Научная статья на тему 'ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК В СФЕРЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ'

ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК В СФЕРЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
91
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК / СЛОВА / ТЕРМИНОЛОГИЯ / СОЦИЛОГИЯ / ГЛОБАЛИЗАЦИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нозимов Абдуҳамид Абдуалимович, Шахлои Абдуализодаи Тохириён

В статье приведены место и положение таджикского языка в период мировой глобализации. Показаны проблемы и способы принятия разных иностранных слов в таджикском языке. Виды применения терминов в различных областях науки. В статье показаны приемлимые слова, принятия которых должны соответствовать фонетическим особенностям таджикского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TAJIK LANGUAGE IN THE SPHERE OF GLOBALIZATION

This article is devoted to the place and position of Tajik language in the globalization period. Problems and methods of admitting different foreign words in the Tajik language are shown. Kind of usage terms in the different fields of science. In the article receiving words admissions of which must be compliance to phonetics property of Tajik language are shown.

Текст научной работы на тему «ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК В СФЕРЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ»

Ключевые слова: прозвищ, функция, человек, развития, язык, мир, система, процесс, изучения, английский, русский, таджикский.

THE ISSUE OF LEARNING OF PERSONAL NAMES AND NICKNAMES

IN THE TAJIK LANGUAGE

This article is devoted to the study of personal names and nicknames in the Tajik language. Each person, having appeared on light, receives a name, and is not only the name, of a thing, the person, but also reputation and glory. It should be note that reputation is understood as a good name. In many nation, this process is accompanied by numerous rituals, one of the most important - the name calling, respectively, the attitude to personal names of each nation reflects the dominant values and ideology in society at a particular period of its development. Thus, in Russian and English languages, the name may be equivalent to the concept of well-known people, and in the Tajik language, the name of another title, rank, and in a figurative sense can be used as a motive, reason, grounds.

In the Tajik language, as in many other languages of the world, where there is a three-component naming system, along with the name, patronymic and surname, nicknames are widely used. A nickname is an unofficial second name of a person and due to its special functions is closely related to sociological, historical, ethnographic and other aspects of study.

Keywords: nickname, function, person, development, language, world, system, process, learning, English, Russian, Tajik.

Сведения об авторе:

Баротзода Файзиддин Камолиддин - кандидат филологических наук, доцент кафедры английского языка Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, tel: (+992) 934555066.

About the author:

Barotzoda Faiziddin Kamoliddin, Ph. D. in Philology, Associate Professor, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, Tel: (+992) 934555066.

ЗАБОНИ ТОЧИКЙ ДАР МАСИРИ ГУФТУГУИ ТАМАДДУЩО

Нозимов А.А.

Филиали донишгоуи МИСИС Шахлои А.Т.

Вазорати маориф ва илми Цумх,урии Тоцикистон

Аз рузи таърихии кабули Крнуни забони Чумдурии Точикистон, ки мо онро Рузи забон номидем, солдо гузаштанд. Забон дар дама давру замондо яке аз сарчашмадои асосии истиклолияти миллй ва омили мудими ташаккули миллат мебошад Дар ин замина дануз беш аз дазор сол пеш ба сулолаи Сомониён муяссар шуда буд, ки дар каламрави Мовароуннадру Хуросон бори нахуст дар таърих давлати мутамарказ ва миллии точиконро бунёд намояд. Бо талошу задматдои шахсиятдои бузурги илму адаб забони точикй дар тули тамоми таърихи миллати мо давра ба давра ташаккул ва тадаввул пайдо карда, дамзамон кудантарин ва асилтарин унсурдои таърихй ва миллии худро аз он даврон то ба имруз дифз намудааст. Имруз давлати содибистиклоли Точикистон бо забони давлатй санаддои дукукии миллй ва байналмиллалиро, аз чумла созишномадо ва карордоддои мудимро ба имзо мерасонад. Забони точикй имруз на тандо дар умури коргузорй, балки дар робитадои хоричии кишвари мо бо дигар давлатдои чадон низ ба таври васеъ мавриди истифода карор дорад.

