Technology of materials for firefighting clothing Текст научной статьи по специальности «Биотехнологии в медицине»

bryg. mgr inz. Dariusz CZERWIENKO mgr inz. Karolina LEMANSKA mgr inz. Lukasz PASTUSZKA

Zespol Laboratoriow Technicznego Wyposazenia Strazy Pozarnej i Technicznych Zabezpieczen Przeciwpozarowych CNBOP-PIB

TECHNOLOGIA MATERIALOW NA UBRANIA STRAZACKIE

Technology of materials for firefighting clothing

Streszczenie

Warunkiem koniecznym wymaganym podczas akcji gasniczo-ratowniczych jest wyposazenie strazaka w srodki ochro-ny indywidualnej. Zalicza siç do nich m.in.: srodki ochrony oczu i twarzy, glowy, sluchu, ukladu oddechowego, a tak-ze odziez [1]. Odziez ochronna, w ktorç wyposazony jest strazak, powinna zapewniac maksymalnie skuteczn^. ochronç uzytkownika przed zroznicowanymi zewnçtrznymi niebezpieczenstwami wystçpuj^cymi w srodowisku jego pracy. Aby mozna bylo spelnic ten warunek, niezbçdna jest wiedza na temat konstrukcji ubrania ochronnego, a takze materialow, z ktorych jest ono wykonane. W niniejszym artykule szczegolowo opisano materialy wykorzystywane do produkcji ubran specjalnych i lekkich w wybranych panstwach swiata. Analizie poddano te panstwa swiata, w ktorych jçzykiem urzçdo-wym jest angielski (Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Republika Poludniowej Afryki) oraz niemiecki (Niemcy, Austria i Szwajcaria). Porownano parametry materialow pod wzglçdem uzytkowym, a takze scharakteryzowano materialy poszczegolnych warstw ubrania ochronnego z podaniem nazw handlowych obecnie obowi^zuj^cych na rynku w poszczegolnych panstwach. Uwzglçdniono rowniez stosowane modyfikacje oraz wykorzystywane technologie. Wskazano, ze transformacja materialowo-konstrukcyjna w omawianych krajach jest na roznym poziomie, lecz tendencje zmierzaj^. w tym samym kierunku i polegaj^. na stopniowym wypieraniu materialow naturalnych tkaninami syntetycznymi. Skutkuje to niew^tpliwie lepsz^. ochrony przed ogniem. Umozliwia spelnienie szeregu wyma-gan dotycz^cych parametrow zwi^zanych z termoregulaj organizmu, wodoodpornosci^, paroprzepuszczalnosci^, czy wytrzymalosci^. mechaniczn^. Poza tym zapewnia o wiele wiçkszy komfort uzytkowania, przejawiaj^cy siç tym, ze ubra-nie nie podraznia skory, nie ogranicza ruchow albo swoim ciçzarem nie przyczynia siç do dodatkowego wysilku.

Summary

What needs to be especially considered during firefighting actions is providing firefighters with Personal Protective Equipment. It includes eyes and face protection, clothes, head and ears protection and the protection of respiratory system. The main aim of the PPE is to protect the users effectively from the various outer dangers, which can be met in work environment. Only when there is enough insight into the structure of protective clothing and the fabrics from which they have been made, PPE serves the purpose. This research paper emphasizes the issue of fabric which are commonly used to produce a special and light clothing in the English speaking countries such as The Unites States, Canada, Australia, New Zealand, The Great Britain and the Republic of South Africa, and German speaking ones such as Germany, Austria and Switzerland. There are also both the information about using technologies and modifications, and the commercial products. The study of the fabric transformation throughout the years shows that the use of advanced technology appears in most of the countries and that the natural fabrics are becoming gradually replaced with synthetic ones, which gives better protection from fire. In addition, thanks to this, the fabrics parameters such as waterproofness and durability are more promising.

Slowa kluczowe: ubranie strazackie, materialy, PPE, komfort uzytkowania; Keywords: firefighting clothing, fabrics, PPE, utility comfort;

1. Wprowadzenie

Odziez ochronna powinna kompleksowo zabezpie-czac przed zagrozeniami, co oznacza, ochronç od zewn^trz jak i od wewn^trz. W duzym uproszczeniu, przez ochro-nç od zewn^trz rozumie siç warstwç ubrania jako barierç przed zarem, wod^, substancjami chemicznymi, natomiast

ochrona wewnçtrzna jest rozumiana jako oddychalnosc. Podczas akcji ratowniczych strazakom towarzyszy stres, pospiech i wzmozony wysilek fizyczny. Aby nie dopro-wadzic do przegrzania organizmu, wytwarza on cieplo i pot. Zbyt szczelna warstwa materialu moze powodo-wac niebezpieczne skutki. Jednymi z nich s^. poparzenia,

które tworz^. siç na skutek braku ochrony przed zarem, w wyniku namakania przez pot materialu znajduj^cego siç bezposrednio w kontakcie ze skór^. Kolejnym me-bezpiecznym nastçpstwem jest stres wywolany prze-grzaniem organizmu. Jest on spowodowany zaburzonym meclomizmemdclUadzania.Kiedymema mozliwosci odprowadzenia wydzielanego przez organizm ciepla, jego itosccoíz raturç, dotego

stopnia, ze w najgorszym wypadku prowadzi do smierci udarowej [2].

2. Przekrój przez warstwy ubrania ochronnego

Poniewaz nie skonstruowano jeszcze materialu po-siadai^ce^wsuystopw^ciwoscipctajmie, pcpc,elkto-wano ubranie, które ma budowç warstwow^. Sklada siç z warstwy zewnçtrznej, membrany, warstwy termoizola-cyjnejorazpodszewki,która - w zalpdnocci od modwfu kacji - moze stanowic oddzieln^. warstwç (ubranie cztero-warstwowe) IoC ay c w rlcano c \^arsSwotenr^wi(^ia<^yt^^ (ubranie trzywarstwowe). Kazda warstwa jest wykonana z innego materialu i posiada charakterystyczne cechy, które w oklzeceniu s^cwc zanie o szerokim zakresie ochrony.

W roku 1985 w Stanach Zjednoczonych wprowadzo-no materialy PBI Gold® (Ryc.2a) o splocie plociennym. W dalszym ci^gu s^ one dostçpne na rynku w standardo-wej gramaturze wynosz^cej 255 g/m2 oraz nizszej - 200 g/m2. Skladaj^. siç z wlokien Kevlar® (60%) i z wlokien PBI (40%).

