CC BY
6
Тиллохоцаева Му^аббат Набицоновна, н.и.ф., дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд) Тилляходжаева Мухаббат Набиджоновна, к.ф.н., доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Tillokhujaeva Muhabbat Nabijonovna, candidate of philogical sciences, assistant professor of the department of methods of teaching Tajik language and literature, SEI "KSU named after acad. B.Gafurov", (Tajikistan, Khujand) E-mail: tillo.1972@mail.ru
Вожа^ои калидй: истилох , салоуиятнокй, мутахассисони сохаи касби, инкишоф, сифат, салохиятхои калиди
Мацола ба баррасии масъалаи шаклгирии салохиятхои касбии муаллими фанни забони тоцики дар мактабхои миёна бахшида шудааст. Тазаккур мешавад, ки дар низоми таълими салохиятнок муносибатхо ва фароянди омузиш вижагихои хоси худро доранд. Ин вижагихо муносибати донишцуро ба таълим, нацши омузгорро дар фароянди омузиш, робитаи байни омузгору донишомуз, донишомузону маводи омузиши ва муносибати байни хамдигарро таъин мекунанд. Донистан ва бакоргирии ин вижагихо ба омузгор имкон медихад, ки сатхи азхудкунии малака ва салохиятхоро афзоиш дихад, дар айни хол заминасози шаклгирии шахси масъулиятнок, ботарбия ва маърифатнок бошад. Натицагири мешавад, ки салохияти касбии омузгор ин дониш, цобилият ва омодагии касби барои халли масъалахои амалии тарбия ва инкишофи шахсияти хонанда ва ташаккули малакахои амалии у мебошад.
Ключевые слова: термин, компетентность, специалисты, развитие, качество, ключевые компетенции
Статья посвящена рассмотрению вопроса формирования профессиональных компетенций учителей таджикского языка в общеобразовательных школах. Отмечается, что в системе компетентностного подхода в образовании отношения и учебный процесс имеют свои особенности. Эти характеристики определяют отношение учащегося к обучению, роль учителя в процессе обучения, взаимоотношения учителя и учащихся, учащихся и учебных материалов, отношения между собой. Указывается, что знание и применение этих особенностей позволяет учителю повысить уровень владения навыками и компетенциями и в то же время заложить основу для формирования ответственной и образованной личности. Делается вывод о том, что профессиональная компетентность учителя - это знания, умения и профессиональная подготовка к решению практических вопросов воспитания и развития личности учащегося и формирования у нег о практических навыков.
Keywords: term, competence, specialists, development, quality, key competencies
The article is devoted to the issue of the formation ofprofessional competencies of teachers of the Tajik language in secondary schools. It is noted that in the system of competent education, relations and the educational process have their own characteristics. These characteristics determine the student's attitude to learning, the role of the teacher in the learning process, the relationship between the teacher and students, students and learning materials, and relationships among themselves. Knowledge and application of these features allows the teacher to improve the level of skills and competencies, and at the same time lay the foundation for the formation of a responsible, educated and educated personality. It is concluded that the teacher's professional competence is knowledge, skills and professional training to solve practical issues of education and development of the student's personality and the formation of his practical skills.
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-83-86
ТАШАККУЛИ САЛОХИЯТХОИ КАСБИИ МУАЛЛИМИ ЗАБОНИ ТО ЦИКЙ
ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ УЧИТЕЛЯ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА
FORMA TION OF PROFESSIONAL COMPETENCES OF THE TAJIK LANGUAGE TEACHER
Огози тахияи равиши салохиятнокй бо зарурати фахмидани сифати тайёр кардани мутахассисони сохаи касбй алоцаманд буд ва танхо пас аз он вазифаи муайян кардани салохиятхои таълимии мактаббачагон тачдиди назар карда шуд: «...муносибати салохиятнокй дар таълим кушиши ба мувофица овардани талаботи шахс барои ворид шудан ба фаъолияти чомеа ва аз тарафи дигар бошад, зарурати чомеа барои истифодаи неруи хар як фард барои таъмини рушди иктисодй, фархангй ва сиёсии онхо мебошад» [9,с.185]. Асоси равиши салохиятнокй, мувофици фахмиши олимон гояи тамаркуз ба чунин хадафхои таълим, ба мисли «омузиш, худмуайянкунй, худфаъолият, ичтимой ва рушд мебошад. Сохторхои бунёдии нави таълимй хамчун воситаи ноил шудан ба ин хадафхо амал мекунанд [5,с.347]. Илова бар ин, бар хилофи равиши дониш, равиши салохиятнокй ба инъикоси субъекти таълим «салохият ва салохият надоштани у» нигаронида шуда, «омезиши раванди таълим ва фахмиши онро дар як мачмуа дарбар мегирад, ки дар рафти он ташаккули мавцеи шахсй, муносибат ба субъекти фаъолияти худ сурат мегирад» [9,с.72].
