CC BY
1TEBRANMA SPEKTROSKOPIYA METODI
Xudayberdiyev Asilbek Muzaffar o'g'li
Qarshi davlat universiteti Fizika fakulteti Fizika yo'nalishi 2-bosqich talabasi
Annotatsiya. Tebranma spektroskopiya metodi molekulalarning ichki tebranishlarini o'rganish orqali kimyoviy tarkibni va molekulyar tuzilmani aniqlashga yordam beradi. Ushbu metodning asosi molekulalarning turli tebranish holatlari orasidagi energiya o'zgarishlarini o'rganishga qaratilgan. Tebranma spektroskopiya infraqizil (IR) spektroskopiya va Raman spektroskopiya kabi turli yo'nalishlarga ega bo'lib, ular molekulalarning turli tebranish rejimlarini va kimyoviy bog'lanishlarni tahlil qilish imkonini beradi. Bu usullar kimyo, fizika va biologiya kabi fanlarda keng qo'llaniladi va materialshunoslik, farmatsevtika, ekologiya kabi sohalarda muhim ahamiyatga ega.
Kalit so'zlar. Tebranma spektroskopiya, infraqizil spektroskopiya, Raman spektroskopiya, molekulyar tuzilma, kimyoviy analiz.
VIBRATIONAL SPECTROSCOPY METHOD
Annotation. The vibrational spectroscopy method helps to determine the chemical composition and molecular structure of molecules by studying their internal vibrations. This method is based on analyzing the energy changes between different vibrational states of molecules. Vibrational spectroscopy includes various directions such as infrared (IR) spectroscopy and Raman spectroscopy, which allow analyzing various vibrational modes of molecules and their chemical bonds. These methods are widely used in fields such as chemistry, physics, and biology, and are of great importance in areas such as materials science, pharmaceuticals, and ecology.
Key words. Vibrational spectroscopy, infrared spectroscopy, Raman spectroscopy, molecular structure, chemical analysis.
55
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 15(52)
МЕТОД ВИБРАЦИОННОЙ СПЕКТРОСКОПИИ
Аннотация. Метод вибрационной спектроскопии помогает определить химический состав и молекулярную структуру молекул путем изучения их внутренних колебаний. Этот метод основан на анализе изменений энергии между различными вибрационными состояниями молекул. Вибрационная спектроскопия включает различные направления, такие как инфракрасная (ИК) спектроскопия и Рамановская спектроскопия, которые позволяют анализировать различные вибрационные режимы молекул и их химические связи. Эти методы широко используются в таких областях, как химия, физика и биология, и имеют большое значение в областях материаловедения, фармацевтики и экологии.
Ключевые слова: Вибрационная спектроскопия, инфракрасная спектроскопия, рамановская спектроскопия, молекулярная структура, химический анализ.
Kirish
Tebranma spektroskopiya molekulalarning ichki tebranish energiyalarini o'rganishga qaratilgan metoddir. Ushbu metod yordamida molekulalarning tarkibi, tuzilishi va kimyoviy bog'lanishlari haqida muhim ma'lumotlar olish mumkin. Tebranma spektroskopiyaning ikki asosiy turi mavjud: infraqizil (IR) spektroskopiya va Raman spektroskopiyasi. Ushbu metodlar molekulalarning tebranish va aylanish holatlarini aniqlashda qo'llaniladi va keng ko'lamli ilmiy va texnologik ahamiyatga ega.
Tebranma spektroskopiya molekulalarning tebranish va aylanish energetik holatlarini o'rganish uchun juda samarali usul hisoblanadi. Molekulalar o'zlarining kimyoviy bog'lanishlariga mos ravishda tebranish spektrlari hosil qiladi. Infraqizil va Raman spektroskopiyasi metodlari bu spektrlarni aniqlash uchun keng qo'llaniladi. Ushbu spektrlar molekulalarning tarkibi, tuzilishi va ularning kimyoviy bog'lanishlari haqida chuqur ma'lumot beradi. Tebranma spektroskopiya, shuningdek, materiallarning fizik va kimyoviy xususiyatlarini aniqlashda ham keng qo'llaniladi.
56
Asosiy qism
1.Tebranma spektroskopiyaning asosiy prinsiplari.
Tebranma spektroskopiya molekulalarning tebranish va aylanish energiya darajalarini tahlil qilishga asoslangan. Molekulalarning energiya spektri infraqizil yoki lazer nurlanishi orqali o'lchanadi va bu orqali molekulalarning tebranish holatlari aniqlanadi. Har bir molekulaning tebranish spektri o'ziga xos bo'lib, bu uning identifikatsiyasi uchun ishlatiladi. Tebranma spektroskopiya kimyoviy bog'lanishlar va molekulyar strukturalar haqida batafsil ma'lumot beradi, bu esa ularning o'ziga xos tebranish spektrlari orqali aniqlanadi.
