Научная статья на тему 'Таълим жараёнида ўйин усулларини қўллашнинг педагогик-психологик моҳияти'

Таълим жараёнида ўйин усулларини қўллашнинг педагогик-психологик моҳияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2980
222
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик жараён / инновация / мулоқот / ўйин технологияси / нутқ / машғулот / фаолият / жамоа / фаоллик / pedagogical process / innovation / communication / games implementation / technology of activities / speech / lesson / activity / group / being active.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арипова М. Л., Ахмедова М. Х.

Мақолада таълим жараёнида ўйин усулларини қўллашнинг педагогик-психологик моҳияти, чет тилларини ўқитишда ўйин технологиясидан фойдаланишнинг самарали йўллари ҳақида фикрлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL IMPORTANCE OF GAMES IMPLEMENTATION IN THE PROCESS OF EDUCATION

The article is devoted to pedagogical and psychological facilities of game activities implementation in education process and that role in effective technologies in reading activities of pupils.

Текст научной работы на тему «Таълим жараёнида ўйин усулларини қўллашнинг педагогик-психологик моҳияти»

V_/

Арипова М.Л.,

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети доценти, педагогика фанлари номзоди; Ахмедова М.Х.,

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети доценти, психология фанлари номзоди

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА УЙИН УСУЛЛАРИНИ КУЛЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МО^ИЯТИ

АРИПОВА М.Л., АХМЕДОВА М.Х. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА УЙИН УСУЛЛАРИНИ ЦУЛЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МОЦИЯТИ

Мак,олада таълим жараёнида уйин усулларини куллашнинг педагогик-психологик мох,ияти, чет тилларини укитишда уйин технологиясидан фойдаланишнинг самарали йуллари х,акида фикрлар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: педагогик жараён, инновация, мулокот, уйин технологияси, нутк, машFулот, фаолият, жамоа, фаоллик.

АРИПОВА М.Л., АХМЕДОВА М.Х. ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИГР В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

В данной статье рассматривается основное содержание игровой технологии при изучении иностранного языка, её роль, педагогический и психологический смысл в процессе обучения.

Ключевые слова и понятия: педагогический процесс, инновация, общение, игровые технологии, речь, занятие, деятельность, коллектив, активность.

ARIPOVA M.L., AHMEDOVA M.H. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL IMPORTANCE OF GAMES IMPLEMENTATION IN THE PROCESS OF EDUCATION

The article is devoted to pedagogical and psychological facilities of game activities implementation in education process and that role in effective technologies in reading activities of pupils.

Keywords: pedagogical process, innovation, communication, games implementation, technology of activities, speech, lesson, activity, group, being active.

Сунгги ун йилликдаги саноатлаштиришдан кейинги жами-ятнинг замонавий менталитети олий, касбий таълим тизи-мини янгилаш заруриятини цацли равишда илгари сурди.

Энг аввало, замонавий мутахассиснинг ис-талган фаолият сох,асида имкониятларни юк,о-ри даражада амалга оширишни максад кил-ганлиги билан боFлик булган профессионал ваколат муаммоси долзарб муаммога айлан-ди. Шунинг учун амалий жих,атдан эгаллаш, укув жараёнидаги гуманитар таълимнинг урга-нилиши шарт булган таркибий кисмига айла-надиган чет тилига булган муносабат х,ам уз-гарди.

Шуни таъкидлаб утиш керакки, таълим муассасасидаги педагогик жараён укитишнинг анъанавий усуллари урнини эгалламайдиган, балки уларни узаро тулдирувчи инновацион фаол технологияларнинг кулланилиши билан характерланади. Бугунги кунда таълим жараё-нида жамиятнинг иктисодий, дидактик, психологик императивларига жавоб берувчи технология талаб килинади.

Хозирги вактда Ер шари ах,олисининг кат-та кисми сузлашадиган энг оммавий тил ин-глиз тили х,исобланади. Шунинг учун х,ам таълим муассасаларида урганиладиган энг кенг таркалган тиллардан бири айнан инглиз ти-лидир.

Узгариб бораётган дунёда таълим тизими битирувчининг ташаббускорлик, янгиликка интилувчанлик, х,аракатчанлик, мослашув-чанлик каби янги сифатларини шаклланти-риши керак. Булажак мутахассис бутун умри давомида мустакил урганишга интилиши, мустакил карорлар кабул килиши, ижтимоий ва келажакдаги касбий сох,аларга мослашиш-га, х,ар кандай жамоада ишлай олишга кодир булиши, ортикча юкланишлар, стрессли вази-ятларга тайёр булиши ва улардан тез чикиш кобилиятига эга булиши керак.

