Targi Wschodnie we Lwowie Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

Piotr Panasiuk

TARGI WSCHODNIE WE LWOWIE

Potęgę i przyszłość państwa poznaje się w pierwszym rzędzie po jego stanie gospodarczym, po jego ekspansji przemysłowej, po kupieckiej zdolności produkcji i najkorzystniejszym pozyskiwaniu przyrodzonych darów kraju, co w sumie składa się na silny skarb, potęgę, dobrobyt. Targi Wschodnie są właśnie takim wielkim pokazem naszej twórczości na tem polu, są zobrazowaniem pracy narodu, który ma wszelkie warunki, by być sławnym nie tylko ze swego zwycięskiego oręża, ale ze swych wielkich fabryk, pokaźnych warsztatów, bogatych kopalń, świetnego rolnictwa, hodowli bydła, wynalazków, sztuki i t. d.1

Tak pisał „Kurier Lwowski” 5 września 1926 r. w relacji z rozpoczęcia 6. Targów Lwowskich - wówczas najważniejszej imprezy wystawienniczej w Polsce, której rangę i doniosłość jest nam dzisiaj - 100 lat później - trudno sobie wyobrazić.

1

Kurier Lwowski”, 5 września 1926.

Lwów był sercem polskich Kresów i cały czas jest miastem najgłębiej zanurzonym w wielkiej kulturze polskiej, wielkiej kulturze kresowej, która nieustannie była konfrontowana z innymi - właśnie tam, na rubieżach ówczesnej Rzeczypospolitej. Kwiat polskich pisarzy, malarzy i architektów od stuleci udowadniał wielkimi dziełami polską hegemonię kulturalną wyrosłą z kultury łacińskiej. Jednakże te wszystkie dzieła nie byłyby możliwe bez polskiej własności - najpierw ziemskiej, dworskiej, a po wielkiej rewolucji przemysłowej - także fabrycznej. W parze z własnością szedł handel, który po powstaniu styczniowym powoli przechodził również coraz bardziej w polskie ręce. To ta przewaga ekonomiczna pozwalała utrzymać i pielęgnować wielką polską kulturę, której pozostałości materialne spotkamy we Lwowie nieomal co krok.

Doprowadzenie do Lwowa linii kolejowej w 1861 r. - najpierw w kierunku Krakowa, potem poprzez Stryj na Węgry i Austrię oraz poprzez Brody i Złoczów w kierunku Rosji - spowodowało gwałtowny rozwój Lwowa jako niewątpliwego centrum handlowo- przemysłowego polskich Kresów2. Tutaj spotykały się towary z Wiednia z surowcami z Rosji i Chin. Liczne mniejszości handlowe: ormiańska, żydowska, niemiecka, rosyjska poprzez pradawne kontakty i związki utrzymywały łączność z Turcją, środkową Azją i Bliskim Wschodem. Kolej stała się dla Lwowa najważniejszym medium w łańcuchu dostaw wielkotowarowych, w którym wcześniej miasto uczestniczyło w ograniczonym stopniu.

Po odzyskaniu niepodległości i opanowaniu Wschodu przez sowiety drogi handlowe na Wschód zostały zaczopowane, natomiast zjednoczenie z Polską, a szczególnie odbudowa linii kolejowej do Wilna przez Baranowicze i Brody - pozwoliły Lwowowi stać się centrum wymiany gospodarczej z krajów bałtyckich aż do Rumuni i Turcji. Był to szlak kolejowy położony najbliżej sowietów, pozwalający utrzymywać komunikację północy kontynentu z południem poprzez polskie ziemie kresowe. Dzięki temu Lwów stał się naturalnie predystynowany do bycia wschodnim centrum wymiany i redystrybucji nie tylko dla Polski, ale dla wszystkich państw uczestniczących w kontynentalnym łańcuchu dostaw towarów.

początki

Po pierwszej wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. ważne było ożywienie handlowe i nawiązanie współpracy gospodarczej z innymi krajami.

2

S. Szuro, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Koleje żelazne w Galicji w latach 1847-1914, Kraków 1997, s. 53-64.

