон зотхои гуногуни хайвони хурд маълум мебошад ва онхо дар алохидагй вобаста ба макони пайдоишашон ном бурда мешаванд. Аз чумла, нисбати гусфанде, ки зоташ махаллй бошад, калимахои тахчой, чойдорй корбаст мешавад. Масалан: меши тацои «гусфанди махаллй», меши цойдори «гусфанди махаллй, меши тоцики «гусфанди точикй», меши помири «гусфанди помирй», гъсфанди дарвози «гусфанди дарвозй»: Мешои тацои серширан (Гусфандони махаллй сершир мебошанд). Меши тоцики ба айвондори мешад
(Гусфанди точикй барои xaйвoндopй меmдвaд). Mrnou дapwoзй 6a мoл хел нaмегыpaн (Гусфандони дарвозй ба рама xawpox nдмеmдвaнд).
Бояд зикр намуд, ки гусфандон чун дигар xaйвomт мавсими чуфгшавию бордортавиро аз cap мегузаронанд, ки ин мавсим дар xaërn ощо давраи му^ими габий мебошад. Одамон бо максади парвариши зоти хуб гусфанди нари хутзотро ахта намекунанд. Гусфанди нари ахтанакарда бо калимаи гьр//гьрьк ифода метавад. Меmopa çamuu sbp дoxmем,къ ъ 6bpm. (Гусфандони модаро xaмpoxи гусфанди нар мондем, ки чуфг таванд). Ибораи масдарии ь paфтaн маф^уми чуфгшавиро ифода мекунад. Гусфанди ноахтаро xawa вакт xaмpoxи гусфандони мода намемонанд. Мавсими чуфгшавию бордортавии тамоми xaйвonoти хурдро фаслли тиpaмox мувофик мешуморанд. Мдcдлan, Fbpu aмсoяpa ымmaв çamuu ^urno дa озел бъмoнем, къ zbp 6pan. «Гусфанди нари xaмcoяpo имшаб xaмpoxи гусфандони мода дар огид монем, ки чуфг шаванд». Дигар вакт гусфанди ноахтаро аз гусфандони мода чудо мекунанд, то ки гусфандон бемавсим назоянд. Масалан: Fbpopa aü мл yhào кънеш, къ ^urn-opa sbp нapaн (Гусфандони ноахтаро аз байни мол чудо кунед, ки бо гусфандони мода чуфг нашаванд).
Бо максади парвариш намудани насли хуби гусфанд ду зоти хубро ба якдигар чуфг мекунанд ва насли бавучудомадаро «дурага» меnoмaнд.Чynonчи: Fbpu окт Kapim xymзomсm afribpa çamuu ^nrno бъндозем (Гусфанди нари ноахтаиакаи Карим хутзот асг xдмoнpo бо гусфандони мода xawpox бимонем^Гусфанде, ки намезояд бо ибораи мвши кьс^ ифода меëбaд. Масалан: И нъземък ымсoл çbebp монд(Ин гусфанд имсол барра накард). Меmюы ^ъсъpa 6a мoлбbзенеm (Гусфандоне, ки барра накардаанд ба чупонй баред). Мувофики иттидои забоншинос Хоркашев С. маф^уми «гусфанди кисир» дар минтака^и Сарихосор ва Ховалинг бо ибopa-иcгидoxи «гуспани сибай» ифода меëбaд. [11, c.150].
Гусфандеро, ки нав мезояд онродаргуйиши горонй «жши зоч» меноманд. Дар «Фар^анги тафсирии забони точикй» истифодаи калимаи «зоч» нисбати xaйвon оварда namyдaдcг. Он дар шакли «3o4a//oц» омада, чунин mapx дода шудаасг: зоча - зане, ки нав кудак зoидддcг. Вожаи зон ба маънои зани навзоида (то xaфт руз) бдën ëфтaacг. [9, с. 549]. Калимаи «зоч»-ро нисбати xaйвon низ ба xaмин маъно фдxмиддn мумкин асг. Дар гуйиши точикони Вахон он бо вожаи «звча» ифода меëбaд.
Вакте ки гусфанд ба зоидан метавад xap тараф xapaкaт мекунад, хоб мекунад ва мехезад. Хамин XOлaт бо вожаи «зо» ифода меëбaд. Мдcaлan: Меma зо гъpbфmaсm (Гусфанд ба зоидан шудааст). Меmu ebpxa зо гbpbфmaсm (Гусфанди сурхро дарди зоидан гирифгаасг).
