CC BY
23TERMIN TADQIQI BO'YICHA NAZARIY YONDASHUVLAR
Mavzuna Usmonovna Atamuradova Samarqand davlat chet tillar instituti Pokiza Alisher qizi Ortiqova Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali
Annotatsiya: Maqolada termin bu maxsus obyekt yoki tushunchaning nomi ekanligi, atama esa tegishli tushunchaning mazmunini to'g'ri va aniq aks ettiruvchi ta'rifga mos keladigan, bir tushunchani boshqasidan ajratishga imkon beradigan va shu bilan birga ushbu tushunchani ma'lum bir tushunchaga qo'yish imkonini beradigan o'ziga xos xususiyatlarni ta'kidlaydigan nom ekanligi izohlangan. Terminologiya tushunchalar tizimi bilan bog'liq bo'lgan ma'lum bir fanning atamalar tizimi sifatida belgilangani ko'rsatilgan. Har bir tushuncha tizimi ma'lum atamalar tizimiga mos kelishi qayd etilgan.
Kalit so'zlar: termin, terminologiya, tilshunoslik, lug'atlar, morfologik usul, sintaktik usul, sohaga oid so'zlar
THEORETICAL APPROACHES TO TERM RESEARCH
Mavzuna Usmonovna Atamuradova Samarkand State Institute of Foreign Languages
Pokiza Alisher kizi Ortikova Samarkand branch of Tashkent State University of Economics
Abstract: In the article, the term is understood as the name of a special subject or concept, and the term corresponds to a definition that correctly and clearly reflects the content of the corresponding concept, allows you to distinguish one concept from another, and at the same time allows you to clothe this concept in a specific concept, it is explained that it is a name emphasizing its own characteristics. It is shown that terminology is defined as a system of terms of a certain science, related to a system of concepts. It is noted that each system of concepts corresponds to a system of certain terms.
Keywords: term, terminology, linguistics, dictionaries, morphological method, syntactic method, words related to the area
KIRISH
Atamaning boshqa til birliklaridan farqlari juda ko'p, lekin bu holat ham uni adabiy tildan olib tashlashga imkon bermaydi. Bu fikrni tasdiqlash uchun Antuan
Lavuazye va uning "Kimyo bo'yicha asosiy nutqlar" asarida u fan va terminologiyaning birligini ta'kidlab, barcha tabiiy fanlar ilmiy faktlar, g'oyalar va atamalar yig'indisi ekanligini ta'kidlagan. A.A.Reformatskiyning fikricha, til fanning tasodifiy bo'lmagan muhim elementi bo'lib, unga terminologiyalar orqali kiradi1. Bularning barchasi fan va texnikadagi tabiat hodisalari va o'zgarishlarini aks ettiruvchi hamda ilmiy til doirasidagi tabiiy birliklar bo'lgan atamalar adabiy til bilan uzviy bog'liqligini ta'kidlash imkonini beradi. Adabiy til bilan fan tili o'rtasidagi farqlarni hisobga olib, fan tili tarixiy hodisa bo'lib, uning grammatikasini, so'z yasalishini qabul qilib, milliy umumiy adabiy til asosida vujudga keladi va rivojlanadi.
"Terminning mazmun tuzilishi" tushunchasi quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: semantika, mazmun, ma'no. B.N.Golovinning fikricha, terminologik ma'no har doim to'g'ridan-to'g'ri ma'no bo'lib, qabul qilinmaydigan konvensiya, subyektivlik yoki emotsionallik ko'rinishida bo'lishi mumkin2.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Terminlar va ularning ma'nolarini ular bildirgan tushunchalarga mos kelishi masalalari yuqorida sanab o'tilgan muammolarni o'rganish zarurligini semasiologik terminologiya shug'ullanadi. Bu so'z semantikasi har doim ham bir-biriga mos kelavermaydigan leksik va konseptual ma'nolar yig'indisi ekanligi bilan izohlanadi. Terminga qo'yiladigan talablardan biri - uning bir ma'noliligini inobatga olgan holda, tanlashda noto'g'ri ma'noga ega bo'lgan atamalardan qochish yoki qo'shimcha tushuntirishlar kiritish lozim3.