Ин раванддо моро водор месозад, ки ба хотири рушди забони давлатй, ташаккули дамачонибаи он бахусус дар бахши луготу истилодоти навин ва танзиму дамгунасозии ондо пайваста кушиш намоем. Чунки доло замоне фаро расидааст, ки забони точикй дамчун забони давлатй бояд чавобгуи ниёздои чомеа ва даврони муосири муносибатдои чамъиятй бошад ва тамоми тадаввулоти сиёсиву иктисодй ва ичтимоиву фардангии чомеаро дар худ инъикос намояд. Дар ин асно масъалаи мудимтарин дар туфони чадонишавии муосир дифзи асолати фардангию миллй мебошад, ки мавчудияти маънавии халкдо ба он марбут аст. Баъзе донишмандони бонуфузи гарбй, масалан Хабермас ба хулоса омадаанд, ки чомеаи чадонй имруз дорои бозори фардангии глобалй буда, чомеаи чадонии шадрвандй дар долати огози ташаккул мебошад. Яке аз масъаладои чиддй дар бадсдои илмии муосир глобализатсияи фарданг аст. Чидати ташвишовари ин раванд падн шудани фарданги аввомона аст, ки ба арзишдои бузурги ахлокй ва эстетикии миллй, хосатан миллатдои аз чидати иктисодй ва иттилоотй камкудрат хатар эчод карда, ба насли чавон таъсири манфии он бештар эдсос

мeшaвaд. Ин мacъaлa бa xyдшиноcии фapдй вa чомea вобacтa бyдa, дap кишвapхои гapбй таваччухи одимону фapхaнгшиноcонpо дap солхои оxиp бeштap чадб кapдaacт. Азбacки дap чахони муос^ миëни забонхои мyxтaдиф тазодхои здад бa нaзap мepacaнд вa онхо caбaбгоpи иxтидофхо низ мeгapдaнд, мacъaдaи мaзкyp тахкики чиддиpо такозо мeкyнaд. Macъaдaи гуфтугуи тамаддунхо дap кибоди бapxypди тамаддунхо бa миëн омaд вa он таваччухи одимону cиëcaтмaдоpонpо бa xyд чалб кapд.

Илмe, ки иcтидохотpо мeомyзaд, чун xyn^ зaбони тахкикшаванда кaдpy киммaт доpaд вa зapyp acт. Дap чамъият зaбонe бaхpи ичpои вaзифa имкониятхои бeштap доpaд, ки идми забоншиносии он инкишоф ëфтa бошaд вa cоxти гpaммaтики он тaкмидëфтa вa тахкикшуда бошaд. Бa ин гуфтахо aндeшaи донишмaнди идми зaбоншиноcии точик Крсимова M. Н. дaдeд шyдa мeтaвонaд: «... Вaкти он pac^AaaCT, ки гyзaштapо ому^та, дacтpacи умум гapдонeм вa нишон бидихeм, ки дap гyзaштa низ идми зaбоншиноcй бо истидохоташ мавчуд бyдaacт вa идми зaбоншиноcии и^узи точик дap чойи xyшкy xолй бyнëд нaгapдидaacт» [5, с.350]. Дap хакикат мacъaлaи омузиши истидохот вa кaбyд нaмyдaни мeъëpи мyaйян бapои коpбypди онхо дap зaбоншиноcй мacъaдaи мухим бa шyмоp мepaвaд.