Unowoczesnion^. wersj^. tych materialow byl w 2003 r. PBI Matrix® (Ryc.2b), ktory stanowi kompozycjç wczes-niejszych PBI Gold Plus® (40%) i wlokien Kevlar® (60%). Material ten posiada splot tzw. Rip-Stop, ktory charaktery-zuje siç wypuklym wzmocnieniem z innego wlokna w for-mie zauwazalnej kratki. Taka struktura zwiçksza wytrzy-malosc tkaniny na zerwanie [5].

W roku 2012 kolejn^. generacjç tkanin zewnçtrznej po-wloki na bazie wlokien PBI stal siç produkt o nazwie PBI Max™ (Ryc.2c). Sklad procentowy materialu PBI Max™ to w 70% wlokna PBI i w 30% wlokna Kevlar®. Obecnie jest to najnowoczesniejszy material stosowany jako war-stwa zewnçtrzna ubran specjalnych. Charakteryzuje siç on jeszcze wyzsz^ wytrzymalosci^ mechaniczn^. przy dosko-nalej odpornosci na wysokie temperatury i zmniejszonym ciçzarze. Podnosi poprzeczkç dla dostçpnych obecnie na rynku materialow o tym samym zastosowaniu [6], [7]. W celu lepszej ochrony wszystkie wyzej wymienione ma-

WaooSwa zwwnçtozna OmSuo ohullo

Mumboana Moiotuow baooiuo

Waootwa turmoiwolaaytna Thuomal baooiuo

Ryc. 1. Model trzywarstwowegoubrania ochronnego [3] Fig.1. The modelof three-layorfireyghting clothing [3]

2.1. Warstwa zewn^trzna

Przez poj^cie warstwy zewn^trznej (ang. outer shells) rozumie si§ najbardziej zewn^trzn^. warstwy materialu, z wyj^tkiem lamówek, materialu wzmacniaj^cego i man-kietów. Moze bye ona wykonana z impregnowanych tkanin bawelnianych, lecz w wi^kszosci przypadków jest wykonana z syntetycznych wlókien aramidowych, wyst§-puj^cych w handlu pod nazw^ Nomex® (firma DuPont), Kevlar® (firma DuPont), Twaron® (firma Teijin Aramid), Technora® (firma Teijin Aramid), tkanin poliamidowych PBOi PBI[4],[5],[6].

Tkaniny na bazie wlókien PBI s^. elastyczne i lekkie, a takze zapewniaj^ wlasciw^. termoregulaj organizmu, minimalizuj^c ryzyko urazów zwi^zanych ze stresem wy-wolanym przegrzaniem organizmu. Dzi^ki temu mozliwe jest szybsze i bardziej precyzyjne dzialanie.

terialy pcsiadajo teflonowe wykonczenie zyp ewnia zmniejszon^. absorpcjç wody.

a)

o)

Ryc. 2. Produkty firmy PBI Performance Products, Inc (USA) [8]

a)PBIGold®,b)PBIMatrix® (zlotyiczarny), c) PBI Max® Fig. 2. The products of PBI Performance Products, Inc (USA) [8]

a)PBI Gold®,b)PBIMatrix® (gold andblack), c) PBIMax®

Niekwestionowanym liderem w bramy wlókienniczej od 225 lat jest specjalistyczna brytyjska firma Hainsworth, któraj-ko ^.(ss^sza wprowairüaw Wklkkj -jrytaoii fca-aZiPj? ^^dnc^itt^^. Pomcto jest ona swiatowym liderem w dziedzinie rozwoju, produkcji i stosowania wyrobów wlókienniczych, która dostarcza materialy stosowane w odziezy oclironnej día strazaków od ponad 100 lat. Wy-korzystuje TI-Tcchnologiç

(ang. TI-T.chnalagyTм) z^ot^g^^^ao nr specjalnym splocie tkaniny zlozonej z wlókien Nomexu® i Kevlaru®, Zdzic kczdyrodztj w/lok-rn tmortn whrтtwr•

Dzizjd temu maziiwajaIi maksymalizacja korzylciwy-nikaj^cych z kazdego wlókna. Ponizej przedstawiono jak ^Ms TI -Tectootogi do

®

—-a Nomo —j fev^®

Ryc. a. MechzmzmdzizihiOт TDdcImologii [9]

TI-Teclmaloge [9]

Wareiwa zawnatlznazbudowzzatell zwlókisnNo-mex®, zapewniaj^cych niepalnosc tkaniny, natomiast westwI wewщyrznapwlók)en Ksolar® s_ wytozymslaac iwy soke. odpornosc na scieranie i degradacjç UV. Material oosiada hlznirprтepurzcIsPnslkenstruaciç, przestzaenie pomiçdzy wlóknami wypelnione s^. powietrzem, tkayina Itaakteryzuji sís dzz;i|eddychlanyscщ. pod wplywem ^omiemawarstwazfozonazwtókien Nomex® l^czy siç zw aretwl wlУOienKevraj®, do dodci tlo przeimeszcze-oia sIy wa-sav ora:- zmniejszonió os^c^ô po^si^^ wlóknami, cozwiçksza ochronç termiczn^.

s)

Ryc.4. Produkty firmyHainsworth (WielkaBrytania) [10],[11],[12] a) Hainsworth Titan® b) Hainsworth Atlas® c) Hainsworth Metis® Fig. 4. The products of Hainsworth (Great Britain) [10], [11], [12] a) Hainsworth Titan® b) Hainsworth Atlas® c) Hainsworth Metis®

Do produktow wykorzystuj^cych TI-technologiçTM nalez^. materialy zarowno elastyczne, oddychaj^ce i mi-nimalizuj^ce zagrozenia spowodowane stresem cieplnym, jak i bardzo wytrzymale. S^. to:

Hainsworth Titan® o skladzie: 89% Nomex®, 9% Kevlar®, 2% dodatek antystatyczny

• P-140, [10] - Ryc. 4a,

• Hainsworth Atlas®, zapewniaj^cy najlepsz^. ochro-

nç przed plomieniem, sposrod omawianych materialow Hainsworth, jego sklad to: 59% Nomex®, 40% Kevlar®,

• 1% dodatek antystatyczny P-140, [11] - Ryc. 4b,

• Hainsworth Metis®, do stosowania w pol^czeniu z pikowanymi warstwami termoizolacyjnymi, ktore-go sklad to: 87% Nomex®, 11% Kevlar®, 2% dodatek antystatyczny P-140, [12] - Ryc. 4c.