Dlatego też pod egidą Ministerstwa Przemysłu i Handlu oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych postanowiono zorganizować imprezę wystawienniczą, która umożliwiłaby prezentację dorobku przemysłowego i produkcyjnego państw europejskich. Lwów dysponował terenami pozostałymi po poprzednich imprezach, doskonale nadającymi się do zorganizowania tego typu wydarzenia. Ponadto w ten sposób zaakcentowano by polskość tego miasta3.

Targi urządzano na obrzeżach Parku Stryjskiego, na tzw. placu Powystawowym, gdzie w 1894 r., jeszcze pod zaborem austriackim, w stulecie insurekcji kościuszkowskiej zorganizowano Powszechną Wystawę Krajową. Udostępniono wówczas publiczności słynną Panoramę Racławicką i wzniesiono pomnik Jana Kilińskiego w Parku Stryjskim. Wystawa ta odegrała ważną rolę w kulturalnym i gospodarczym rozwoju Lwowa. Z budowli z 1894 r. zachowały się w zmienionej postaci:

■ dawny Pałac Sztuki (obecnie pływalnia Politechniki),

■ rotunda Panoramy Racławickiej (obecnie sale sportowe studentów Politechniki),

■ wieża ciśnień (obecnie restauracja) oraz parę mniejszych obiektów.

■ Na miejscu większości rozebranych budynków Wystawy Krajowej powstało 130 nowych pawilonów, zaprojektowanych przez wybitnych architektów lwowskich.

Tereny wystawiennicze zajmowały obszar 220 tysięcy metrów kwadratowych, własną bocznicę kolejową od stacji na Persenkówce, a także odpowiedni układ drogowy, łączący je z centrum miasta. Na tereny targowe doprowadzono sieć elektryczną, sieć gazową, wodociąg, sieć telefoniczną, a także linię tramwajową.

Do organizacji targów włączyły się najwyższe czynniki państwowe. Nowe polskie władze, szczególnie po 1926 r., widziały w Targach Lwowskich przeciwwagę dla Wielkiego Targu w endeckim Poznaniu. Odgrywały tu również rolę czynniki osobiste. Wielu przywódców sanacyjnych - Piłsudski, Mościcki - czuło sentyment do Galicji z racji swej wcześniejszej działalności i źle czuło się w nieprzyjaznej sobie Wielko-polsce. Poparcie rządowe było dla Targów Wschodnich szalenie istotne. Szczególnie w latach wielkiego kryzysu, kiedy targi w Poznaniu przynosiły deficyt, Targi Lwowskie zawsze mogły liczyć na pomoc państwa.

Otwarcie pierwszych Targów z udziałem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego nastąpiło 25 września 1921 r.

3 J. Pfau, Kupiectwo a Targi Wschodnie, „Nowe Czasy”, 1 września 1935, № 26, s. 5.

)

I

Międzynarodowe Targi we Lwowie. Pawilon Przemysłowy. Źródło: pocztówka

KTO UCZESTNICZYŁ?

Targi od początku cieszyły się dużym zainteresowaniem. W 1922 r. wzięło w nich udział 1852 wystawców, w tym jedna szósta z zagranicy. W latach wielkiego kryzysu liczba wystawców oscylowała w granicach 600-1000, by w roku 1938 znowu osiągnąć liczbę blisko 2000.

Targi Wschodnie nie były targami branżowymi, lecz prezentowały całość dorobku narodowego: przemysł maszynowy, chemiczny, spożywczy, samochodowy, filmowy, farmaceutyczny, tytoniowy, spirytusowy, lotniczy, wystawiały się także banki i towarzystwa ubezpieczeniowe. Polska pokazywała we Lwowie wszystko, co ma najlepszego.

Jakie polskie firmy odgrywały tam największą rolę? Okazuje się, że pomimo upływu 100 lat nazwy są nam doskonale znane:

■ Hipolit Cegielski - lider polskiego przemysłu maszynowego,

■ POLSKI FIAT - największy w kraju producent samochodów,

■ MARYWIL SA - producent materiałów ceramicznych i budowlanych,

■ Fabryka Porcelany Ćmielów,

■ PZU - towarzystwo ubezpieczeniowe,

■ PKO Bank Państwowy,

■ Polski Monopol Tytoniowy,

■ J.A. Baczewski - producent alkoholi,

■ Browar Okocim.