2. Tebranma spektroskopiyaning turlari.
Infraqizil (IR) spektroskopiya. Infraqizil spektroskopiya molekulalarning infraqizil nurlanishni yutishiga asoslanadi. Molekulalar infraqizil nurlanishni yutganida, ular tebranish energiya darajalariga o'tadilar. Bu yutilish spektrlari molekulaning kimyoviy tarkibi va tuzilishini aniqlashda ishlatiladi. IR spektroskopiyada molekulalar tebranish energiyasiga mos keladigan ma'lum to'lqin uzunliklarini yutadi. Ushbu metod yordamida molekulalarning identifikatsiyasi va kimyoviy tarkibi aniqlanadi.
Raman spektroskopiya. Raman spektroskopiyasi molekulalarning lazer nurlanishini sochilishiga asoslanadi. Lazer nurlanishi molekulalarga urilganda, nurlanishning kichik qismi energiya o'zgarishlari bilan sochiladi. Bu sochilish spektrlari molekulaning tebranish energiya darajalarini aniqlash imkonini beradi. Raman spektroskopiyasi molekulalarning ichki tebranish holatlarini aniqlashda sezgir metod hisoblanadi. Raman spektroskopiya orqali aniqlangan tebranish spektrlari molekulaning tuzilishi va kimyoviy bog'lanishlari haqida ma'lumot beradi.
3. Tebranma spektroskopiyaning qo'llanilishi.
Kimyoviy analiz. Tebranma spektroskopiya kimyoviy moddalarni aniqlash va ularning tarkibini tahlil qilishda keng qo'llaniladi. Ushbu metod orqali organik va noorganik birikmalarni aniqlash va ularning kimyoviy bog'lanishlarini o'rganish mumkin. Kimyoviy analizda tebranish spektrlari molekulalarning o'ziga xos
identifikatsiyasini ta'minlaydi. Bu usul kimyo laboratoriyalarida keng qo'llaniladi va ko'plab kimyoviy tahlillarni amalga oshirish imkonini beradi.
Biologik tizimlar. Tebranma spektroskopiya biologik molekulalar, masalan, oqsillar va nuklein kislotalar tuzilishini o'rganishda muhim vositadir. Ushbu metod yordamida biologik molekulalarning funksional guruhlarini va ularning tebranish spektrlarini o'rganish mumkin. Biologik tizimlarda tebranish spektroskopiyasi molekulyar dinamikani o'rganish va biologik jarayonlarni tahlil qilishda qo'llaniladi.
Materialshunoslik. Tebranma spektroskopiya materialshunoslikda materiallarning tuzilishini va xususiyatlarini o'rganishda keng qo'llaniladi. Bu metod yordamida polimerlar, yarimo'tkazgichlar va boshqa materiallar haqida muhim ma'lumotlar olish mumkin. Materialshunoslikda tebranish spektroskopiyasi materiallarning kimyoviy va fizik xususiyatlarini tahlil qilishda qo'llaniladi. Polimerlar va yarimo'tkazgichlarning tebranish spektrlari orqali ularning tuzilishi va sifatini aniqlash mumkin.
Suv yotqizish va atrof-muhit monitoring. Tebranma spektroskopiya suv yotqizish va atrof-muhit monitoringida ham qo'llaniladi. Ushbu metod yordamida suvdagi organik va noorganik ifloslanishlarni aniqlash va monitoring qilish mumkin. Atrof-muhit monitoringida tebranish spektroskopiyasi ifloslanish darajalarini aniqlash va ularni tahlil qilishda samarali usul hisoblanadi.
Meditsina va diagnostika. Tebranma spektroskopiya meditsina va diagnostika sohasida ham qo'llaniladi. Ushbu metod yordamida biologik to'qimalarni tahlil qilish va turli kasalliklarni aniqlash mumkin. Meditsina sohasida tebranish spektroskopiyasi biologik namunalarni noinvaziv tahlil qilishda keng qo'llaniladi.
Tebranma spektroskopiya zamonaviy ilm-fanning ko'plab sohalarida muhim o'rin tutadi va uning dolzarbligi bir necha asosiy jihatlar bilan bog'liq:
1. Molekulyar analiz va diagnostika. Tebranma spektroskopiya molekulalarning ichki tuzilishini va kimyoviy bog'lanishlarini tahlil qilishda samarali metod hisoblanadi. Ushbu usul orqali molekulalarning aniq tarkibi va strukturasini aniqlash mumkin, bu esa kimyo, biologiya va meditsina sohalarida muhim diagnostik vosita sifatida foydalaniladi.
58
2. Ilmiy tadqiqotlar. Tebranma spektroskopiya ilmiy tadqiqotlarda keng qo'llaniladi, xususan, yangi materiallar va birikmalarni o'rganishda. Ushbu metod yordamida molekulalarning tebranish holatlarini va ularning energetik xususiyatlarini o'rganish mumkin, bu esa fundamental ilmiy kashfiyotlar uchun muhimdir.