Ponizej przedstawiono tkaniny stosowane jako war-stwy zewn^trzne [7]:

• Material Armor 7.0 ™, firmy Safety Components (USA), sklad: 50% wlokna Kevlar®

• i 50% Kevlar® + Nomex® , posiada teflonowe wy-konczenie firmy DuPont, (Ryc. 5a)

• Material ADVANCE ULTRA®, firmy Innotex (Kanada), o strukturze Rip-Stop

• i wykonczeniu Super Shelltite®, sklad: 60% Kevlar®, 20% Nomex®, 20% PBO® (Ryc.5b)

• Material BRIGADE® Nomex IIIA®, firmy Innotex (Kanada), oatrukturzeRip-Stoj)

• i wodoodpornym wykonczeniu, sklad: 93% Nomex®, 5%Kevlar®, 2%w<t giel,(Ryc.5c)

• Material MILLENIA ^ICOI^^I^^^ivIII.a^i^l^IA XT®, finny Innotex, v (rumtuoytRap-Stop

• i wikonczeniu Aaper ChzUttte®] (klad: 60% Kevlar®, 40%PBO®,(Ryc.I d)

• Material Fusion®, firmy Innotex(Kanada), o zlrek-turzz RicaStop r wodoodvoteiym w,(koriizemu Super Shelltite®, akrad:60a/oKevler®, 40% Nomex®, (Ryc. 4e)

• Material GEMINI®, firmy Innotex (Kanada)t ostruktusze Rap-Stopi wodoodpsroymwykoncze-niu Muper Ohellotte®] sklad: 60% Kevdar®, ))0% PBI®,(Ryy. 5f)

i)

b)

t)

t)

Ryc. 5. Warstwyzewn^trzne [7] a) Armor7.0 ™(zloty i czarny), b) ADVANCEUL-TRA®, c) BRIGADE® Nomex IIIA®, d)MILLENIA LIGHT® & MILLENIA XT®, e)Fusion®,f) GEMINI® Fig. 5. Outer shells [7] a) Armor 7.0 ™ (gold and black), b) ADVANCE ULTRA®, c) BRIGADE® Nomex IIIA®, d) MILLENIA LIGHT® & MILLENIA XT®, e) Fusion®, f) GEMINI®

Wszystkie warstwy ochronne wymagane dla odziezy gasniczych dostarcza firma TenCate (z siedzib^. w Holai-dii), ktora jest innowacyjnym producentem tkanin. Tkaniny zostaly certyfikowane zgodnie z norm^. EN 469:2005 [13]: TenCate Tecashield® - MI 9180 (Millenia LightTM-, o skladzie: 59% wlokna

• p-aramidowe, 39% PBO, 2% antystatyk Static-Control™, gramaturze wynosz^cej

• 180 g/m2, a takze wodoodpornym wykonczeniu i strukturze Rip-Stop (Ryc. 5a)

TenCate Tecashield® - AV 9200 (Advance Light™), o skladzie: 78% wlokna

• p-aramidowe, 20% wlokna m-aramidowe, 2% Static-Control™, gramaturze wynosz^cej 200 g/m2, a takze wodoodpornym wykonczeniu i strukturze Rip-Stop (Ryc. 5b)

• TenCate Tecashield® - BX 9220, o skladzie: 93% wlokna m-aramidowe, 5% wlokna

• p-aramidowe, 2% Static-Control™ i gramaturze: 220 g/m2 (Ryc. 5c)

• TenCate Tecashield® - FX 9220, o skladzie: 93% wlokna m-aramidowe, 5% wlokna

• p-aramidowe, 2% dodatek antystatyczny Static-Control™, o strukturze Rip-Stop

• i gramaturze rownej 220 g/m2 (Ryc. 5d)

• TenCate Tecashield® - BV 9120, o skladzie: 94% Nomex® III, 5% wlokna

• p-aramidowe, 1% Static-Control™ oraz gramaturze 265 g/m2 (Ryc. 5e)

Ryc. 6. Produkty firmy TenCate (Holandia) [13] a) Millenia Light™, b) Advance Light™, c) BX 9220, d) FX 9220, e) BV 9120 Fig. 6. The products of TenCate (Netherlands) [13] a) Millenia Light™, b) Advance Light™, c) BX 9220, d) FX 9220, e) BV 9120

2.2. Membrana

Mikroporowata hydrofobowa membrana (ang. moisture barrier) stanowi srodkow^. warstwy ubrania i ma ona za-pobiegac przenikaniu cieczy i utrzymywac wlasciw^. row-nowag§ ciepln^.

Powinna byc wodoszczelna, by niedoszlo doprzema-kania warstwy termoizolacyjnej, ale na tyle przepuszczal-na, by umozliwic odprowadzenie pary wodnej powstaj^-

cc- na okutek pocenia si^ç uzyeíc^w^piCiea [5]. Do produkcji membra- wykarzastujn siçCwajeywasйuazne1takiejaüt:: politatrafluoroetylenu (PTFEj, j^c^jiu-йп^, ^c^^ie^z^er.

• Najwazniejszymi parametrami membrany s^. wodo-rzczelnesc czznaczanajako cVp j wjrazona w [Pa]) arae preepajacza^osc prnywodnci, inaceej oddyi cMno&ljoenaczana jako R^iwyrazonaw [m2 Pc-W]) W [54].

Ryc. T. Zasada dzialania paroprzepuszczalneji wodood-

pornej membrany [15] Fig.T. Theruleof workingwaterproofmembrane[15]

Do produkcji ubran ochronnych bardzo czçsto stosuje siç membranç amerykanskiej firmy Gore-Tex, która zostala opracowana w latach 80-tych. Cechy membrany [14], [15]:

• porowata (ponad 9 miliardów mikroskopijnych po-rów na cal kwadratowy)

• wodoszczelna (pory s^. okolo 20.000 razy mniejsze od kr^jrli woty, wiçc woda ni e przenika)

• oddychaj^ca (para wodna lub pot przenika, gdyz pory s^. i 00 rznywiçk sze odcz^piepTci pary wodnej)

• wykonana z politetrafluoroetylenu PTFE (teflonu)

• ^-^^nieHzAZA^E^Î^c^iC iodpo rnosc na zagniecenia

• Inne przyklady membran zilustrowano ponizej [16]:

• CRO SSTECH® Tep ZAs to laranot posiac® цеу w swoim

• m-aramidowych, 5% wlókien p-aramidowych oraz 2°/o H^sity^ iRyo 7a)

• RT7100® Typ 3D - laminat: podloze z wlókniny + warstwa PTFE (Ryc. 7b)

a)

b)

Ryc. 8. ProduktyfirmyInnotex(Kanada) a)CROSSTECH® Typ4A,b)RT7100®Typ3D [16]

Fig. 8. The products of Innotex (Canada) a) CROSSTECH® Type 4A, b) RT7100®Type3D[16]

2.3. Warstwa termoizolacyjna

Warstwa termoizolacyjna (ang. thermal barrier) izolu-je przed srodowiskiem zewn^trznym i stanowi barier§ przed wnikaniem do wn^trza ubrania promieniowania cieplnego. Ten cel osi^ga si§ przez odpowiednie rozwia-zanie konstrukcyjne, polegajace na modelu skladajacym si§ z wlokien, pomi^dzy ktorymi znajduje si§ powietrze. Wazne jest, aby warstwa nie byla zbyt gruba - a co za tym idzie ci^zsza - poniewaz moze to przyczynic si§ do zmniejszenia komfortu noszenia i ograniczenia ruchow. Do produkcji warstw termoizolacyjnych wykorzystuje si§ weln§, wlokna aramidowe, aramidowo-wiskozowe oraz poliestrowe [5].