Termin - bu maxsus foydalanish sohasining lingvistik birligi (so'z yoki ibora). Terminologik tizimlar fanning rivojlanishi bilan birga rivojlanadi. O.P.Frolova o'zining «Zamonaviy xitoy tilining terminologik lug'atida so'z shakllanishi» monografiyasida ushbu atama haqida aniqroq tushuncha beradi: «terminlar - bu maxsus tushunchalarning so'zlari. Ularning o'ziga xosligi shundaki, birinchi navbatda, ular mazmuni qanday uzatilishidan qat'i nazar, butunligini yo'qotmaydi. Terminlar bir bo'g'inli so'zlar yoki ko'p bo'g'inli iboralar bo'lishidan qat'i nazar, ular doimo bir tushunchaga mos keladigan bir belgini ifodalaydi. Atama murakkab ichki semantik tuzilishga ega bo'lsa ham, u yagona mustaqil nomlash birligi hisoblanadi.
Terminlar nafaqat tilda, balki ma'lum bir terminologiyaning bir qismi sifatida mavjud. Agar umumiy tilda (ma'lum terminologiyadan tashqari) so'z noaniq bo'lishi mumkin bo'lsa, u holda ma'lum bir terminologiyaga tushib, bir ma'noga ega bo'ladi. Bu atama oddiy so'z kabi kontekstga muhtoj. Demak, u: 1) kontekst o'rnini egallagan ma'lum bir atamaning a'zosi; 2) alohida foydalanish mumkin; 3) umuman tilda emas,
1 Реформатский А.А. Введение в языковедение: Учебник для вузов. Под ред. В.А.Виноградова. 5-е изд., испр. М.: Аспект Пресс, 2008. 115 - 116 c.
2 Герд А.С. Терминологическое значение и типы терминологических значений. Проблематика определений терминов в словарях разных типов. Сборник. Л.: Наука, 1976. 101 c.
3 Гринев С.В. Введение в терминоведение. М.: Москов. Лицей, 1993. 92-95 c.
balki berilgan terminologiya doirasida bir ma'noli bo'lishi kerak .
Til fani xalqaro taraqqiyotning ko'plab vazifalarini ilmiy nazariya va amaliyotni rivojlantirishda terminologiyaning ulkan rolini tobora ko'proq anglab yetmoqda.
Tilshunoslar uchun turli fanlar terminologiyasida uchraydigan "nutq" atamasi bir xil narsa emasligini tushunish juda muhim - u: 1) tilshunoslikda tipik fanlararo omonimdir; 2) psixologiya; 3) fiziologiya; 4) tibbiyot va boshqalar.
Shunday qilib, terminologiya - bu lug'atning maxsus sektorini tashkil etuvchi, ongli tartibga solish uchun eng qulay bo'lgan faoliyat, bilimning ma'lum bir sohasi atamalari to'plamidir.
Biroq, terminologiya bilan noterminologiya o'rtasida o'tib bo'lmas tubsizlik bor, atamalar boshqa tovushlardan iborat bo'lib, berilgan tilning grammatik qonunlariga bo'ysunmaydi, deb o'ylash mumkin emas. Terminlar qayerdan kelib chiqmasin va qanday xususiyatlar (fonetik, grammatik) farqlanmasin, ular ma'lum bir tilning lug'at tarkibiga kiradi va uning fonetik va grammatik tuzilishiga bo'ysunadi.
Terminlar va atamalar o'rtasida doimiy almashinuv mavjud: umumiy tildagi so'zlar o'z xususiyatlarini yo'qotib, atamaga aylanadi, aksincha, atamalar umumiy tilga kiradi. Shunday qilib, atamaning ma'nosini tushunish har doim ham oson emas. Bunday noaniqliklarga yo'l qo'ymaslik uchun terminologiya ko'pincha atamalarni oddiy so'zlardan fonetik, grammatik yoki morfologik jihatdan "chegaralaydi". Narsa va hodisalarning nomlari sifatida yakka holda qo'llanganda ular sof nominativ bo'lib, hosila atamalar hosil bo'lgandan keyingina, tushunchaning umumiyligi turli so'zlarning turli nominatsiyalari o'rtasida bog'lovchi bo'lib xizmat qilgandagina funksiyani oladi.