3. Sanoat qo'llanmalari. Tebranma spektroskopiya sanoat tahlillari uchun ham keng qo'llaniladi. Kimyoviy moddalarni tezkor va aniq aniqlash imkoniyati sanoat jarayonlarida sifat nazorati va xavfsizlikni ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
4. Atrof-muhit monitoring. Ushbu metod atrof-muhit monitoringi va ifloslanish darajalarini aniqlashda ham qo'llaniladi. Tebranma spektroskopiya suv, havo va tuproqdagi ifloslanishlarni aniqlash va monitoring qilishda sezgir usul hisoblanadi.
5. Biologik tadqiqotlar. Tebranma spektroskopiya biologik tizimlar, oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa biomolekulalarning tuzilishini o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu usul yordamida biologik jarayonlar va molekulyar dinamikani o'rganish mumkin.
6. Innovatsiyalar va yangi texnologiyalar: Tebranma spektroskopiya yangi texnologiyalarni rivojlantirishda va innovatsion yondashuvlarni yaratishda katta rol o'ynaydi. Masalan, nanotexnologiya va biofotonika sohalarida tebranish spektroskopiyasi muhim vosita sifatida qo'llaniladi.
Shunday qilib, tebranish spektroskopiyasining dolzarbligi uning turli ilmiy va sanoat sohalarida keng qo'llanilishi, molekulyar tuzilmani aniqlashdagi sezgirligi va diagnostik vosita sifatidagi samaradorligi bilan bog'liq. Ushbu metodning rivojlanishi va qo'llanilishi ilmiy tadqiqotlar, sanoat jarayonlari va atrof-muhit monitoringi sohalarida yangi yutuqlarni ta'minlaydi.
Xulosa
Tebranma spektroskopiya molekulyar tuzilmani va kimyoviy bog'lanishlarni o'rganishda kuchli vosita hisoblanadi. Ushbu metod molekulalarning ichki tebranish energiya darajalarini o'rganishga imkon beradi, bu esa ularning kimyoviy va fizik xususiyatlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Infraqizil (IR) va Raman spektroskopiyasi tebranish spektroskopiyasining asosiy turlari bo'lib, ularning har biri
molekulalarning turli xususiyatlarini o'rganish uchun o'ziga xos yondashuvlarni taqdim etadi.
Infraqizil spektroskopiya molekulalarning infraqizil nurlanishni yutishi asosida, Raman spektroskopiyasi esa molekulalarning lazer nurlanishini sochilishi asosida amalga oshiriladi. Ushbu metodlar kimyoviy analiz, biologik tizimlar, materialshunoslik, suv yotqizish va atrof-muhit monitoringi, meditsina va diagnostika kabi turli sohalarda keng qo'llaniladi.Tebranma spektroskopiya yordamida molekulalarning kimyoviy tuzilishi, ularning funksional guruhlari va tebranish spektrlari haqida batafsil ma'lumot olish mumkin. Bu usullar ilmiy tadqiqotlar, sanoat tahlillari va diagnostik jarayonlarda muhim rol o'ynaydi.Ushbu metodning keng qo'llanilishi va katta imkoniyatlari, uni ilmiy va texnologik tadqiqotlarda muhim vosita sifatida tan olishga olib keladi. Tebranma spektroskopiya zamonaviy ilm-fanning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi va kelajakda ham yangi yutuqlarni kashf qilishda davom etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Hollas.J. M. (2004). „Modern Spectroscopy''. Chichester: Wiley. p. 123-145
2. Ferraro.J. R., Nakamoto. K. (2003). „Introductory Raman Spectroscopy''. San Diego: Academic Press. p. 67-89
3. Nakamoto.K. (2009). „Infrared and Raman Spectra of Inorganic and Coordination Compounds''. Hoboken: Wiley. p. 201-225, 301-323
4. Smith.E., Dent.G. (2005). „Modern Raman Spectroscopy: A Practical Approach''. Chichester: Wiley. p. 134-156
5. Skoog.D.A., Holler.F. J., Crouch.S. R. (2007). „Environmental Applications of Instrumental Chemical Analysis''. Belmont: Thomson Brooks/Cole. p. 421-443
6. Colthup.N. B., Daly.L. H., Wiberley.S. E. (1990). „Biomedical Applications of Infrared and Raman Spectroscopy''. New York: Academic Press. p. 345-367
7. To'xtayev.B. (2005). ,,Fizikaviy kimyo'' (3-nashr). Toshkent: O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi Davlat Ilmiy Nashriyoti. p. 78-102
8. Qodirov.A., Karimov.A. (2010). ,,Spektroskopiya asoslari". Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. p. 45-68, 105-130
9. Yusupov.S. (2018). ,,Zamonaviy spektroskopiya usullari". Toshkent: Muhandislik Akademiyasi. p. 210-240
10. Rahmonov.M. (2013). ,,Biomolekulalar spektгoskopiyasi''. Toshkent: Innovatsion Texnologiyalar Markazi. p. 56-79