Najwazniejszymi parametrami okreslaj^cymi war-stw§ termoizolacyjna sa wskaznik przenikania ciepla od plomienia oraz wskaznik przenikania ciepla od promie-niowania cieplnego.

Ponizej przedstawiono kilka innowacyjnych propozy-cji modeli warstw termoizolacyjnych, ktore mozna spot-kac na rynku [16], [17]:

• Material pikowany Glide™ firmy Safety Components (USA), 60% Kevlar®, (Ryc. 8a)

• Material pikowany Chambray™ firmy Safety Components (USA), z Nomexu®, (Ryc. 8b)

• Material pikowany BravoTM firmy Safety Components (USA), skladaj^cy si§ z wlokien Nomexu®, Kevlaru® oraz wlokien wiskozowych, (Ryc. 8c)

• Materialy pikowane firmy Innotex (Kanada), w 100% z Nomexu®, odpowiednio

b)

c)

Ryc. 9. ProduktyfirmySafety Components a) Glide™, b)ChambrayTM,c)BravoTM [17] Fig. 9. The products of Safety Components a) Glide TM, b) Chambray™, c) Bravo TM [17]

XLT-Lite ChambrayTM (Ryc. 9a) oraz Xtra-Lite ChambrayTM (Ryc. 9b)

Material Caldura® Silver NP, 100% wlokna aramidowe, firma Innotex, (Ryc. 9c) Material skladajacy si§ z dwoch warstw o roznej gramaturze, Chambray® 2-warstwowy, firmy Innotex (Kanada), w skladzie posiada wlokna Nomex® i Kevlar®, (Ryc. 9d)

Pikowany material XE389 Chambray®, z wlokien Nomex®, firmy Innotex, (Ryc. 9e) Material skladajacy si§ z dwoch warstw o roznej gramaturze, Glide® 2-warstwowy, firmy Innotex (Kanada), z wlokien aramidowych Nomex®, (Ryc. 9f)

e)_

Ryc. 10. Produktyfirmy Innotex (Kanada) [16] a) XLT-Lite Chambray™, b)Xtra-Lite Chambray™, c) Caldura® Silver NP, d) Chambray 2-warstwowy, e) XE389 Chambray®, f) Glide® 2-warstwowy

Fig. 10. The products of Innotex (Canada) [16] a) XLT-Lite Chambray™, b) Xtra-Lite Chambray™, c) Caldura® Silver NP, d) Chambray 2-Layers, e) XE389 Chambray®, f) Glide® 2-Layers

• Material TenCate Tecashield® - CQ 703 (Quantum 3D™ Light) o gramaturze rownej 210 g/m2 oraz parame-trach: HTI24 = 9,3; HTI24 - HTI12 = 3,0; RHTI24 = 12,5;

• RHTI24 - HTI12 = 5,0; wystçpuje jako modyfika-cja: warstwy teimoizolacyjnej (wlokna aramidowe) i podszewki (wlokna m-aramidowe (Go ldCheck™), firmaTenCate+Holiuidiar, (Ryc. 10a)

• Material TenCate Tecashield® - CQ "700 (Aralite™ NP) o geamaturze i'cii-a^rtej 24e g/m2 oraz parametral: HTI24 = 12,3; HTI24 - HTI12 = 3,8; RHTI24 = (7; RHTI2( t t^TI^CQ = 6,5; wystçpuje jako modyeke-cja: wars(Ry termojzolacyj—ej (wfôkna arrfidowe) i podszewMywtökna m-aramidowe) , firma TenCete (Holandia), (Ry+. li(bj

• Material TenCate - CQ 8iQ-8™C o gramaOurze wynoszjcej 270 g/m2 oraz poame-Icach: HTI2( = (2,+; ^RS")4 - HT+t = (5,7; RHT4-4 = 14,6;RHTI24 - HTI-2 = 4,7; wy slçpuje jako mody-"^lc—tera: ataae"^-w^ jeQmoizotecy-dej (wlokna aramidowe /wloRsa wiskozowe) ti podszcwki (wloknam-arti n+dows 50% + modakaylkwe50%j, i-irciciT^i^C^^t; (HalandlaR, IRyc. 10c)

A

Ryc. 11. Produktyfirmy TenCate (Holandia)[13] a) CQ703 (Quantum3-D™ Light), b)CQ 700(Aralite™ NP), c)CQ8(Q-8™) Fig. 11. The products of TenCate (Netherlands) [13] a) CQ 703 (Quantum 3-D™ Light), b) CQ 700 (Aralite™ NP), c) CQ 8(Q-8™)

a)

b)

c)

2.4. Podszewka

Podszewka to warstwa ubrania specjalnego znajduj^ca si? najblizej ciala uzytkownika. Moze ona stanowic oddzieln^. warstw? lub byc pol^czona z warstw^. termoizolacyjn^.

Do produkcji podszewek stosuje si? impregnowane tkaniny bawelniane, wlokna aramidowe lub aramidowo-wiskozowe [5].

2.5. Modyfikacje warstw

Nieustannie trwj badania nad popraw^. funkcjonalnosci ubran specjalnych. Producenci odziezy ochronnej stale wprowadzaj^. innowacje. Jedn^. z nich bylo np. wprowa-dzenie konstrukcji laminowanej, ktora charakteryzuje si? wi?ksz^. przepuszczalnosci^. pary wodnej. Sklada si? ona z dwoch warstw tekstylnych, tzw. laminatu i podszewki izoluj^cej. Membrana, w tym przypadku klejona jest z war-stw^. zewn?trzn^. Dodatkow^. zalet^jest duza odpornosc na scieranie i rozdzieranie, poprzez zwart^. konstrukcji lami-natu.

Konstrukcja linearna sklada si? z trzech warstw teks-tyliow: warstwa zewn?trzna, warstwa izolacyjna, a po-mi?dzy nimi membrana.