Terminologiya zamonaviy tilshunoslikning eng muhim muammolaridan biridir. Shu munosabat bilan turli tillarda tipologik terminologiyani o'rganish katta ilmiy qiziqish uyg'otadi. Terminlar nafaqat tilda, balki ma'lum bir terminologiyaning bir qismi sifatida mavjud.
O'z navbatida, atamaning tuzilishining o'zi, u bir so'z yoki ibora sifatida taqdim etilishidan qat'i nazar, boshqa tillarda bir xil atamaning tuzilishidan farq qilishi mumkin.
Terminlarni o'rganishda mahsus lug'atlat yaratilib, ular terminologik lug'atlar deb yuritiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Terminalogik lug'atlar so'zlari ma'lum bir sohaga xos so'z - terminlardan iborat bo'ladi. Misol uchun O.U.Salimov, Z.S.Ibrohimov, P.R.Ismatullayev, A.S.Karimovlarning "Ruscha - o'zbekcha politexnika atamalari lug'ati" Mazkur lug'atni tuzishda Toshkent Davlat texnika universiteti qoshidagi ayrim fakultet va kafedralarda tuzilgan maxsus atamalar lug'atlaridan, jumladan, mashinasozlik, elektrotexnika, energiya, geologiya, konchilik, neft, gez, radiotexnika va elektronika
ixtisosliklari uchun tayyorlangan lug'atlardan keng foydalanildi. Shuningdek, temir yo'l, to'qimachilik va yengil sanoat ixtisosliklarining talabalari uchun tayyorlangan "Ruscha - o'zbekcha atamalar lug'ati" ham nazarda tutildi.
Fan va texnika rivojlangani sari bu sohalarda yangi so'zlar va atamalar paydo bo'lishi tabiiydir: o'tgan davr ichida ko'p so'zlarning ma'nosi o'zgardi, ayrim so'zlarning ma'nosi ravonlashdi, ayrim so'zlar iste'moldan chiqib ketdi yoki boshqa atamalar bilan almashtirildi.
Natijada yangi atamalarni to'laroq o'zlashtirish hamda o'zbek tilida texnikaning turli sohalariga tegishli adabiyotlar nashr etishni ko'paytirish lozimligi olimlarimiz oldiga yangi terminlar lug'atini tayyorlashdek masalani qo'ydi. Ularda texnikaning deyarli barcha sohalariga oid va maxsus mutaxassisliklarga tegishli ruscha so'z va atamalarning tarjimasi berilgan. Lug'atlarda hozirgi zamon texnikasining turli sohalariga oid va shu sohalarda, matbuotda va so'zlashuv nutqida ko'p qo'llaniladigan ruscha va chet tillaridan ko'chib o'tgan va so'nggi yillarda o'zbek tilida o'zlashib ketgan hamda ba'zi bir o'zbekcha ekvivalenti topilmagan terminlarning asl matni saqlab qolindi.
Ba'zi ruscha - o'zbekcha atamalarning o'zbekcha ma'nosini to'liqroq ifodalash maqsadida asosiy atama bilan birga bitta yoki bir nechta sinonimlar kiritildi. Agar birorta ruscha atama tegishli sohalarda turli ma'noga ega bo'lsa, bunday atamalar tartib raqami bilan har xil tarjima tarzida ko'rsatilgan. Masalan,
a) ruscha "блок" so'zi uchun o'zbekchada:1. blok; 2. chig'ir; 3.bo'lak, bo'linma; 4.to'siq kabi so'zlar olingan;
b) ruscha "база" so'zi o'zbekchada: 1. baza, asos, negiz; 2. yarim o'tkazgich asboblarda tranzistorning bir eliktrodi; 3. baza - o'qlar orasidagi masofa (avt); 4.baza -narsalar , ashyolar saqlanadigan ombor va h.k.
