Научная статья на тему 'Тарихий маълумотлардан фойдаланиш – кимё фани ўқитувчилари малакасини оширишнинг сифат ва самарадорлик омили'

Тарихий маълумотлардан фойдаланиш – кимё фани ўқитувчилари малакасини оширишнинг сифат ва самарадорлик омили Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
773
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кимё ва унинг тарихи / кимёвий тафаккурнинг генезиси ва ривожланиш тарихи / оламнинг умумий илмий манзарасини яратишда кимёнинг иштироки. / chemistry and her origins / genesis and history of chemical thinking / participation in the formation of a universal chemistry scientific world

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ражабов Х. М.

Мақолада малака ошириш таълимида кимё тарихи билан боғлиқ материаллардан фойдаланиш методикаси ҳақида фикр юритилган ва улар ёрдамида кимё ўқитувчиларининг малакасини оширишни такомиллаштириш зарурлиги асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPLEMENTATION OF HISTORICAL MATERIALS – AS A FACTOR OF QUALITY AND EFFICIENCY TRAINING OF CHEMISTRY TEACHERS IMPROVEMENT

The article presents the discussion of history of chemistry materials implementation in the educational processes of training and the necessity of improving the training of teachers of chemistry.

Текст научной работы на тему «Тарихий маълумотлардан фойдаланиш – кимё фани ўқитувчилари малакасини оширишнинг сифат ва самарадорлик омили»

Ражабов Х.М.,

Урганч давлат университети «Кимё» кафедраси катта укитувчиси

ТАРИХИЙ МАЪЛУМОТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ -КИМЁ ФАНИ У^ИТУВЧИЛАРИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШНИНГ СИФАТ ВА САМАРАДОРЛИК ОМИЛИ

РАЖАБОВ Х.М. ТАРИХИЙ МАЪЛУМОТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ - КИМЁ ФАНИ УЦИТУВЧИЛАРИ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШНИНГ СИФАТ ВА САМАРАДОРЛИК ОМИЛИ

Маколада малака ошириш таълимида кимё тарихи билан боFлик материаллардан фойдала-ниш методикаси х,акида фикр юритилган ва улар ёрдамида кимё укитувчиларининг малакасини оширишни такомиллаштириш зарурлиги асосланган.

Таянч суз ва иборалар: кимё ва унинг тарихи, кимёвий тафаккурнинг генезиси ва ривожла-ниш тарихи, оламнинг умумий илмий манзарасини яратишда кимёнинг иштироки.

РАЖАБОВ Х.М. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИСТОРИЧЕСКИХ МАТЕРИАЛОВ - ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА И ЭФФЕКТИВНОСТИ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГОВ-ХИМИКОВ

В статье изложены рассуждения о методике использования материалов, связанных с историей химии, в образовательных процессах повышения квалификации и обоснована необходимость совершенствования повышения квалификации учителей химии с помощью исторических материалов.

Ключевые слова и понятия: химия и её история, генезис и история развития химического мышления, участие химии в формировании всеобщей научной картины мира.

RADJABOV KH.M. IMPLEMENTATION OF HISTORICAL MATERIALS - AS A FACTOR OF QUALITY AND EFFICIENCY TRAINING OF CHEMISTRY TEACHERS IMPROVEMENT

The article presents the discussion of history of chemistry materials implementation in the educational processes of training and the necessity of improving the training of teachers of chemistry.

bywords: chemistry and her origins, genesis and history of chemical thinking, participation in the formation of a universal chemistry scientific world.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

г

Ч.

65 _>

Кимёнинг фан сифатидаги тарихий шаклланиш жараё-ни ута мураккаб тарзда кечганлиги сир эмас. Бироц кимё уцитувчиларининг аксарияти олий таълим олишлари даво-мида кимё тарихини мукаммал узлаштирмаганликлари %ам сир эмас.