Holenderska firma TenCate material (Ryc. 8) - l^cz^-cy cechy warstwy termoizolacyjnej z wlókien aramido-wych i membrany (PTFE/PU) - o parametrze: Ret = 17.2 m2-Pa/W i gramaturze równej 140 g/m2 [13].

Ryc. 12. Material TenCate Tecashield® - CX 140 firmy TenCate (Holandia) [13] Fig. 12. TenCate Tecashield® - CX 140 fabric of TenCate (Netherlands) [13]

3. Materialy stosowane kiedys i dzis

Pierwsze ubrania specjalne byly wykonane z ma-terialow naturalnych, jednak nie zapewnialy one odpo-wiedniej ochrony przed zagrozeniami maj^cymi miejsce

podczas akcji interwencyjnych. W wysokich temperaturach bawelna zapalala si?, natomiast skóra p?kala. Niewy-starczaj^cym rozwi^zaniem okazalo si? równiez nanosze-nie substancji chemicznych na powierzchni? materialów. Uzytkowanie takiej odziezy w trudnych warunkach oraz pranie powodowaly, ze wraz z uplywem czasu tracily swoje wlasciwosci ochronne. Poza tym szczelna, zaadsor-bowana warstwa uniemozliwia regulacj? ciepln^. i prze-puszczalnosc pary wodnej, przyczyniaj^c si? do niskiego komfortu pracy [2].

Wraz z rozwojem technologii zast?powano wlókna naturalne wlóknami syntetycznymi. Jednym z glównych powodów byl fakt, ze wlókna wykonane z polimerów wy-kazuj^. nowe lub korzystniejsze wlasciwosci niz wlókna naturalne.

Metoda wytwarzania wlókien syntetycznych z polimerów jest powszechnie stosowana

i ma wyj^tkowe znaczenie. W pierwszym etapie na-st?puje przeprowadzenie polimeru - który jest cialem stalym - w stan ciekly. Moze odbywac si? to na dwa spo-soby: przez rozpuszczenie polimeru w odpowiednim roz-puszczalniku lub przez stopienie polimeru (prz?dzenie ze

Tabela. 1. Table. 1.

stopu). Prz?dzenie ze stopu to proces mniej skomplikowa-ny, o wi?kszej wydajnosci oraz bardziej przyjazny dla sro-dowiska, dlatego tez jest cz?sciej stosowany w przemy-sle. Drugi etap polega na przepychaniu cieklego polimeru przez kanaliki dyszy prz?dzalniczej, co prowadzi

do uformowania wlókna. Nast?pnie powstale wlókno zestala si? lub utwardza, a pózniej poddaje dodatkowej obróbce. Nalez^. do niej takie czynnosci jak pokrywanie powierzchni wlókna odpowiednimi substancjami, rozci^-ganie lub stabilizacja [18].

3.1. Poliamidy aromatyczne - Aramidy

Poliamidy to grupa zwi^zków chemicznych, które zna-lazly zastosowanie przy produkcji odziezy ochronnej. S^. to polimery, zawieraj^ce w swojej cz^steczce ugru-powania (-CO-NH-). W celu poprawy odpornosci cieplnej i mechanicznej poliamidu stosuje si? modyfikacje, polegaj^ce na wprowadzeniu pierscienia benze-nowego lub alicyklicznego (pierscienia utworzonego z atomów w?gla pol^czonych za pomoc^. wi^zan po-jedynczych lub podwójnych, bez ukladu aromatyczne-go) do lancucha poliamidowego. Otrzymany produkt to aramid [19].

Porownanie konstrukcji laminatowej i liniowej The comparison between laminate and linear constructions

Konstrukcja lami-natowa Warstwa ze-wn?trzna Membrana Poduszka Po-wietrzna Podszewka

Konstrukcja liniowa Warstwa ze-wn?trzna Poduszka Po-wietrzna Membrana Poduszka Po-wietrzna Podszewka

Wlókna aromMwwe ciesz^. sic d^uzyim uz^iicuniem, ze wzgl^du nazartcwuj^ce [20], [s^i:

• s^ niepalne -niepalnesc iiie jest naslcpskwem ab-róbkichamlc zweja iedzii^mkaze struI^lsiaoiT^olíakui laoard,;za^^m matewaa nia tratiswoicW widowoaci orldozinych pod wplywem intensywpegouzyticowa-nia odziezy oraz prania

• ylo topic, sic

• niepodtrzymuj^. palenia

• ulegaj^. karbonizacji - rozklad w temperaturze okolo

430°C

• ma^ maly ticzzr wlastiwy (Nomew® z 1^38 ^cm"8,

• a^ odporne na wickszosc substancji chemicznych, n^ia0[^iii^i(^o cnych kwasów

• orgamcznych izzsad

• chrrukleryzuj^ sioduzj sz)?^rdd^]edzlo sew yu ^«^^a^s^^jsz-nde-w(óknó Kevlar®

• líipióociokrorme bardóles rvytrzymale od stali w prze-lzczemu na j^dno^iktr; many, deiesicciokrotnie wiaz aluminium, a takze mocniejsze niz wlókna szklane i wcglowe

• i^^a(lz tiepln^

• csic niskim wspólczynnikiem rozsze-rzihioscs depta^

• wykwzuj:,. wlasciwoscidie lektryczne

Pcliuwide

Alifltedrre (luntuthcwe)

rii riwiaraja w swqjqj rada^a piers diari irowitedrresh lak uliseZlidrresh

Arunióe

sreli ialiunide lrqwltearne

riwiaraja w iwa[a[ roóqwie piers lrqwltearne lak llideZlidrre

Wlasciwosci poliamidów aromatycznych zalez^. od izomerycznej budowy merów, sekwencji wi^zan atomo-wych z pierscieniami benzenowymi oraz od budowy wi^-zan wodorowych.

Komercyjnie stosowanymi aramidami s^. Nomex® i Kevlar®. Z chemicznego punktu widzenia s^. to izomery konstytucyjne (strukturalne), st^d nazwa:

• Nomex® - poli(m-fenylenoizoftalamid) lub poli(izoftalano-1,3-fenylodiamid)

• Kevlar® - poli(p-fenylenotereftalamid) lub poli(tereftalano- 1,4-fenylodiamid)

Oznacza to, ze zwi^zki te posiadaj^. ten sam sklad pierwiastkowy, lecz inn^. budowy przestrzenn^.. Skutkuje to róznicami we wlasciwosciach fizykochemicznych taki-mi jak np. temperatura topnienia, czy gestosc.