Дар доираи тахкикоти мо муайян намудани баъзе масъалахои методологй ва педагогии тархрезии тахсилоти салохиятнок дар педагогикаи ватанй, ба таври махсус нишон додани проблемаи салохиятхои касбй ё салохиятхои омузгорй мухим аст.
Консепсияи тахсилоти ба салохият нигаронидашуда бо як цатор мафхум амал мекунад. Пеш аз хама, мафхумхои «салохият» ва «салохият» бояд аз нуцтаи назари таълимй фарц кунанд. Дар тадцицоти илмие, ки ба тахияи равиши салохият асос ёфтааст, аксар вацт истилохдои салохият ва салохият аз хам чудо карда намешаванд. Бо вучуди ин, таърифи дацици асосноки онхо дар педагогика вучуд дорад. Ба гуфтаи Дж.Равен, дар кори муфассали илмии худ оид ба салохиятхои асосй хамчун асоси натичавй-мацсадноки равиши салохият дар таълим «салохият хамеша зухуроти воцеии салохият аст» [6,с.17]. Дар омузиши худ мо таърифхои зеринро рохбарй хохем кард:
Салохият - талаботи (меъёри) чамъиятии цаблан муайяншуда барои омодагии таълимии донишчуст, ки барои фаъолияти самараноки истехсолии у дар сохаи муайян зарур аст. Салохият «мачмуи сифатхои шахсии донишчу (тамоюлхои арзишй-маъной, дониш, махорат, цобилият, цобилият), аз хисоби тачрибаи фаъолияти у дар як сохаи муайяни ичтимой ва шахсй мебошад. Салохият ин сифати шахсияти аллакай муцарраршуда (мачмуи сифатхои) донишчу ва тачрибаи хадди ацал дар сохаи муайян мебошад. Салохияти таълимй «талабот барои таълим мебошад, ки бо мачмуи самтхои семантикии ба хам алоцаманд ифода меёбад, малакаи дониш ва тачрибаи фаъолияти донишчу нисбат ба доираи муайяни объектхои вокеият, ки барои амалй намудани фаъолияти истехсолии шахсй ва ахамияти ичтимой заруранд» [8,с.9]. Ба ацидаи мо, хангоми сохтани модел абстрактии талабот ба омодагии касбии омузгори оянда истилохи «салохият»-ро истифода бурдан лозим аст, вале хангоми тахлили ташаккули он дар раванди истинод ба тачрибаи фаъолияти таълимй ва педагогии донишчуи филолог мебошад.
Дар консепсияи А.В.Хуторский, ки дар китоби дарсии тавсияшуда аз руи ихтисосхои таълими педагогй барои донишчуёни макотиби олй инъикос ёфтааст [2,с.133-152] зинахои низоми сесатхаи салохиятхо пешниход шудааст:
1. Салохиятхои калидии марбут ба мундаричаи метапредметй (умумй)-и тахсилот (салохиятхои арзишй-маъной, умумиифархангй, тарбиявй ва маърифатй, иттилоотй, коммуникативй, ичтимой-мехнатй ва худтакмил-дихии шахсй);
2. салохиятхои умумй;
3. салохиятхои фаннй [2, с.18-19].
Равишшинос Ш.ИДакимова перомуни масоили ташаккули салохиятхо меорад, ки "Дар таълими салохиятнокй диккати асосй ба ташаккули малакахои амалй (хаётй, хакикй, функсионалй) равона мешавад. Таълими салохиятнокй ба саволхои: "Донишчу чй кор карда метавонад?" "Донишчу кадом амалхоро ичро карда метавонад?" чавоб медихад. Донистан ё дониш дар таълими салохиятнокй чузъи таркибии малака хисоб шуда, барои санчидан, мукоиса кардан бо намуна, ислохи галатхо истифода бурда мешавад" [11, с.3]
Дар чойи дигар боз Ш.И. Хдкимова меорад, ки"..."салохият"-ро таълим намедиханд, салохият дар натичаи аз худ кардани дониш, малака ва махоратхо ташаккул меёбад. Салохият натичаи амалии дониш, малака ва махорат аст" [9,с.7]
Дар хацицат, дар низоми таълими салохиятнокй муносибатхо ва раванди таълим хусусиятхои ба худ хос дорад. Хусусиятхои мазкур муносибати донишчуро ба таълим, накши омузгорро дар раванди таълим, муносибати омузгору донишчуён, донишчуёну маводи таълим
ва муносибат байни хамдигарро муайян мекунанд. Донистан ва дар амал татбик кардани ин хусусиятхо ба омузгор имконият медихад, ки сатхи азхудкунии малака ва салохиятхоро баланд бардошта, хамзамон барои ташаккули шахси масъулиятнок, ботарбия ва маърифатнок замина гузорад [11,с.5]
Хусусиятхои асосии салохияти касбии омузгорро ин чо муфассалтар баррасй мекунем.