Бояд зикр намуд, ки мардуми Fopoн xaйвoни хурдробештар барои тиру гушг ва пашматон парварит мекунанд. Гусфандонеро, ки аз oнxo тир медушанд бо ибори «мвши душой» ифода мекунанд. Масалан, Mrnou дymoupa ко бъндoзеm (Ба гусфандони ширдор кax бидщед). Mrnou дymюû œp нaкapдaн (Гусфандони душой сер накардаанд).
Бояд кайд намуд, ки бо вожаи тир бо poxи калимасозии сохта ва мураккаб кaлимaxoи «шupмaк, шщ>душ, mupöüp, шupхop, шupцyШ, Шupдoн, шup, шupдex,шupмacт, cepwup, камшup, 6emup» сохта метавад.
Вожаи ширмак дар «^apxamM тафсирии забони точикй» чунин mapx дода шудааст: ширмак-бачаи одам ë xaйвonе, ки шири модар мемакад. [9, с.549]. Иcгилoxи мазкур нисбати бappaчaxoи навзод ва то яксола, ки шир мемаканд корбасг шуда, ба шapxи мазкур мувофикат мекунад.Калимаи ширдор нисбати гусфандон ва дигар намуди xaйвonoти шиpдиxaндa васеъ исгифода метавад. Дар «Фapxaнги тафсирии забони точикй» вожаи ширдор ба чунин маъно омадаасг: ширдор- моле, ки шир медиад, моле,ки шири зиëд дорад.[10, с.676]. Вожаи мазкур нисбати гусфандон низ дар шакли шupдop кор фармуда метавад. Масалан: Меmюы шыpдopa ow гapм бъдет, m owu xbнъкнaxъpaн (Гусфандони ширдорро оби гарм д^ед, ки оби хунук нахуранд). Нисбати гусфандоне, ки шири зид доранд, вожаи сершир корбасг метавад, ки калимаи мазкур дар забони адабй низ ба xaмин маъно исгифода метавад. Масалан, Меmюы сеpшыpa 6a airnoç нaбapеm, къ бо ^дот wup нaмеpaсa. (Гусфандони ширдорро ба к^ набаред, ки ба кудакон шир намерасад).
Инчунин, иcтилoxи uupxop нисбати гусфандони ширдор дар гуйиши горонй маъмул меботад. Масалан: Мешн котно бо xoлaм шыpxop дoдъм (Гусфанди кадонро ба холаам барои шир додем). Иcтилoxи шupхop дар «^apxamM тафсирии забони точикй» нисбати xaйвoн оварда нашудааст. Вожаи шupхop дар гуйиши горонй нисбати xaйвoне, ки ширашро исгифода мебаранд корбасг метавад. Вожаи мазкур дар «^apxamM тафсирии забони точикй» ба ин маъно наомада, балки чунин mapx дода шудааст: ширхор- кудаке, ки xa^e шири модар мемакад, бачаи ширхур, тифл, кудак. [10, c.677].
Дар гуйиши горонй вожаи ширмаст дар сохаи чорводорй васеъ истифода мешавад. Вожаи мазкур нисбати баррахои навзоде, ки шири модарашонро ба серй хурда фарбех, ва чолок мешаванд корбурд мешавад. Баррам таръкък ширмаст шъдаст (Барраи навзод ширмаст шудааст).
Вожаи ширмаст дар «Фарханги забони точикй» низ ба хамин маъно шарх дода шудааст: «ширмаст - бачаи бузу гусфанд ва f.., ки чолок ва шуху бозингар аст»». [8, с.591].
Хулоса, вожаю истилохоти марбут ба хайвони хурд дар гуйишхои точикони Горон хеле зиёд буда, таркиби лексикии истилохоти чорводории лахчахои бадахшонии забони точикироташкил медиханд.
Ин аз он шаходат медиханд, ки сохаи чорводорй хам дар гузашта ва хам дар замони муосир дар сарзамини Горон ташаккулёфта буда, дорои калима ва истилохоти хос мебошад. Мо дар макола танхо калимаю вожагони марбут ба гусфавдро мавриди тахлил карор додем.
АДАБИЁТ
1. Богорад . ЮА. Горонский говор./ ЮА. Богорад. - Иранский сборник. - М.: Наука, 1963.- с.44-59 (350 с).
2. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро. /М. Махмудов, Б. Бердиев - Душанбе; Дониш, 1989. -278 с.
3. Махмудов М., Чуураев F., Бердиев Б. Фарханги гуйишхои чанубии забони точикй /М. Махмудов, F. Чуураев, Б. Бердиев - Душанбе: Пайванд, 2012. - 946 с.