Na Ryc. 13 przedstawiono wzory strukturalne oma-wianych aramidów. Róznica w budowie przestrzennej zwi^zku jest zwi^zana z polozeniem podstawników w pierscieniu aromatycznym. Przedrostek (m-) w nazwie

zwiwzku oznaczaodmianc meta,czylicz)-

wt^^z^lny z podstawmkami w pozycjaoh 1 é3. Natomiast przedrostek (p-), oznacza izomer para, czylicz-iiteczkp z podatownikami wpozyojathl (4 [21].

. ■

ggáégsi ■H 1 "

gpS iWili?

Ill ■

. ■.

Ryc. 13. Po lewej:wzorstrukturalny Nomexu[21] oraz zdjccie tkaniny Nomex® [22] Po prawej: wzor strukturalny Kevlaru[21] oraz zdjccietkaninyKevlar® [22] Fig. 13. Left: Nomex structure [21] and the photography of Nomex® fabric [22] Right: Kevlar structure [21] and the photography of Kevlar® fabric [22]

3.1.1. Nomex®

W celu pozyskania materialu zapewniaj^cego niezawodn^. ochronc przed narazeniem na dzialanie otwartego plomie-nia - pod koniec lat piccdziesi^tych ubieglego wieku - roz-poczcto badania nad metod^ syntezy wlokien Nomex®. Okolo roku 1960, zespol badawczy z firmy DuPont opra-cowal technologic produkcji wlokien pocz^tkowo znanych pod nazw^. handlow^. HT-1, a pozniej opatentowane jako Nomex®. Pierwsze rozwi^zania komercyjne pojawily sic na rynku w roku 1967.

Ubrania ochronne produkowane z wlokien Nomex® doskonale sprawdzaj^. sic w warunkach pozaru, wyladowania elektrostatycznego, wybuchu substan-cji latwopalnych, czy dzialania luku elektrycznego. W kontakcie z wysokimi temperaturami, nastcpuje ab-sorpcja znacznej czcsci energii cieplnej przez wlokno, w wyniku czego wlokno pccznieje i zwickszaj^c swoj^. objctosc, tworzy barierc izolacyjn^, ktora ogranicza wnikanie ciepla do wnctrza ubrania. Jednoczesnie od-prowadza wilgoc z powierzchni ciala uzytkownika na zewn^trz i przepuszcza powietrze (zgodnie z norm^. ISO 9237) [23].

3.1.2. Kevlar®

Technologic wytwarzania wlokien Kevlar® rowniez opra-cowala firma DuPont. Od chwili wprowadzenia ich na ry-nek minclo ponad 40 lat, a wlokna - dzicki swoim unika-towym wlasciwosciom - w dalszym ci^gu s^. powszechnie wykorzystywane przy projektowaniu produktow zapew-niaj^cych bezpieczenstwo w roznorodnych niekorzyst-nych warunkach [24].

Krvlar

\

Ryc. 14. Budowa przestrzenna Kevlaru® [24] Fig. 14. The structure of Kevlar® [24]

Budowa przestrzenna wlokien Kevlaru® determinuje ich unikalne wlasciwosci. Za wysoka wytrzymalosc me-chaniczna odpowiedzialna jest regularna struktura, ktora sklada siç ze sztywnych, liniowo rozmieszczonych lancuchow polimerowych. Pomiçdzy lancuchami wystçpuja silne wiazania wodorowe, co powoduje, ze struktura staje siç uporzadkowana, a ruchy segmentowe lancuchow polimerowych s^ ograniczone.

Wystçpowanie w lancuchu polimerowym stabilnych chemicznie pierscieni aromatycznych, sasiadujacych z wiazaniami amidowymi z jednej strony przynosi korzysc w postaci trwalosci i odpornosci w wysokich temperaturach, ale z drugiej strony wraz ze wzrostem ilosci pierscieni aromatycznych wzrasta trudnosc przy przetwarzaniu.

Pomimo licznych zalet, wlokna z p-aramidow nie sa pozbawione wad. Jedna z nich jest to, ze pod wplywem promieniowania UV ulegaja powolnej degradacji. Degra-dacja powoduje niekorzystne zmiany, takie jak: wzrost kruchosci i sztywnosci wlokien, pçkanie lancuchow polimerowych, co prowadzi do zmniejszenia wytrzymalosci mechanicznej. Moze wystçpowac rowniez modyfikacja powierzchni, przejawiajaca siç powstawaniem spçkan, zmiana barwy, zmatowieniem. Aby zredukowac negatyw-ny wplyw promieni UV stosuje siç dodatki w postaci sta-bilizatorow. Ze wzglçdu na to, ze wlokna Kevlaru® ulegaja karbonizacji (nie topia siç, tylko rozkladaja) nie mozna zastosowac popularnej i przyjaznej srodowisku metody polegajacej na przçdzeniu wlokien ze stopu. Wlokna wy-twarza siç z anizotropowego roztworu, gdzie rozpuszczal-nikiem jest kwas siarkowy. W pierwszym etapie roztwor wtryskuje siç do tzw. strefy powietrznej (ang. air gap), gdzie nastçpuje formowanie siç wlokien o wysokiej orien-tacji czasteczek. Drugim etapem jest schlodzenie poprzez wprowadzenie wlokien do kapieli koagulacyjnej (15%-roztworu kwasu siarkowego lub czystej wody) o tempe-raturze 5°C. Nastçpnie poddaje siç je obrobce: plukaniu, suszeniu w temperaturze 150°C pod naprçzeniem 0,5 MPa

oraz rozciaganiu przez 1-2 sekundy w temperaturze okolo 400°C w atmosferze azotu [4], [18], [24].

3.2. PBO

Dalsze badania nad polimerami doprowadzily do prob syn-tezy, a nastçpnie opracowania - w latach osiemdziesiatych ubieglego wieku na Uniwersytecie Stanforda - technologii wytwarzania nowej grupy wlokien syntetycznych. Mowa o wloknach poli(p-fenyleno-2,6-benzobisoksazolu) - w skro-cie PBO. Do produkcji wprowadzila je japonska firma Toyo-bo Corporation pod nazwa handlowa Zylon® [25].

Ryc. 15. Wzor strukturalny wlokna PBO [26] Fig 15. The structure of PBO [26]

Z chemicznego punktu widzenia lancuchy PBO sa sztyw-niejsze, a takze nie posiadaja grup amidowych (-C(=O)-N<), przez co przewyzszaja wlokna aramidowe odpornos-cia na dzialanie ognia (ulegaja rozkladowi w temperaturze 650°C) oraz wytrzymaloscia na rozciaganie (dwukrotnie wiçksza niz Kevlar®) [18], [27].

Wyroznia siç dwa rodzaje wlokien Zylon®, AS (ang. as spun - jak przçdza) oraz HM (ang. high modulus - wyso-komodulowe) [27].