Дар асари профессор Л.М.Митина[4] таъкид шудааст, ки дар илми муосир барои ифодаи мафхуми салохияти омузгор якчанд «маълумоти ба хам монанд» мавчуданд: «салохияти касбии омузгор», «салохияти психологй», «салохияти педагогй», «салохияти равонй». Дар яке аз аввалин асархои хоричй оид ба салохияти касбй, ки онро профессор Н. В. Кузмина навиштааст, унсурхои зерини салохияти касбй муайян карда шудаанд: «салохияти махсус ва касбй дар сохаи фанхои таълимшаванда; салохияти методй дар сохаи роххои ташаккули дониш, малакаи донишчуён; салохияти ичтимой-психологй дар сохаи равандхои коммуникатсионй; салохияти дифференсиалй-психологй дар сохаи ангезахо, цобилиятхо, самтхои донишчуён; салохияти автопсихологй дар сохаи бартарй ва манфии фаъолият ва шахсияти худ» [3,с.90].
Ба цавли профессор Н. М.Боритко, салохияти педагогии омузгор «цобилияти дар амалияи таълимй самаранок татбиц намудани системаи арзишхои аз чониби чомеа тасдицшуда ва ба даст овардани натичахои бехтарини педагогй тавассути рушди касбй ва худидоракунии шахсият» мебошад [1, с. 266].
Хамин тариц, салохияти педагогии (касбии) омузгорро олимон хамчун «сифати интегративии шахсият» дарк мекунанд. Салохияти касбй категорияест, ки чунин хислатхои субъектро дар бар мегирад, ба монанди дарки амици мохияти вазифахо ва мушкилоти ичрошаванда; хуб донистани тачрибаи дар ин соха мавчудбуда, фаъолона аз худ намудани комёбихои бехтарини он; цобилияти интихоби воситахо ва усулхои амал, ки ба шароити мушаххаси макон ва вацт мувофицанд; хисси масъулият барои натичахои бадастомада; цобилияти омухтан аз хатоихо ва ворид кардани ислохот дар раванди ноил шудан ба хадафхо» [7, с.281].
Олимон салохияти касбии омузгорро мачмуи салохиятхои калидй, асосй ва махсусе медонанд, ки бо хам алоцаманд ва мутацобил мебошанд [7, с. 9].
Чунин фахмиши салохияти касбй олимонро ба хулосаи мухим меорад, ки салохият хамеша бояд хамвора ва муташаккилона ташаккул дода шавад.
Дарки категорияи салохияти касбии омузгор табиатан бо он алоцаманд аст, ки натичаи асосии фаъолияти педагогй инкишофи хамачонибаи мутаносиби шахсияти донишчу, ташаккули мачмуи салохиятхо (асосй ва таълимии умумй) дар у мебошад. Назария ва амалияи таълими муосири забони точикй (хамчун забони модарй) дар мактаби тахсилоти умумй салохиятхои зеринро чудо мекунад: салохиятхои забоншиносй, коммуникативй, фархангшиносй. Чустучуи илмии роххои оптимизатсияи ташаккули ин салохиятхои мактаббачагон дар раванди таълими забони точикй дар дахсолахои охир фаъолона ва пурсамар анчом дода мешавад. Аммо проблемаи ташаккули салохияти касбии омузгори забони точикй имруз дар мархилаи ибтидоии рушд царор дорад.
Натичахои тахкикоти илмию амалии олимон-методистон дар самти ташаккули салохияти касбии донишчу-филолог ва дар тадцицотхое, ки ба таълими педагогии муаллими ояндаи забони точикй бахшида шудаанд, асосан дар бораи ташаккули махорати муайяни касбй дар раванди омузиши методикаи таълими забони точикй сухан меравад. Дар методологияи тахсилоти олй мафхуми салохияти касбии (ва баъзе навъхои салохиятхо) муаллими ояндаи забони точикй хеле кам ба назар мерасад. Дар ин бобат мо ацидаи методист Ш.ИДакимоваро чониборй менамоем, ки меорад: "Барои татбики низоми мазкур омузгорон бояд якчанд назарияхои асосии таълимоти муосирро донанд ва ба таври самаранок дар амал татбик карда тавонанд. Бояд кайд, кард, ки назарияхои таълими мазкур аз фан вобаста набуда, раванди таълим гирифтан, малакаву махорат хосил карданро инъикос мекунанд" [9,с. 3]
Хамин тавр, таълими босалохият асоси методологии тахсилоти муосир дар мактаби олй махсуб шуда, мавриди истифода карор додани он барои омодасозии кадрхои шоистаи замон, ки дар бозори мехнат ракобат бошанд, мусоидат хохад намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Борытко, Н.М. Опыт реализации гуманитарного подхода в профильном обучении / Н.М. Борытко // Творческая педагогика. — Алматы, 2007. — №1(30). — С. 12-29.