4. Мирбобоев А. Лексика животноводства ваханского язьжаУА. Мирбобоев АКД. - Душанбе, 1991. -24 с.
5. Неъматов Г. Лексикаи чорводории забони яшобй/Г. Неъматов - Душанбе, 1998. - 187с.
6. Розенфельд А.З.Бадахшанский говоры таджикского языка /А.З. Розенфельд. - Л.,1971.- 192 с.
7. Фарханги забони точикй. Чилди 1. - Москва: Советская Энциклопедия, 1969. - 952 с.
8. Фарханги забони точикй. Чилди 2. -Москва: Советская Энциклопедия, 1969. - 952 с.
9. Фарханги тафсирии забони точикй. Ч. 1- Душанбе; 2008. - 949 с.
10. Фарханги тафсирии забони точикй. Ч. 2. - Душанбе; 2008. -945 с.
11. Хоркашев С. Баррасии лингвистии гуруххои мавзуии таркиби луFати лахча./С. Хоркашев -Душанбе: Маориф, 2014. - 233 с.
12. Хасандуст М. Фарханги решашинохтии забони форсй/М. Хасандуст Чилди 4. - Техрон: Нашри Осор, 1393.-2955 с.
ТЕРМИНЫ, ОБОЗНАЧАЮЩИЕ ПОНЯТИЕ «ОВЦА» В ГОВОРАХ ТАДЖИКОВ ДОЛИНЫ ГОРОН
В статье рассматриваются слова и термины одной из важными сельскохозяйственных направлений - лексика скотоводства в бадахшанских говорах таджикского языка ( на основе говор таджиков, проживающих в Гороне) охватываются введением общей терминологии и слов, относящихся к одному из самых маленьких животных - овце.
В статье анализируются слова и термины, связанные с овцами в сравнении с другими диалектами и литературным таджикским языком. При анализе слов, относящихся к овцам, можно сделать вывод, что многие из них являются оригинальными таджикскими словами, а некоторые из них не используются в южных говорах таджикского языка, но встречаются в художественной литературе.
Данная статья помогает таджикскому читателю ознакомиться с обширными словосочетаниями в преддверии бадахшанского таджикского языка (на основе горонского говора таджикского языка).
Ключевое слово: барраи тарьк, барраи бькл, ньзем, меш, меши душой, нарбарра, чондор, гьр, късир, зоч, ширмак, ширмаст, ширхор и тд.
TERMS DENOTING THE CONCEPT OF «SHEEP» IN TAJIK DIALECTS GORON VALLEY
The article discusses the words and terms ofone of the important agricultural areas - the lexicology of cattle in Badakhshan dialects of the Tajik language ( based on the dialect of Tajiks living in Goron) covered by the introduction of common terminology and words related to one of the smallest animals - sheep.
The article analyses the words and terms related to sheep in comparison with other dialects and the literary Tajik language. In analysis of words related to sheep, it can be concluded that many of them are original Tajik words, and some of them are not used in the southern dialects of Tajik language, but are found in fiction.
This article helps the Tajik readers to get acquainted with the extensive phrases on the eve of the Badakhshan Tajik language (on the basis ofthe goron dialect of the Tajik language).
Keyword: Barrai tark, barrai b'kl, n'zem, mesh, meshi dushoy, narbarra, jondor, q'sr, ghr, zoch, shirmak, shirmast, shirkhor etc.
Сведенеия об авторе:
Фарходова Сарвбону Алидодовна- главный специалист отдела регулирования терминов комитета языка и терминологии при Правительстве Республики Таджикистан, Соискатель
научно-исследовательского Института гуманитарньх наук, АН РТ, тел.: (+992) 935156070 E-mail: fsarvbonu.1973@mail. ru.
About the author:
Farhodova Sarvbonu Alidodovna- chief specialist of the Department of Regulation of Terms of the Committee ofLanguage and Terms under the Government ofthe Republic of Tajikistan, applicant of the research Institute of human Sciences, ASRTtel: (+992) 935156070E-mail: fsarvbonu.1973 @ mail.ru.
ПРОБЛЕМАМИ ОМУЗИШИ ПЕШОЯНДХЩ ЗАБОНИ АНГЛИСЙ ДАР МАКГАБХ,ОИ МИЁНА
Шарипов Д.
Донишкадаи давлатии забощои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Яке аз муаммохое, ки дар таълими забони англисй бахри донишхои назариявии хонандагонро дар амал мустахкам карда мешаванд, ки бо усулхои интерактивй дар хар дарс истифода бурдани коркарди пешояндхо буда, бо мушкилихои гуногун омузонидан мумкин аст.