Produkcja wlokien PBO odbywa siç w warunkach pozbawionych swiatla ze wzglçdu na ich wrazliwosc na dzialanie promieniowania UV-VIS (duza wrazliwoscia na dzialanie swiatla w zakresie UV i swiatla widzialne-go), produkowane wlokna musza byc nawijane na bçbny w ciemnosci. Wlokna PBO wytwarzane w formie wlokien (ciaglych lub ciçtych), tkaniny, dzianiny, pulpy znajduja zastosowanie (jako polprodukty) m.in. w produkcji odzie-zy ochronnej, kamizelek kuloodpornych, helmow, rçka-wic odpornych na przeciçcia [25].

3.3. PBI

PBI to organiczne wlokno opracowane pierwotnie w pro-jekcie Apollo dla NASA ze wzglçdu na niepalne wlasciwosci. Od 1983 r. zostaly uznane za jedne z najlepszych materialow, majacych zastosowanie m.in. jako ochronna powloka zewnçtrzna [8].

Posiada charakterystyczne wlasciwosci [8]: niepalnosc (wskaznik ograniczonego indeksu tleno-wego LOI>41)

• nietopliwosc

• niekurczliwosc

• stabilnosc termiczna w wysokich temperaturach

• duza odpornosc chemiczna na dzialanie roztworow kwasow i zasad nieorganicznych i organicznych zwiazkow chemicznych

• zachowanie elastycznosci pod dzialaniem plomienia

3.4. Tkaniny niepalne - Proban®

Marka Proban® jest wlasnoscia mi^dzynarodowego przedsi^biorstwa przemyslowego Rhodia. Tkaniny Proban® moga bye produkowane z bawelny (100%), jako mieszanka bawelny (88%) z wloknami nylono-wymi o wysokiej wytrzymalosci na rozciaganie (12%) oraz bawelny z wloknami poliestrowymi. Taka kom-pozycja skladnikow nie tylko chroni przed wysoka temperatura, plomieniem i lukiem elektrycznym, ale rowniez zapewnia:

• trwalose i odpornose na scieranie (wlokna poliestrowe)

• przepuszczalnose powietrza (bawelna)

Licencjonowanym producentem materialow Proban® jest np. australijska firma Bruck [28].

Ryc. 16. Tkanina Proban® (typ FR-7A®, 100% bawelny) firmy Westex® (Kanada) [22] Fig. 16. Proban fabric (type FR-7A®, 100% cotton) of Westex® (Canada) [22]

Przykladowa tkaniny Proban® przedstawiono na Ryc. 15. Jest ona mi^kka i wygodna w noszeniu. Spelnia wymagania norm panstw UE, Ameiyki oraz Wielkiej Brytanii.

3.5. Materialy wzmacniaj^ce

Jednym z najpopularniejszych materialow wzmacniaja-cych jest kauczuk syntetyczny wyst^pujacy pod nazwa handlowa Neopren® jako produkt amerykanskiego kon-cernu DuPont. Do jego najwazniejszych wlasciwosci na-lezy duza wytrzymalose mechaniczna oraz odpornose na dzialanie ognia, zwiazkow chemicznych, promieniowania UV, ozonu i warunkow atmosferycznych. Neopren® znaj-duje bardzo szerokie zastosowania w przemysle, a jednym z nich jest odziez ochronna. Wodoodporne fragmenty ma-terialu umieszcza si§ na ubraniu w miejscach, gdzie ekspo-zycja na scieranie jest najwyzsza, czyli m.in. na lokciach i mankietach kurtki, nogawek spodni, na klapach kieszeni oraz przy kolnierzu.

Jako tkaniny wzmacniajace sprawdzaja si§ rowniez ma-terialy z wlokien p-aramidowych. Jako przyklad komercyj-nego zastosowania mozna podae produkt Ara-Shield® firmy TenCate (USA). Ze wzgl^du na wi^ksza elastycznose i maly ci^zar stanowi on alternatyw? dla stosowanych kiedys lat ze skory (80% lzejszy niz skora). Ponadto - w przeciwienstwie do skory - jest nieprzepuszczalny dla wody. Wykazuje bardzo wysoka odpornose mechaniczna i termiczna. Jest od-porny na scieranie, a takze na wszystkie popularne metody czyszczenia. Nie p§ka pod wplywem wielokrotnego nama-kania i wysuszania. Dost^pny jest w kilku kolorach (czarny, zloty, szary, zolty) [29].

Tabela 2. Table 2.

Porowname parametrow materialow [21], [27], [36], [37] Comparison of fabrics [21], [27], [36], [37]

Rodzaj wlôkien Aramidowe PBO PBI poliestrowe

Nazwa handlowa Nomex® (m-aramid) Kevlar® (p-aramid) Twaron® Technora® ZYLON® AS ZYLON® HM PBI® Poliester

Producent DuPont DuPont Teijin Aramid Teijin Aramid Toyobo Corporation Toyobo Corporation PBI Performance Products -

Gçstosc [g^cm"3] 1,38 1,44 1,45 1,39 1,54 1,56 1,4 1,38

Wytrzymalose na rozciaganie [GPa] 0,59 - 0,86 2,9 - 3,0 2,4 - 3,6 3,4 5,8 5,8 0,4 1,1

Modul sprçzystosci przy rozci^ganiu [GPa] 7,9 - 12,1 70 - 112 60 - 120 72 180 270 5,6 15

Wydluzenie przy zerwaniu [%] 20 - 45 2,4 - 3,6 2,2 - 4,4 4,6 3,5 2,5 30 25

Temperatura rozkladu [°C] 400 - 430 520 - 540 500 500 650 650 550 260

Absorpcja wody [%] 5,2 3,9 3,5 - 5,0 4,0 2,0 0,6 15 0,4

Wskaznik ograniczo-nego indeksu tlenowego LOI 29 29 29 25 68 68 41 17

Wszystkie przedstawione materialy s^. ogólnodost^pne na rynku swiatowym. Glównymi producentami tych mate-rialów na swiecie s^. kraje angloj^zyczne. W krajach niemie-ckoj^zycznych do produkcji ubran strazackich stosuje si§ wi^kszosc z tych materialów. Najcz^sciej wykorzystuje si§ materialy z wlókien aramidowych, PBO i PBI oraz membra-ny znanej na calym swiecie firmy W. L. Gore & Associates [30], [31], [32], [33], [34], [35].