Шу боисдан, уларнинг малакасини ошириш таълими сохасида янги вазифа, яъни уларга кимё фани тарихидан зарурий билимларни бе-риш лозимлиги аён булади. Кимёвий тафаккур кимёдек кадимий ва навкирон фаннинг шаклланиш шажараси хакидаги билимларсиз тулик булмайди. Ахир кимёвий билимлар тайёр холда мавжуд эмас ва уларнинг бугунги бой захираси куп сонли фидойи тадкикотчилар мехнати эва-зига тупланганлиги исбот талаб килмайдиган тарихий х,акикатдир. Энг мухим кимёвий ихти-ро ва кашфиётлар, топилган, яъни кашф этилган кимёвий элементлар ва уларнинг мухим бирик-малари хамда улар билан боFлик индивидуал ва умумий хусусиятлар кимларнингдир машаккатли мехнати туфайли кулга киритилгандир. Кимёвий тафаккурнинг шаклланиш тарихи анча чигал ва мунозараларга бой тарихий жараёндир. Олим-ларнинг яратувчанлик мехнати ва моддий олам-нинг генезиси хамда эволюцияси туFрисидаги мутлак хакикатнинг шаклланиши - биз билиши-миз шарт булган билимларнинг таркибий компо-нентидир. Бундай билимлар, нафакат, дунёкараш ахамиятига эга, балки катта тарбиявий имконият-лар манбаи хамдир1.

Кимё укитувчиси учун кимё тарихи факат янги далил ва маълумотлар манбаигина эмас, балки унинг кул остидаги укувчиларга катта педагогик таъсир утказиш омили булиб хизмат килади. Кимё тарихи ута мураккаб ва зиддиятли узок йулни бо-сиб утган. Чунки кулга киритилган хар кандай ютук замирида аламли маFлубиятлар ва зафар-ли одимлар омихталиги ётади. Муваффакиятлар ва камчиликларнинг тагзаминида кизикиш уЙFотувчи ва танкидий фикр-мулохазаларга ун-довчи сирли куч яширингандир.

Кимё тарихи ва у билан боFлик укув материал-лари ушбу фанни фараз ва карашлар, Fоя ва фикрларнинг тирик хамда муттасил янгиланиб ва узгариб борувчи жонли окимидан иборат динамик жараён тарзида идрок этиш имконини бе-ради.

1 Рахматуллаев Ни., Омонов Х.Т., Миркомилов Ш.М. Кимё укитиш методикаси. Университетлар ва педагогика олий укув юртлари учун дарслик. - Т.: «Иктисод-Молия», 2013. -9-б.

Таассуфлар булсинким, умумий урта, урта махсус, касб-хунар ва олий таълимнинг амалда-ги давлат таълим стандартлари ва укув-методика мажмуасида тарихийлик тамойили жуда заиф ифода килинган. Бугунги кунда кимё укитиш сохасида фаолият юритаётган кадрларнинг аксарияти олий таълим олиш жараёнида «Кимё тарихи» курсини укишмаган. Маълумки, Узбекистан Республикасининг ягона ва узлуксиз таълим тизими таркибига кирган 7 та таълим туридан факат учтаси учун давлат таълим стандартлари кабул килинган. Кимё буйича кабул килинган умумий урта таълим, урта махсус, касб-хунар таълими ва олий таълим турлари учун тегишли давлат таълим стандартларида бу фаннинг узок ва машаккатли тарихини ёритиш, кимё атамаси-нинг пайдо булиши ва унинг лугавий мазмунини шархлаш, кимёвий элементларнинг кашф этилиш тарихи билан боFлик маълумотларни бериш, кимёвий тажрибанинг кимёвий илмий ва амалий жамFармасининг шаклланиши ва бойитиб бори-шида узига хос локомотив ролини уйнаганлигини исботлаб бериш каби талаблар куйилмаган.

Айрим укитувчилар, хатто кимё атамасининг лугавий маъносини, кадимий дунё кимёсининг шаклланиш ибтидоси ва алкимё, ятрокимё, флогистон кимёси, пневмокимё хамда классик кимё каби узок давом этган ва кимё илмининг тета-поя булиши билан боFлик энг мухим хронологик даврларга тааллукли маълумотларни билмайди-лар. Шу боисдан, кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш таълими сохасида айнан шу масалаларга жиддий эътибор берили-ши - хаётий заруратдир.