Agar ruscha atamaning o'zbekcha tarjimasi bir sohaga tegishli ikkita yoki bir nechta sinonimlardan iborat bo'lsa, bu sinonimlar vergul bilan ajratiladi:
1) migratsiya -siljish, ko'chish;
2) dempfer -so'ndirgich, tinchlantirgich deb olindi.
Lug'atlarda yakka so'zli terminlar ko'pincha sifat va otdan iborat bo'lib, amalda ishlatilishiga qarab sifatdan yoki otdan boshlanishi mumkin. Masalan:
алгоритмический язык -algoritmik til;
двигатель индукционный-induksion yuritgich.
Lug'atda terminlar asosan birlik sonda berilgan, lekin ba'zi atamalar ko'plikda ham uchrashi mumkin. Masalan, izogirlar, izogonlar neftenlar va b.
Lug'atga kirgan terminlarga izoh berilmadi, ammo ba'zi murakkab terminlarning tarjimalariga juda qisqa izoh tariqasida ko'rsatma berildi. Masalan,
1. Жиклер -jiklyor, meyoriy purkash tegishi;
2. Ионные связи -minerallarda elementlarning ion bog'lanishi;
3. Грузооборот -vaqt birligida tashilgan yuk miqdori va b.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Qadimgi adabiy til an'analari asosida rivojlanib kelayotgan o'zbek tili real borliqdagi voqea-hodisalarni, tushunchalarni ifodalash uchun keng imkoniyatlarga ega. Xususan, keyingi yillarda paydo bo'lgan va paydo bo'layotgan jamiki yangi tushunchalarni ifodalash borasida o'zbek tili o'zining rivojlangan tillardan biri ekanligini isbotlamoqda. Buni, ayniqsa, o'zbek tili terminlari tizimlarining ichki manbalar hisobiga rivoj topishi misolida yaqqol ko'rish mumkin. Chunki o'zbek tili terminlari tizimining rivojlanishi, shakllanishi va takomillashuvida shu tilning ichki imkoniyatlari asosiy rolni o'ynamoqda. Hayotda ro'y berayotgan ulkan o'zgarishlar, ya'ni o'zbek adabiy tilining shakllanishi va takomili ham tilning ichki imkoniyatlaridan maksimal foydalanishni taqozo etmoqda.
Ichki imkoniyat deyilganda, asosan, morfologik (affiksatsiya) va sintaktik (so'zlarga so'zlarni qo'shish) usul bilan so'z yasalishi tushuniladi. O'zbek tili terminlari tizimining boyishida ana shu ikki usul asosiy rol o'ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Tilovov Ozod Zairjonovich xitoy tilini o'rganuvchi talabalar tomonidan natija to'liqlovchilarini o'rganish jarayonidagi duch kelinayotgan muommolari va ularning yechimi // ijssr. 2023. №5.
2. Азимов П.А., Дешериев Ю.Д., Никольский Л.Б., Степанов Г.В., Швейцер А.Д. Современное общественное развитие, научно-техническая революция и язык. Вопросы языкознания. № 2. M.: 1975. 5.
3. Даниленко В.П. Русская терминология: Опыт лингвистического описания. М.: Наука, 1977.
4. Герд А.С. Терминологическое значение и типы терминологических значений. Проблематика определений терминов в словарях разных типов. Сборник. Л.: Наука, 1976. 101 с.
5. Гринев С.В. Введение в терминоведение. М.: Москва. Лицей, 1993. 92-95
c.
6. Реформатский А.А. Введение в языковедение: Учебник для вузов. Под ред. В.А.Виноградова. 5-е изд., испр. М.: Аспект Пресс, 2008. 115 - 116 c.
7. "Ш^Ж^Л", ШЯШоШоШШ: 19900
8. 1994о
9. «ШШ^Л Китайско - русский словарь» [ЩТЖ] «Ш
10. шм&» тшт.ш^ш. 2004 ^Шо