Na targach prezentowały się też często całe kraje: Niemcy, Belgia, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia. Były również wystawy z Dalekiego Wschodu, np. z Japonii4.

Targi Wschodnie i ich potrzeby stanowiły niewątpliwy impuls w rozwoju miasta, dając najwybitniejszym architektom, artystom, dziennikarzom i księgarzom pole do działania. Sam teren obok Parku Stryjskiego pozwolił w krótkim czasie stworzyć wybitne dzieła architektury:

■ pawilon centralny (arch. Jan Bagieński, Tadeusz Blada, Bronisław Wiktor, Tadeusz Stanisław Wróbel),

■ pałac Targów Wschodnich (arch. Eugeniusz Czerwiński, Alfred Zachariewicz),

■ pawilon rolniczy (arch. Jan Noworyta),

■ pawilon Towarzystwa ETA (arch. Jan Doliński),

■ pawilon „Nafta” (arch. Eugeniusz Czerwiński),

■ pawilon-rotunda „Scarotti” (arch. Tadeusz Stanisław Wróbel),

4 A. Biedrzycka, Kalendarium Lwowa 1918-1939, Kraków 2012.

Targi Terminy Wystawcy

Krajowi Zagraniczni

I 25 IX-3 X 1921 r. 1246 411

II 5-5 IX 1922 r. 1608 244

III 5-17 IX 1923 r. 1188 324

IV 5-15 IX 1924 r. 1130 352

V 5-15 IX 1925 r. 1053 357

VI 5-15 IX 1926 r. 1262 246

VII 4-15 IX 1927 r. 1117 398

VIII 2-12 IX 1928 r. 1132 470

IX 7-19 IX 1929 r. 955 480

X 2-16 IX 1930 r. 1182 301

XI 5-17 IX 1931 r. 918 148

XII 18VI-3 VII 1932 r. 908 139

XIII 3-18 VI 1933 r. 531 113

xrv 1-16IX 1934 r. 778 123

XV 31 VIII-15 IX 1935 r. 861 150

XVI 5-15 IX 1936 r. 848 131

XVII 4-16 IX 1937 r. 895 263

XVIII 3-13 IX 1938 r. 1168 494

XIX 2-12 IX 1939 r. - -

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: „Gazeta Lwowska" za lata 1921-1939; A. Biedrzycka, Kalendarium Lwowa 1918-1939, Kraków 2012.5

■ pawilon browaru Okocim (arch. Jan Noworyta),

■ pawilon banku PKO (arch. M. Kosaczewski),

■ pawilon firmy J. A. Baczewski (prowadzoną przez Stefana Baczewskiego), razem z wieżą w kształcie karafki (arch. Erwin Wieczorek),

■ pawilon fabryki fajansu Pacyków (arch. Alfred Zachariewicz, Eugeniusz Czerwiński),

■ pawilon Polskiego Radia (arch. Antoni Dygat).

5 Ibidem.

Nowy pawilon filmowy. Źródło: „Ilustrowany Kuryer Codzienny” z 19 września 1938 r.

Targom towarzyszyły wszelkiego rodzaju imprezy kulturalne, koncerty, bale, ale przede wszystkim królowało kino. Na ponad dwudziestu lwowskich ekranach prezentowano wszystkie jesienne nowości. Przodowały oczywiście wielkie wytwórnie amerykańskie. Paramount, United Artist, Warner Bros., Columbia, oraz gwiazdy dużego ekranu: Betty Davis, Cary Grant, Gary Cooper, Kathrin Hepburn, Douglas Fairbanks. Ale było też kino europejskie, a także polskie premiery i polscy aktorzy: Jadwiga Andrzejewska, Franciszek Brodniewicz oraz lwowiacy - Szczepko i Tońcio. I inni.

Od drugiej połowy lat 30. Targi Wschodnie posiadały wielki pawilon filmowy, wokół którego, oprócz handlu prawami do emisji, koncentrowało się z czasem życie kulturalne i towarzyskie.

Należy też podkreślić wielką rolę radia, które było wówczas, obok prasy, najważniejszym medium. Radio w znacznym stopniu wpływało na kształt organizacji targów.