Айникса, конунлар ва назариялар, ихтиролар ва кашфиётлар, коидалар ва тамойиллар, тушун-чалар ва атамалар, катталиклар ва номли реак-циялар, реактивлар ва жихозлар, идишлар ва ас-боблар, материаллар ва буюмлар билан боFлик хотиралар кимё таълимида жонлантирилиши ло-зим. Буни тадкикотчилар ва олимлар, кашфиёт-чилар ва табиатшунослар, умуман, фан фидоий-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

лари олдидаги карздорлик масъулияти хам талаб килади1.

Назаримизда, малака ошириш таълими муас-сасалари учун мулжалланган укув режаси ва дас-турлари хамда укув адабиётларига шундай маъ-лумотларни киритиш фурсати аллакачонлар етиб келган.

Узбекистан Республикасининг Президенти И.А.Каримовнинг «Тарихий хотирасиз - келажак йук», деган канотли иборасининг тагзамини-да катта маъно бор, албатта. Донишманд узбек халкининг хикматлар олтин фондида хам пур-маъно фикр ва иборалар куплаб тупланган. Шу-лардан бири - «Хар бир инсон фарзанди узининг етти пуштини билиши хам карз, хам фарздир», деган гап. Буни «Тарихни билишни узингдан бош-ла!», деб тушунмок керак.

Жахон тан олган адиблардан бири, буюк шоир Александр Сергеевич Пушкиннинг «Утмишга хурмат-укимишлиликнинг ёввоийликдан фаркли бош жихатидир», деган гапи бугунгача уз кадр-кимматини йукотмаган, албатта. Таникли сар-карда, иккинчи жахон урушида фашизм устидан козонилган кутлуF Fалабанинг ташкилотчилари-дан бири - Георгий Константинович Жуковнинг ён дафтарчасидаги илк ёзув эса «Кимки тарихга туппонча укталса, уни келажак замбаракдан тупга тутади», шаклида булган2. Тарихни буямасдан, модернизация килмасдан, асл холида инъикос этмок жоиздир.

Замонавий кимёнинг асосчилари булмиш Ж.Дальтон, А.Лавуазье, Й.Я.Берцелиус, Н.Н.Зинин, К.Л.Бертолле, Д.И.Менделеев, А.М.Бутлеров, С.Аррениус, Я.Вант-Гофф каби олимлар хам кимё тарихига чукур хурмат билан муносабат билдир-ганлар. Юстус Либих каби буюк немис олими «Кимё тарихидан кизикарлирок ва жозибадоррок таълимот йук ва булмагай хам», деганида накадар хак гапни айтган эди3.

1 Омонов Х.Т. Кимё укитувчиларининг малакаси-ни оширишни такомиллаштириш билан боFлик айрим масалалар. / «Педагог кадрлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш жараёнида педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни куллаш муаммолари» мавзусидаги Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Т.: УМКХТТКМОКТИ, 2007. -145-147-б.

2 Омонов Х.Т., Мирвохидова М.Н. Кимёвий тафаккур-нинг генезиси ва тарихий тараккиёти. - Т.: Узбекистон зиёлиларининг илмий-маърифий уюшмаси, 1993. -3-б.

3 Штрубе В. Пути развития химии. Том 2. - М.: «Мир», 1984. -С. 230.

Узининг узок ва машаккатли утмишида кимё фани асосан иккита фундаментал масала билан банд булиб келди:

1. Фойдали хоссаларга эга булган моддаларни синтез килиш.

2. Моддалар хоссаларининг хилма-хиллигини илмий талкин этиш.

Бундай холат кимёгар-методистларнинг дик-кат марказида туриши лозим, чунки кимё фани-нинг тарихини хар ким узича шархлаши максадга мувофик эмас4.