4. Podsumowanie

W niniejszej publikacji dowiedziono, ze post^p tech-nologiczny w kontekscie ubran strazackich w omawia-nych krajach mial analogiczny przebieg. Polegal on na stopniowym wypieraniu materialów naturalnych, takich jak welna, bawelna, czy skóra, tkaninami syntetycznymi - niepalnymi materialami polimerowymi.

Najpopularniejszymi materialami stosowanymi przy produkcji ubran niezaleznie od panstwa s^. wlókna aramido-we (Nomex® i Kevlar®), a nast^pnie wlókna PBO oraz PBI.

Wiedza na temat funkcjonalnosci i ergonomii ubran ochronnych stosowanych w innych panstwach swiata pozwoli na opracowanie modelu, jeszcze lepszego pod wzgl^dem uzytkowym, niz to dzisiejsze.

Literatura:

1. Maklewska E., Ubrania specjalne dla strazaków -wlasciwosci i metody badawcze w swietle wymagan normy PN-EN 469:2008, Techniczne Wyroby Wló-kiennicze 1/2009, Instytut Technologii Bezpieczen-stwa MORATEX;

2. Artykul sponsorowany przez firm§ WL Gore & Associates Polska Sp. z o.o., Punkt zapalny - odziez ochronna, Magazyn EDURA nr 1/2008;

3. Materialy informacyjne firmy W. L. Gore & Associates;

4. Fejdys M., Landwijt M., Wlókna techniczne wzmac-niajqce materialy kompozytowe, Techniczne Wyroby Wlókiennicze nr 1-2/2010, Instytut Technologii Bez-pieczenstwa MORATEX;

5. Czarnecki R., Ubranie specjalne, Przegl^d Pozarni-czy 1/2011;

6. http://www.pbiproducts.com [22.10.2012];

7. http://www.safetycomponents.com [22.10.2012];

8. http://www.pbiproducts.com/international/en/pbi-advantage/history/ [22.10.2012];

9. http://www.hainsworth.co.uk/downloads/110225_ TI-TECHNOLOGY_Final.pdf ;

10.http://www.hainsworth.co.uk/technical-and-indu-strial-textiles/firefighters-ppe-fabric/hainsworth-ti-tan [22.10.2012];

11.http://www.hainsworth.co.uk/technical-and-indu-strial-textiles/firefighters-ppe-fabric/hainsworth-at-las [22.10.2012];

12.http://www.hainsworth.co.uk/technical-and-indu-strial-textiles/firefighters-ppe-fabric/hainsworth-me-tis [22.10.2012];

13.http://www.tencate.com/emea/Images/EN_ CX14028-21238.pdf [22.10.2012];

14.Maklewska E., Odziez „oddychajqca" czy „paro-przepuszczalna"?, Techniczne Wyroby Wlókiennicze nr 3-4/2010, Instytut Technologii Bezpieczen-stwa MORATEX;

15.http://www.gore-tex.pl [22.10.2012];

16.http://innotexprotection.com/materials/barriers/ [22.10.2012];

17.http://www. safetycomponents. com/Fire/ThermalLi-ners/ [22.10.2012];

18.Bartczak Z., Polimerowe materialy orientowane i „superwytrzymale", Skrót artykulu z kwartalnika firmy Sinograf, przygotowany na zlecenie Centrum Badan Molekularnych i Makromolekularnych PAN, 24.09.2010;

19.Buza D., Sas W., Szczecinski P., Chemia organiczna. Kurs podstawowy, OWPW 2006;

20.http://www. dupont.com [22.10.2012];

21.Garcia J. M., Garcia F.C., Serna F., J. L. de la Pena, High-performance aromatic polyamides, Progress in Polymer Science 35 (2010) 623-686, 25.09.2009;

22.http://www. safety clothingcanada.com/ ISR%20Catalogue%202012.pdf [22.10.2012];

23.http://www.nakedwhiz.com/gasketsafety/nomex-technicalguide.pdf [22.10.2012];

24.http://www2.dupont. com/Kevlar/en_U S/assets/dow-nloads/KEVLAR_Technical_Guide.pdf

25.Wesolowska M., Delczyk-Olejniczak B., Wlókna w balistyce - dzis i jutro, Techniczne Wyroby Wlókiennicze nr 1-2/2011, Instytut Technologii Bezpie-czenstwa MORATEX;

26.Saito Y., Imaizumi M., Ban K., Tahara A., Wada H., Jinno K., Development of miniaturized sample preparation with fibrous extraction media, Journal of Chromatography A, 30.01.2004, Strony 27-32;

27.http://www. toyobo-global.com [22.10.2012];

28.http://bruckgroup.com/textile-technology/proban-fabrics [22.10.2012];

29.http://www.tencate.com/2658/TenCate/TenCate-Protective-Fabrics/Region-North-America/en/ Home/en-Home-Products/TenCate-Ara-shield [22.10.2012];

30.http://www.rosenbauer.com [22.10.2012];

31.http://www.texport.at [22.10.2012];

32.http://www.alwit.de/ [22.10.2012];

33.http://s-gard.de [22.10.2012];

34.http://www.growag.ch [22.10.2012];

35.www.schlauchmarty. ch [22.10.2012];

36.http://www.teijinaramid.com/aramids/twaron/ [22.10.2012];

37.Jacobs M. J. N., Van Dingenen J. L. J., Ballistic protection mechanisms in personal armour, Journal of Materials Science 36 (2001) 3137 - 3142, DSM High Performance Fibers, Eisterweg 3, 6422 PN Heerlen, The Netherlands.

bryg. mgr inz. Dariusz Czerwienko

absolwent Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej, wieloletni pracownik CNBOP-PIB, kierownik i wykonawca wielu projektów zwi^zanych z technik^. pozarnicz^, autor wielu publikacji i monografii. Obecnie glówny specjalista w KG PSP - kierownik Zespolu Laboratoriów Technicznego Wyposazenia Strazy Pozarnej i Technicznych Zabezpie-czen Przeciwpozarowych CNBOP-PIB.

mgr inz. Karolina Lemanska

absolwentka kierunku Technologia Chemiczna na Wy-dziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej. Obecnie

pracuje w Zespole Laboratoriów Technicznego Wypo-sazenia Strazy Pozarnej i Technicznych Zabezpieczen Przeciwpozarowych w Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpozarowej-PIB.

mgr inz. Lukasz Pastuszka

absolwent Wydzialu Transportu Politechniki Radomskiej. Kilkuletni pracownik CNBOP-PIB, kierownik i wykonaw-ca projektów zwi^zanych z technik^. pozarnicz^. Obecnie zastçpca kierownika Zespolu Laboratoriów Technicznego Wyposazenia Strazy Pozarnej i Technicznych Zabezpie-czen Przeciwpozarowych CNBOP-PIB.