Шундай ижтимоий ва касбий жих,атдан фаол шахсни тарбиялаш замонавий педагоглардан укув жараёнида, энг аввало, укувчиларнинг билим олиш, мулокот килиш ва шахс сифати-даги фаолликларини ривожлантирувчи янги усуллар, технологияларни куллашни талаб килади.

Укитувчининг укувчи билан самарали нати-жаларга эришишга кумаклашувчи, ургатувчи

узаро таъсирларининг турлича усуллари мав-жуд. Улардан бири чет тилларига укитишнинг уйин усули х,исобланади.

Уйин - у ёки бу буюмдан кандай фойда-ланиш туFрисидаги масалани ^ал килишда мослашувчанликни кузда тутувчи ички максадли фаолият. Бола уйин жараёнидан коникиш х,осил килади, унинг натижаси эса унчалик мух,им эмас. Уйинда боланинг жис-моний, аклий, миссий сифатлари ижобий жа-раёнга кушилади ва ундан ижтимоий узаро алокалар талаб килиниши мумкин. Бола учун уйин бу катталар учун нутк каби нарсадир. Бу уз туЙFуларини ифодалаш, муносабатларни урганиш ва уз-узини курсатиш воситасидир. Уларга шундай имконият берилганида бола-лар уз туЙFулари ва эх,тиёжларига тахминан катталар килганлари каби берилиб кетадилар.

Болаларда ифодалаш динамикаси ва мулокот воситалари катталардагига караганда бошкача, бирок туЙFулар (куркиш, коникиш, жах,л, бахт, фрустрация, каноатланиш) кат-талардаги туЙFуларга ухшаш булади. Агар уйинга шу томондан назар солинса, болалар учун уйинчокларнинг сузлар, уйиннинг эса нутк эканлиги ойдинлашади1. Уйин фаолият тури сифатида фан ва маданият сох,аларида сох,ага оид х,аракатларни амалга ошириш-нинг ижтимоий бириктирилган усулларида мах,камланган ижтимоий тажрибани кайтадан яратишга йуналтирилган вазиятлар шароитла-ридаги унинг шакли х,исобланади. Ижтимоий амалиётнинг тарихий жих,атдан вужудга кел-ган алох,ида тури сифатидаги уйинда инсон х,аёти ва фаолиятининг меъёрлари акс эттири-лади, уларга амал килишни онг ва со^ага оид ижтимоий вокеликни узлаштириш, шахснинг аклий, х,иссий-маънавий ривожланиши таъ-минлаб беради.

Уйин психология, этнография, маданият та-рихи, педагогикадаги бошкарув назариясида ва бошка фанларда урганилади.

1 Лэндрет Г.Л. Игровая терапия. - М. Институт практической психологии, 1998.

Уйинни тизимли урганишга уринишни би-ринчи булиб, XIX асрнинг охирида немис оли-ми К.Гросс амалга оширди. У уйинда келажак-да яшаш учун кураш шароитларига нисбатан инстинктларнинг огох,лантириши булиб утади, деб х,исоблаган («огох,лантиришлар назария-си»). К.Бюлер уйинни «функционал х,узур» олиш учун бажариладиган фаолият сифати-да таърифлайди. З.Фрейд издошлари уйинда чукур инстинктлар ёки интилишлар ифо-дасини курадилар. Уйиннинг барча бундай талкинларида биологизаторлик ёндашуви мав-жуд. Уйинга булган материалистик карашни уйиннинг мех,натдан келиб чик,к,анлигини кур-сатган Г.В.Плеханов шакллантирди1. Фунда-ментал психологияда уйин назариясини ишлаб чикишда унинг ижтимоий табиатига асосла-нилди. Е.А.Аркин, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконинлар уйинни йуналтирувчи фаолият билан боFлайдилар. Бу бошкарув хулк-атвор билан кушиладиган ва такомиллашти-риладиган фаолиятдир.

Уйинни кенгайтиришнинг узига хос белги-лари булиб, объект у билан бажариладиган х,аракатлардан кейин буладиган тез узгарувчи х,олатлар ва х,аракатларнинг янги х,олатларга шунчалик тез мослашуви х,исобланади. Уйин таркибига куйидагилар киради: уйинчилар то-монидан зиммаларига олинган роллар; ушбу ролларни амалга ошириш воситаси сифати-даги уйин х,аракатлари; буюмлардан уйинда фойдаланиш, яъни х,акикий буюмларни уйин-чок, шартли буюмлар билан алмаштириш; иш-тирокчилар уртасидаги х,акикий муносабатлар. Уйин бирлиги ва шу билан бир вактда унинг барча жих,атларини бирлаштирувчи асосий омил роль х,исобланади. Уйин сюжети булиб, унда акс эттириладиган вокелик сох,аси гавда-ланади, уйин мазмуни булиб фаолиятнинг бош мазмуни ва уларнинг мех,нат х,амда ижтимоий х,аётларидаги катталар уртасидаги муносабатлар сифатида болалар томонидан акс эттириладиган фаолият х,исобланади. Уйинда бола ихтиёрий хулк-атвори шаклланиши, унинг иж-тимоийлашуви юз беради.