Кимёвий ахборот тулиб-тошиб турган хозирги даврда унинг тарихини менсимаслик ёки нотуFри тушуниш накадар ачинарли холатга олиб келади. Шу боисдан, тарихни материалистик тушуниш-нинг пойдевори кимё тарихини илмий жихатдан туFри англашдан бошланади. Кундалик турмуш эхтиёжлари ва инсониятнинг амалиёти билан боFлик масалалар туфайли бу фан шиддат билан юксалиб бормокда. Унинг тараккиёт шажа-расини кушни фанлар (масалан, физика, минералогия, биология кабилар) билан узаро узвий алокадорликсиз англаб олиш кийин. Ана шундай масалалар узлуксиз кимё таълимида хам, малака ошириш сохасида хам тулаконли акс этиши лозим5.

Амалдаги давлат таълим стандартлари ва малака ошириш сохасининг дастурлари хамда укув адабиётларида кимё тарихи хакида етарлича тухталмаган.

Кимё укитувчиларининг малакасини ошириш-нинг узига хос жихатлари куп булиб, фикримиз-ча, улар орасида куйидагилар айни даврда энг мухим ва долзарб хисобланади:

1. Кимё таълими мазмунига тарихий ва махаллий материалларни купрок сингдириш хамда мустакиллик йилларида кимё фани, са-ноати ва технологияси сохаларида эришилган ютукларни акс эттириш6.

4 Омонов Х.Т. Философско-методологические проблемы современной химии и их отражение в содержании химического образования. // «Узлуксиз таълим» журна-ли. 2012, 1-сон. -47-51-б.

5 Ремеев Н.М., Зияев С.Д., Оманов Х.Т. Современные решения проблем повышения квалификации учителей химии в годы независимости Узбекистана. / В книге «Современные тенденции развития химического образования: интеграционные процессы». - Минск-Москва: Издательство Московского университета, 2008. -С. 124128.

6 Расулов К.Р., Омонов Х.Т., Мамажонов Ж. Кимё уки-тишда махаллий материаллардан фойдаланиш. // «Халк таълими» журнали, 2002, 3-сон. -76-80-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

г

Ч.

67 _>

2. Таълим жараёнига кириб келаётган за-монавий педагогик технологиялар ва педаго-гик майорат элементлари ёрдамида тарихий маълумотлар билан тингловчиларни купрок, куроллантириш.

3. Кимёвий билимларнинг узок тарихи ва уларнинг генезиси билан боFлик масалаларни укитишнинг барча ташкилий шакллари мазмуни-га тизимли тарзда сингдириш.

4. Кимё фани буйича укув адабиётларининг янги авлодини илмий ва методик жихатдан тахлил килиш хамда бу укув предметининг укув-методика мажмуасини такомиллаштириш ва уни педагогик жараёнга татбик этиш масалаларига купрок эътибор бериш кабилар.

Кимё фанининг базавий жамFармаси кун са-йин ортиб бораётганлиги учун кимё таълимида «ахборот ортик,чалиги» муаммоси пайдо булди. Нимани, канча ва кандай укитиш масаласи кимё методикасида янги кирра булди. Бунинг ечи-мини топиш мушкулдир. Боиси, кимё тарихи ва уни укитиш методикасидан стабил ва давлат тилида ёзилган дарсликнинг йуклиги, олий таъ-лимнинг кимё фани тармок,лари буйича давлат стандартлари амалиётга янгидан жорий этила-ётганлиги, кимё таълимининг моддий таъминоти кунгилдагидек эмаслиги ва бошк,а бир катор са-бабларга кура кимё укитувчиларининг малакаси-ни ошириш сохасига янгича ёндашув зарурияти келиб чик,ади. Бунда:

а) укув материалини мазмунан атрофлича тахлил килиш;

б) уларни мухимлиги буйича гурухларга ажра-тиш;

в) кимёвий билимларни беришда уларнинг хаётий зарурлигига асосланиб таснифлаш;

г) кимёнинг ишлаб чикариш ва жамият аъзо-лари учун фойда ёки зарарини одилона бахолаш хамда кимёдан чучиш (куркиш) каби хемофобик ижтимоий фикрни камайтириш;

д) кимёвий саводхонликнинг оммавий ку-ламга эришувини таъминлаш учун узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим турида кимё укитишни тубдан кайта куриш каби талаблар кондирилиши лозимдир.