2. Компетенции в образовании: опыт проектирования : сб. науч. тр. / под ред. А.В.Хуторского. - М.: Научно-внедренческое предприятие «ИНЭК», 2007. - 327 с
3. Кузьмина, Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения/Н.В.Кузьмина; ВНИИ проф.-техн. образования. - Москва : Высш. шк., 1990. - 117 с.
4. Митина, Л.М. Профессиональная деятельность и здоровье педагога/ Митин Г.В., Анисимова
0.А.- М.: Академия, 2005, — 368 с.
5. Основы вузовской педагогики: Учеб. пособие для студентов ун-тов / Ред. Н. В. Кузьмина, И. А. Урклин. - Ленинград : ЛГУ, 1972. - 311 с - С. 212.
6. Равен, Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация: Пер. с англ. М., 2002.-398 с.
7. Рындак, В. Г. Структура профессиональной компетентности будущего специалиста и оценка уровня её сформированности / В. Г. Рындак, Е. Л. Васильева // Компетенции в образовании: опыт проектирования: сб. науч. тр.; под ред. А. В. Хуторского. - М.: Научно-внедренческое предприятие «ИНЭК», 2007. - С. 281-286.
8. Суходольский, Г.В. Основы психологической теории деятельности.-ЛКИ. 2008. -168с.
9. Хакимова Ш. Особенности формирования профессиональной компетенции будущих учителей-филологов // Номаи донишгох (Силсилаи илмхои педагогй.) №3.(56).- Хуч,анд, 2018.с.207-2012. ISSN 2077-410
10.Хуторской, А.В. Общепредметное содержание образовательных стандартов / А.В.Хуторской.- М., 2002., с.86
11.Хакимова Ш. ва коллектив. Муаммохои ташаккули салохиятхои касбии омузгори оянда (монографияи коллективй бахшида ба масъалахои мубрами омодагии касбии омузгорони оянда).Хуч,анд: СИ Файзибоев М.М. "Меъроч". 2020 - 284 с. С.47-56.
12.Хакимова, Ш. Падидахои инноватсионии таълим дар системаи маорифи Точикистон/ Ш.Хдкимова // Номаи донишгох,.Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.- 2015.- №2 (43). - С.245-249.
REFERENCES:
1. Borytko N.M. Experience in implementing the humanitarian approach in profile education / N.M. Borytko // Creative Pedagogy. - Almaty, 2007. - No. 1 (30).-P. 12-29.
2. Competences in education: design experience: Sat. scientific tr. / ed. A.V. Khutorsky. - M .: Scientific and innovative enterprise "INEK", 2007. - 327 p.
3. Kuzmina, N.V. Professionalism of the personality of the teacher and master of industrial training / N.V. Kuzmina; VNII prof.-tech. education. - Moscow: Higher. school, 1990. - 117 p.
4. Mitina L.M. Professional activity and health of the teacher / Mitin G.V., Anisimova O.A. - M .: Academy, 2005, - 368 p.
5. Fundamentals of university pedagogy: Proc. allowance for university students / Ed. N. V. Kuzmina,
1. A. Urklin. - Leningrad: Leningrad State University, 1972. - 311 p. - "P. 212.
6. Raven J. Competence in modern society: identification, development and implementation: Per. from English. M., 2002.-398 p.
7. Ryndak, V. G. The structure of professional competence of a future specialist and assessment of the level of its formation / V. G. Ryndak, E. L. Vasilyeva // Competences in education: design experience: Sat. scientific tr.; ed. A. V. Khutorsky. - M.: Scientific and innovative enterprise "INEK", 2007. - P. 281-286.
8. Sukhodolsky G.V. Fundamentals of the psychological theory of activity.-LCI. 2008. -168 p.
9. Khakimova Sh. Features of the formation of the professional competence of future teachers-philologists // Nomai donishgoh (Silsilai ilmkhoi pedagogi.) No. 3. (56) .- Khu^and, 2018.p.207-2012. ISSN 2077-410
10.Khutorskoy,A.V.General subject content of educational standards/A.V.Khutorskoy.-M.,2002., P.86
11.Hakimova Sh. and collective. Problems of developing professional competences of future teachers (collective monograph dedicated to the critical issues of professional training of future teachers). Khujand: SI Fayziboev M.M. "Me^roj". 2020 - 284 p. P. 47-56.
12.Hakimova Sh. Innovative phenomena of education in the education system of Tajikistan/ Sh. Hakimova // University letter. Series of humanitarian and social sciences.- 2015.- No. 2 (43). - P. 245-249.