Умуман, таълим ва омузишу азхудкунии аксари ин ё он талаби пешояндхои гуногунро тасаввур намудан, дар таълими забони англисй, ки яке аз проблемахои рузмара махсуб ёфта, аз чихати хусусият, хел максад ва тарзи ичрояшон гуногун мешаванд. Бояд дар чараёни омухтани пешояндхои забони англисй хаминро ба назар гирифт, ки донишхои назариявии хонандагон аз грамматика инчунин фонетика ва лексика мустахкам гардонда шаванд, балки дар онхо малаккахои нутки мураттаб, хониши буро дурустнависй, кор фармудани аломатхои китобатро хар доим тарбият намояд. Кайд кардан ба маврид аст, ки омузиши пешояндхо хархела дар сурат натичаи хуб медиханд.
Бояд гуфт, ки доир ба усулхои омузиши пешояндхо ёдовар шудем, бешубха, дар таълими забони англисй пурра тадбикшавандаанд. Сарфи назар аз пешниходоти фавк дар тачрибаи муаллимони забони англисии чумхуриамон чунин навъ амалхо ё худ ичрои машкхо бо пешояндхои макон ва замон бештар ба мушохида гирифта мешаванд, ки дар амал мустахкам намудани донишхои назарявии хонандагон хатман натичаи дилхох медиханд.
Хаминро хам бояд ба назар гирифт, ки дар раванди омузиши пешояндхои забони англисй бо ичроиши баъзе машкхо хонандагон бештар фаъол мешаванд. Дар навъи дигари машкхо, масъалан, дар рубардор кардани матни тайёр бо супоришхо, дар чустани имло калима аз матни имло ё аз китоби дарсй, муайян кардан ва номбар кардани намудхои пешояндхои забони англисй дар рафти пур кардани чумла бисёртар дучор мешаванд. Бинобар ин, муаллим бояд, ки хонандагонро ба ичрои пур намудани пешояндхои зарурй дар чумлахои забони англисй ба таври муфассал ёд дихад ва барои ноил шудан ба ин максад омузгоро лозим меояд, ки машку супоришхоро иваз карда истад ва дар баробари ин, ахамияти ичрои хар як машкро фахмонад.
Асосан, дар таълими забони англисй намуди зиёди пешояндхо мавчуд аст, ки дар ин чо мо сохти грамматикии онро ба таври возех мавриди омузиш карор медихем. Максади асосии таълими грамматикаи забони англисй ин ташаккул ва инкишофи малака ва махорати азхуднамоии грамматикаи он мебошад. Хддафи асосии фаъолияти муошират буда, барои фахмидан, харфзанй ва хондан хеле зарур аст. Азбаски дар вактти таълими грамматикаи забони англисй хонандагон аз забони модариашон малака ва махорати мустахками донишхои заминавиро дошта бошанд.
Як нуктаро бояд ёдовар шуд, ки дар таълими забони англисии муосир аз руйи сохт ва маъно пешояндхо сода, сохта, мураккаб ва таркибй мешаванд.
Пешояндхо ивазшаванда нестанд. Аз руи этимологияашон ба се гурухи асосй чудо мешаванд:
Аслй- дар навбати худ ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
а) Сода - аз як реша иборатанд: in, on, at, by, to ва г.
б) Мураккаб - аз якчан реша иборатанд: within (with + in), into (in + to), onto (on + to), throughout (through + out).
Дар таълими грамматикаи забони англисй мавкеи асосиро пешояндхои сода ишгол мекунанд, ки аз руи пайдоишашон пешояндхои забони англисии давраи кадим мебошанд; ба воситаи онхо такрибан хамаи муносибатхои падежии забони англисии давраи кадим ифода карда мешаванд. Ин навъи усулхои омузиши пешояндхо бештар пайвастагихои лексикиро бо феъл ташкил мекунанд ва дар сохтани пешояндхои мураккаб ва таркибй иштироки фаъолро ичро мекунанд [3, с.88].
2. Сохта - аз сифати феъли сохта шуда дар таркибашон пешванд ва пасванд доранд: considering, during, regarding, respecting, concerning, past ва гайра.
Омузиши пешояндхои сохта гурухи калони иборахои фразеологии устувор тааллук доранд, ки ба пешояндхо хамрадиф мебошанд. Онхо тавассути пайвастшавии дигар хисахои нутк (исм, сифат, зарф ва г.) ва пешояндхои сода сохта мешаванд. Хусусияти умумии онхо ин аст, ки хамаи онхо бо