Budynek Polskiego Radia, 1930 r. Źródło: NAC

Budynek Wystawienniczy J. A. Baczewski.

Fot. dzięki uprzejmości marki J. A. Baczewski Vodka Monopolowa, facebook.com/JABaczewski

REAKCJE UKRAIŃSKIE

Targi Wschodnie były jedną z najjaśniejszych wizytówek II Rzeczypospolitej. Na imprezę wystawienniczą przybywało tysiące obcokrajowców: kupców, ekonomistów, bankierów, reżyserów, inżynierów, uczonych z całej Europy i świata. Tutaj, we Lwowie, poznawali oni polski przemysł, polską kulturę, polskie dążenia, nabierali zaufania do nowo powstałego pastwa. Nawiązywały się „niteczki” wieloletnich relacji z całym światem.

Jako niewątpliwie najgłośniejsza narodowa polska tuba propagandowa na Wschodzie - jak określił targi prezydent Lwowa Józef Neumann - Targi Wschodnie były solą w oku nacjonalistów ukraińskich.

Już otwarcie pierwszych Targów - 25 września 1921 r. - zaczęło się zamachem na Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, dokonanym przez Ukraińską Organizację Wojskową. Zamachowcem był Stepan Fedak - 20-letni Ukrainiec, syn znanego lwowskiego adwokata i działacza ukraińskiego, dra Stepana Fedaka. Oddał on w kierunku samochodu Naczelnika cztery strzały, które cudem ominęły Piłsudskiego. Ranny został wówczas wojewoda lwowski - Grabowski.

5 września 1924 r. członek Ukraińskiej Organizacji Wojskowej Teofil Olszański dokonał zamachu na prezydenta RP - Stanisława Wojciechowskiego, który przybył

do Lwowa na otwarcie Targów Wschodnich. Jednak prymitywnie wykonana bomba, rzucona na prezydenta, nie wybuchła.

Zamachy terrorystyczne na Targi nasiliły się po powstaniu w 1929 r. Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Nowa ukraińska organizacja wprzęgła w działalność wywrotową przeciwko Polsce młodzież - nawet dzieci od 8 lat i gimnazjaliści byli używani do wykonywania aktów sabotażu.

7 września 1929 r. terroryści z Ukraińskiej Organizacji Wojskowej wysadzili w powietrze budynek dyrekcji lwowskich Targów Wschodnich w trakcie trwania wizyty ministra Kwiatkowskiego. Trzy osoby zostały wówczas ranne.

Na rozpoczęcie Tarów Wschodnich w 1930 r. OUN przygotowała bomby na dworcu kolejowym, w budynku administracyjnym i na drodze prowadzącej na tereny wystawiennicze. Wyrządziły one znaczne szkody w infrastrukturze, ponadto kilka osób zostało rannych.

Te akty sabotażu nie były niczym wyjątkowym. Jak wylicza wybitna badaczka terroryzmu ukraińskiego dr Lucyna Kulińska, każdego dnia w ciągu XX-lecia II Rzeczypospolitej na ziemi lwowskiej dochodziło do: podpalenia, napadu na pocztę, napadu na policjantów, pobicia bądź zuchwałej kradzieży ze strony nacjonalistów ukraińskich.

Targi lwowskie jako wizytówka polskiej obecności były na celowniku OUN, ale także pod specjalnym nadzorem polskiej policji, a po zamordowaniu przez OUN Tadeusza Hołówki i ministra Pierackiego - także wojska. Była to konieczność. Jedynie bowiem stała projekcja siły państwa i późniejsze akcje pacyfikacyjne przywracały względny spokój i normalność6.

KRES TARGÓW

Rok 1939 i agresja niemiecka zakończyły 19-letnią historię Targów Wschodnich. Stanowiły one prezentację polskiej siły ekonomicznej i wyrastały z polskich potrzeb państwa. Niemcom, Ukraińcom ani Rosji nie były potrzebne do niczego. Totalitaryzmy niemiecki, sowiecki i ukraiński prawie całkowicie zniszczyły tkankę wielkiej kultury kresowej, budowanej z wysiłkiem od setek lat, a tworzone z mozołem kontakty handlowe i gospodarcze zostały przecięte.