Кимё фанининг узок ва машаккатли тарихи билан боFл и к материаллар укув-тарбия жараёнида етарли даражада акс эттирилма-ётганлиги туфайли уни укитишда тарихийлик тамойилларига жиддий эътибор каратиш ло-зимлиги сезилмокда. Афсуски, кимё укув ада-биётлари ва амалдаги укув-методика мажмуа-

си бу борада укитувчиларга талаб даражасида маълумот бера олмаяпти. Шунинг учун хам кимё укитувчиларини тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимида бу маса-лага муносабатни узгартиришга туFри келади. Куп йиллик иш тажрибасига эга булган укитувчилар хам укитишда тарихийлик тамойилини кучай-тиришга кийналмокдалар. Бунинг боиси, уларга шу аснода ёрдам берадиган манбаларнинг кам-лиги, уларнинг таянч олий маълумоти тарки-бида кимё тарихи билан боFлик билимларнинг озлиги, амалдаги дарслик ва укув кулланмалари мазмунида тарихий ходиса ва вокеаларнинг ута саёз берилганлиги, кимё фанидаги далилий ва назарий хамда экспериментал жамFарманинг салмоFи ортиши эвазига тарихий компонентлар-нинг сикиб чикарилаётганлиги кабилардир.

Замонавий кимё тарихан киска муддатда од-дий ва мураккаб моддаларни урганиш борасида катта ютукларни кулга киритди. Бунда:

- асосий стехиометрик конунлар кашф этилди;

- катта далилий жамFарма тупланди;

- уларнинг тахлили кучайди;

- кимёвий эволюция ва тузилиш концеп-цияси термодинамика ва кинетика негизида шархланди;

- кимёвий боFланиш ва моддаларнинг табиа-ти туFрисида янги тасаввурлар шаклланди;

- синтез санъати пайдо булди;

- кимёвий прогрессия ва регрессия конуният-лари очилди;

- ва нихоят, инсоният хаётига кимёвий арала-шув кучайди.

Кимё фанининг ишлаб чикаришга юз бури-ши сунъий ва синтетик моддалар сонини орт-тирди, окибатда, кудратли технология шакл-ланди. Кимёдаги эмпиризм тамойили назарий эврилишга уз урнини бушатиб бермокда. Даврий конуннинг кашфиётчиси, таникли рус кимёгари Д.И.Менделеев уз вактида «Тажриба - табиатни сурок килиш санъатидир», деган уринли гап айт-ган эди. Буюк истеъдод сохиби, машхур инглиз кимёгари ва физиги Майкл Фарадей эркин фтор олишга 50 йил уринган ва бу олим уддасидан чика олмаган биттагина холат булган. Бу ишни уддалаган ёш француз кимёгари Анри Муассан 1906 йилда кимё буйича Нобель мукофотига са-зовор булган эди1.

1 Тютюнник В.М. Лауреаты Нобелевской преми по химии 1901-1917 гг. - Тамбов: Изд-во Тамбовского филиала Московского института культуры, 1989.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

Ута мураккаб табиий ва физиологик фаол мод-далар, масалан, стрихнин, холестерин, кортизон, хлорофилл «а» ва «б», турли аминокислоталар ва антибиотикларни лаборатория шароитида синтез килиш эвазига «кимёвий синтез ишларини санъат даражасига кутарган» америкалик ки-мёгар Роберт Вудворд хам Нобель мукофотига хакли равишда лойик деб топилганди (1965 йил)1. Италиялик фан тарихчиси Микеле Жуа узининг фундаментал асарида бундай муваффакиятларни «модданинг буйсундирилиши» деган лунда ва уринли ибора билан атаганди. Шуни хам алохида таъкидлаш лозимки, Р.Вудворд, Д.Бартон, Г.Браун, Г.Виттиг, М.Шемякин каби мохир экспериментатор олимларнинг захматли мехнати эвазига органик синтез санъат даражасида максадга йуналтирилган «йирик блокли курилиш» сохасига айланди2.