1 Абдурахманов Ф.И., Рахимова И.И. Психологическая характеристика компьютерной игры, как вида игровой деятельности. Сборник материалов научно-практической конференции УзГУМЯ. Ташкент, 2014. -С. 35.

Уйиннинг характерли хусусияти элемент-лари исталган жамоавий уйинда сакланувчи драматик санъатга х,ам хос булган икки хил куринишлилиги х,исобланади. Бир томондан уйновчи амалга оширилиши аник ностандарт вазифаларни х,ал килиш билан боFлик булган х,аракатларни талаб килувчи х,акикий фао-лиятни бажаради; бошка томондан эса ушбу фаолиятнинг айрим лах,залари унинг жавоб-гарлиги ва куп сондаги уткинчи х,олатлар билан х,акикий х,олатдан узоклашишга имкон бе-рувчи шартли характер касб этади. Икки хил куринишлилик ривожлантирувчи эффектни х,осил килади.

Уйин усулидан фойдаланишнинг укитиш имкониятлари анчадан бери яхши маъ-лум. Чет тилларни укитиш услубияти билан шугулланувчи купгина олимлар уйин усулидан фойдаланишнинг самаралилигига х,акли ра-вишда эътиборни каратдилар. Бу уйинда исталган одамнинг кобилиятлари тулик, баъзан эса х,аттоки кутилмаганда намоён булиши билан тушунтирилади.

Укитишнинг уйин шаклларидан фойдаланиш укув-тарбия жараёнини янада мазмунлирок ва сифатлирок килади, чунки:

• уйин х,ар бир укувчини алох,ида ва барча укувчиларни биргаликда фаол урганиш фао-лиятига жалб килади ва шу билан укув жараёнини бошкаришнинг самарали воситаси х,исобланади;

• уйинда укитиш амалиётнинг алох,ида тури хусусиятига эга булган укувчиларнинг уз фао-лиятлари воситасида амалга оширилади, бу жараёнда ахборотнинг 90 фоизгача булган кисми узлаштирилади;

• уйин унинг иштирокчилари учун танлаш, уз-узини ифодалаш, уз-узини аниклаш ва уз-узини ривожлантириш имкониятини берувчи эркин фаолият;

• уйин маълум натижага эга булади ва укувчиларни максадга ^алабага) эришиш ва максадга эришишнинг онгли йуллари сари раFбатлантиради;

• уйинда жамоалар ёки алох,ида укувчилар дастлаб узаро тенг буладилар, натижа уйин-чининг узига, унинг тайёрланганлиги, кобилиятлари, сабр-токати, малакалари, характе-рига боFлик булади;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

• укитишнинг шахссизлантирилган жараёни уйинда шахсий ах,амият касб этади;

• мусобакалашиш - уйиннинг ажралмас кисми укувчилар учун жозибалидир, уйиндан олинган х,узурланиш чет тили дарсларида кулай шароит яратади ва фанни урганишга булган истакни кучайтиради;

• уйинда кандайдир сирлиликнинг мав-жуд булиши укувчининг фикрлаш фаолиятини фаоллаштиради, жавобни кидириш сари ун-дайди;

• уйин фаол укитиш тизимида алох,ида урин эгаллайди: у синтетикдир, чунки у узида фаол укитишнинг деярли барча усулларини синтез килган х,олда бир вактнинг узида укитишни ташкиллаштиришнинг х,ам усули, х,ам шакли х,исобланади.

Укитишнинг уйин усулидан фойдаланиш куйидаги мух,им услубий вазифаларни бажа-ришга кумаклашади:

- укувчиларнинг нуткий мулокотга рух,ий жих,атдан тайёрлигини яратиш;

- улар томонидан тилга оид материални куп марта такрорлаш буйича табиий заруриятни таъминлаш;

- укувчиларни керакли нутк вариантини танлашга тайёрлаш.