6 L. Kulińska, Cz. Partacz, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009.

Znaczki z Targów Wschodnich

Po decyzji w Jałcie odbierającej Polsce Lwów 10 lutego 1945 r. ocalała po mordach i rzeziach ponad 100-tysięczna społeczność polska została zmuszona do opuszczenia Lwowa. Na nic zdał się opór wielkiego pasterza arcybiskupa Baziaka, który próbował ratować stare polskie dziedzictwo. Przemożna siła i wola zwycięskiego Stalina łamała wszelkie próby oporu7.

W obliczu fundamentalnych zmian ludnościowych i cywilizacyjnych wspaniałe gmachy Targów Wschodnich w Parku Stryjskim zarastały roślinnością. Wystawiennicze trotuary stawały się alejkami, po których spacerują matki z dziećmi i biegają psy. Pałac Sztuki - niegdyś chluba Lwowa - stał się krytą pływalnią dla studentów. Pawilon Panoramy Racławickiej - boiskiem. Oprócz paru budynków nie ocalało praktycznie nic. Nic oprócz jaśminów, kasztanów i bzów, które jako jedyne przetrwały zawieruchę II wojny. I pozostaje nam tylko powtórzyć za wielkim poetą lwowskim Marianem Hemarem tęsknego walca.

Moje serce zostało we Lwowie W moim mieście kasztanów i bzów A ja chodzę wśród ludzi samotny przez świat Tyle dni i tygodni, miesięcy i lat Zatrzymałem się w drogi połowie Okradziony z mych marzeń i snów Ale czekam na dzień, gdy we Lwowie Ze swym sercem połączę się znów8

LITERATURA

Biedrzycka A., Kalendarium Lwowa 1918-1939, Kraków 2012.

Chanas R., Czerwiński J., Lwów. Przewodnik, Kraków 1992.

Hryciuk G., Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005.

Jaroszewiczowa M., Nasz Lwów, Lwów 1935.

Kowaliński J., Wydarzenia z dziejów Lwowa, Bytom 1988.

7 G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 19311948, Toruń 2005, s. 331 i nn.

8 Moje serce zostało we Lwowie. Antologia poezji lwowskiej, Warszawa 2016.

Kulińska L., Partacz Cz., Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w latach 1922-1939, Kraków 2009.

Lem S., Wysoki Zamek, Warszawa 1966.

Lwów. Ilustrowany przewodnik, „Centrum Europy” Lwów, „Via Nova”, Wrocław 2001. Makuszyński K., Listy ze Lwowa, Cracovia-Leopolis 1998.

Moje serce zostało we Lwowie. Antologia poezji lwowskiej, Warszawa 2016.

Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Lwowie, Lwów 1925.

Pfau J., Kupiectwo a Targi Wschodnie, „Nowe Czasy”, 1 września 1935, № 26.

Piotr PANASIUK Targi Wschodnie we Lwowie

STRESZCZENIE

Targi Wschodnie we Lwowie były jednym z najbardziej ambitnych przedsięwzięć handlo-wo-przemysłowych w przedwojennej Polsce. Odpowiadały one geopolitycznym uwarunkowaniom i tendencjom rozwoju ówczesnej Europy Wschodniej. Spowodowały dynamiczny rozwój miasta, powstawanie oryginalnych obiektów architektonicznych, przyśpieszyły rozwój kulturowy Lwowa i regionu. Targi Wschodnie zaszczyciły swą obecnością najważniejsze osoby w państwie. Kres inicjatywie położyła II wojna światowa.

SŁOWA KLUCZOWE: Targi Wschodnie, rozwój, Małopolska Wschodnia, Wystawa Krajowa, Park Stryjski

Eastern Trade Fair SUMMARY

Eastern Trade Fair was one of the most ambitious of commercial and industrial projects in pre-war Poland. It complied with geopolitical conditions and tendencies of development in Europe at that time. The project caused dynamic development of the city, original architecture and culture of Lviv and it’s region. Eastern Trade Fair has been visited by the most important figures in the country. World War II put an end to the initiative. KEYWORDS: Eastern Trade Fair, development, Eastern Lesser Poland, Polish General Exhibition, Stryjski Park