Хулоса килиб айтганда, кимё тарихини яхши урганмасдан туриб замонавий билимларни эгал-

лаш бир ёкламалик хисобланади. Кимёнинг тари-хидаги узок ва машаккатли, омадли ва омадсиз, самарали ва натижасиз мехнат тарих тарозисида одилона ва холис бахоланмоFи хамда куп минг-лаб изланувчи, тадкикотчи, кизикувчи ва шун-чаки эрмак учун бу фан тарихида уз номларини колдирган хамда бундай узок тарихга эга булган фаннинг «бешигини тебратган» фидойиларнинг хак-хурмати кимё таълими ва тарбиясини та-рихийлик тамойилига итоат этган холда ташкил этиш хам карз, хам фарздир.

Узлуксиз кимё таълими катнашчилари учун кимё тарихидан давлат тилидаги укув адабиёт-ларини яратиш ва унга юртимиз номи ва унинг алломалари номи билан боFлик маълумот ва материалларни киритиш хамда тарихга холис ва уринли тузатишлар киритиш максадга мувофик иш булади, деб уйлаймиз.

Адабиётлар:

1. Габриелян О.С., Остроумов И.Г. Химия. Пособие для школьников старших классов и поступающих в вузы. - М.: «Дрофа», 2004. -С.17.

2. Джуа М. История химии. - М.: «Мир», 1975. -С.298.

3. Омонов Х.Т. Философско-методологические проблемы современной химии и их отражение в содержании химического образования. // «Узлуксиз таълим» журнали. 2012, 1-сон. -47-51-б.

4. Омонов Х.Т. Кимё укитувчиларининг малакасини оширишни такомиллаштириш билан боFлик айрим масалалар. / «Педагог кадрлар малакасини ошириш ва кайта та-йёрлаш жараёнида педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни куллаш муаммолари» мавзусидаги Республика илмий-амалий конференцияси материаллари.

- Т.: УМКХТТКМОКТИ, 2007. -145-147-б.

5. Омонов Х.Т., Мирвохидова М.Н. Кимёвий тафаккурнинг генезиси ва тарихий тараккиёти. - Т.: Узбекистон зиёлиларининг илмий-маърифий уюшмаси, 1993. -3-б.

6. Расулов К.Р., Омонов Х.Т., Мамажонов Ж. Кимё укитишда махаллий материаллар-дан фойдаланиш. // «Халк таълими» журнали, 2002, 3-сон. -76-80-б.

7. Рахматуллаев Н.F., Омонов Х.Т., Миркомилов Ш.М. Кимё укитиш методикаси. / Университетлар ва педагогика олий таълим муассасалари учун дарслик. - Т.: «Иктисод-Молия», 2013. -9-б.

8. Ремеев Н.М., Зияев С.Д., Оманов Х.Т. Современные решения проблем повышения квалификации учителей химии в годы независимости Узбекистана. / В книге «Современные тенденции развития химического образования: интеграционные процессы».

- Минск-Москва: Издательство Московского университета, 2008. -С. 124-128.

9. Тютюнник В.М. Лауреаты Нобелевской премии по химии 1901-1917 гг. - Тамбов: Изд-во Тамбовского филиала Московского института культуры, 1989.

10. Чолаков В. Нобелевские премии. Ученые и открытия. - М.: «Мир», 1987. -С. 357.

11. Штрубе В. Пути развития химии. Том 2. - М.: «Мир», 1984. -С. 230.

1 Чолаков В. Нобелевские премии. Ученые и открытия. - М.: «Мир», 1987. -С. 357.

2 Джуа М. История химии. - М.: «Мир», 1975. -С. 298.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.