Дарсда машFулотнинг уйин шакли укувчиларни кузатиш, раFбатлантириш восита-си сифатида катнашувчи уйин усуллари ва х,олатлари ёрдамида яратилади. Холат уз сю-жети, зиддияти ва ках,рамонларига эга булган драматик асарни эсга солиши мумкин. Уйин машFулоти давомида х,олат бир неча марта ва х,ар сафар янги вариантда уйнатилиши мумкин. Бирок шу билан бир вактда уйиндаги х,олат ^акикий х,аётдаги х,олатдир. Унинг х,ак-конийлиги уйиннинг асосий зиддияти - му-собака билан белгиланади. Бундай уйинда иштирок этиш истаги иштирокчининг эътибо-рини жалб килади, миссий таранглик мух,итини яратади. Уйин х,олатларининг аник шартлари ва тил материалидан фойдаланишнинг че-кланганлигига карамасдан унда кутилмаган-лик элементи доимо мавжуд булади. Шунинг учун х,ам уйинга маълум доираларда нуткнинг спонтанлиги хос булади. Нафакат оFзаки нутк, балки имо-ишоралар, мимика кабиларни х,ам уз ичига олувчи нуткий мулокот аник ифода-

ланган максадга йуналтирилганлик хусусияти-га эга булади.

МашFулотларнинг дарс шаклида уйин усуллари ва х,олатларини амалга ошириш куйидаги асосий йуналишлар буйича содир булади:

- дидактик максад укувчилар олдига уйин вазифалари шаклида куйилади;

- укув фаолияти уйин коидаларига буй-сунади;

- укув материалидан унинг воситалари сифатида фойдаланилади, укув фаолиятига дидактик вазифани уйин вазифасига утказувчи мусобакалашиш элементи киритилади;

- дидактик вазифани муваффакиятли бажа-риш уйин натижаси билан боFланади.

Уйин укувчидаги мотивацион эх,тиёжларни ривожлантириш учун катта ах,амиятга эга. Ролли уйинларни ташкиллаштириш оркали укитувчи укувчининг миссий сох,асини кУзFатади. Укувчи ролга киришиб кетиши натижасида кейинча-лик айнан узи дарсда бажарган функцияни х,акикатда амалга ошириш истаги вужудга кела-ди. Бу х,олатда ролли уйинга укувчи сох,асидаги эх,тиёжларга алокадор булган фаолият сифатида катнашади. Психологлар укувчининг бир вактнинг узида икки функцияни бажаришини уктирадилар: бир томондан у уз ролини бажа-ради, бошка томондан эса уз хулк-атворини назорат килади. Ихтиёрий хулк-атвор нафакат таклиф килинаётган нуткий намуна билан, балки ушбу нуткий намунадан фойдаланиш-ни назорат килиш билан х,ам тавсифланади. Шундай килиб, ролли уйинда узига хос «рефлексия» мавжуд, деган хулоса килиш мумкин. Ва бу дарсларда ролли уйинлардан фойдаланиш учун етарли даражада ах,амиятлидир. У ёки бу ролни ижро этган х,олда укувчи тил-даги хатоликлардан куркишни бас кила бош-лайди ва бу унга х,олатга мослашиш, ишончли тарзда х,аракат килишига ёрдам беради. Хулоса сифатида шуни таъкидлаб утиш керакки, укитишнинг турли боскичларида уйинлардан фойдаланиш нафакат таълим жараёнининг са-марадорлигини оширишга ёрдам беради, балки укувчининг рух,ий ривожланишнинг янги, янада баландрок боскичига утишида маълум ролни х,ам бажаради. Бунинг учун педагоглар таълимда турли уйин усулларини куллашида уларнинг педагогик-психологик мох,иятини чукуррок англаши максадга мувофик булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Г ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ 37 У

Адабиётлар:

1. Абдурахманов Ф.И., Рахимова И.И. Психологическая характеристика компьютерной игры, как вида игровой деятельности. Сборник материалов научно-практической конференции УзГУМЯ. Ташкент, 2014.

2. Лэндрет Г.Л. Игровая терапия. - М.: Институт практической психологии, 1998.

3. Султанова Ш. Психологические основы игрового метода обучения английскому языку. Сборник материалов научно-практической конференции ЦИПКПК. Ташкент, 2014.

4. Островский А.М. Социально-философские основания гуманизации человеко-компьютерного взаимодействия (опыт междисциплинарного исследования): Монография. - М.: «Островский А.М.», 2010. -С. 583.

5. Юрьева Л.Н., Больбот Т.Ю. Компьютерная зависимость: формирование, диагностика, коррекция и профилактика: Монография. - Днепропетровск: «Пороги», 2006. -С. 196.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.