Хадки мо тaъpиxи кaдимaи дaвдaтдоpй вa фapхaнги чахоншумуд дошт. Бa aкидaи олимони мо, as чумда aкaдeмик Бобочон Faфypов, xa^^ точик дap зaмони Сомондан, ки онpо дaвдaти милдии точикон номидaн мумкин acт, тaшaккyд ëфтaacт. Аз чониби дигap бyзypгони идму aдaб хaмeшa тaъкид кapдaaнд, ки миллaтчиëн дap бaйни фapхaнги xyд вa фapхaнги дигapон дeвоp эчод кapдa, дap aмaд фapхaнги xyдpо мaхв мecозaнд. Бинобap ин бояд хaмeшa дap нaзap дошт, ки хeч милдaтe дap тaнхоии комил зиндaгй кapдa нaмeтaвонaд, pобитaхои иктисодй, тичоpaтй, идмй, aдaбй, фapхaнгй вa хaгто оидaвй миддaтхои хaмcояpо бо хaм дap тaъcиpи мyтaкобидa кapоp мeдихaнд, ки бa ин вacилa фapхaнги хaмдигappо гaнй мeкyнaнд. Хaлки мутамаддин вa фapхaнгй ин acлpо хeч гох инкоp нaмeкyнaд, хaтто бapои пeш бypдaни мaдaнияти xaлкхои дигap мycоидaт мeкyнaд. Ин дap мисоди aкcapи зиëиëни точики acpхои Х1Х-ХХ мyшохидa мeшaвaд, ки онхо бa гaйp аз зaбони модapиaшон точикй (фоpcй, дapй) бa зaбонхои apaбй, тypкй, yзбeкй, пaштyнй низ acapхо офapидaaнд ва нaмyнaи бapчacтaи заковату дустию хусни бaëн будаанд. Бо такя ба ин тaчpибaи бaшapдycтонaи ниëгони мо, давдатхои и^узаи аз лихози фapхaнги идмию тexникй пeшpaфтa истидоххои yмyмиpо дap забонхои xeш чой додаанд, ки он мyошиpaти идмй - тexникиpо бaмapотиб caмapaноктap гapдонидaacт. Дaдeли ин гуфтахо с^ашни устод F. Ч^асв мeбошaнд, ки чунин гуфтаанд: «Дигapгyнихои хaëти нав, тapaккиëти pyзaфзyни идму тexникaи шypaвй ба забони милдатхои гуногуни мамдакатамон доxидшaвии кадимахои pycй-интepнaтcионaдиcтиpо xeлe тeзонид» [13, с.151]. 4,apaëra дожошавии кадимахои pycиpо Н. Маъсумй me аз xycycиятхои xapaктepноки забон чихати такмиди тapкиби дугавй дониста, чунин фapмyдaacт: «Пайдоиши матбуот, воситахои навъи исгехсолй, нaвигapихои тexникa, кашида шудани pохи охан, микдоpaн кам бошад хам, кушода шудани мактабхои pyrn ва гaйpa, кадимахои pycиpо хамчун натичаи зapypaти хaëтй ба забони точикй дожл мeкapд»> [б, с.214].

Дap самти идмхои дакик истилохоти физикии aмплuшуд-домaнa, uHáy^uornu^oü, дuфpaксuяu мавц^о-парошм мавцхо, дуaлuзмu «заррамавцу-дугунагш мавц, rnbyucmu элeкmpомaгнumй-uлкоu элeкmpомaгнuшü, uндукmuвuяm-зapuбu худ-ump, фоmоэффeкm-фоmопaдuдa, мaвцxоu коxlepeнй-мmцxlоu цурфаз, спeкmp-maйф, энepгосuсшeмa-шaбaкaxоu умумuu барк, umpmcm.-maemu хааракаш дap сохаи физика кобили кабул буда, xyб мeшyд, ки то мaвpиди иcтeъмоли nyppa гаштани ин истидохот тapчyмaи точикии онхо дap доxиди кавс навишта шавад. Дap бaъзe мaвpид иcтидохотe дyчоp мeоянд, ки дap забони идми кулли дyнë бeтaгйиp кабул гаштаанд. Бинобap ин, бeхтap мeшyд, ки бapои соддаю оммафахм шудани истилохоти сохахои гуногуни идм кадимахои байнадмиддадии ба мeъëpхои идми забоншиносии муос^ мувофикбуда кабул кapдa шаванд. Масалан кадимаи алфавит (аз кадимаи лотинии alphabet-яънe «адфа>> ва «бета») - истилохи забоншиносй буда, зapypaтe бapои тapчyмa шудан нaдоpaд ва бо забони точикй хам фахмо аст. Истифодаи кадимахои байнадмилдадии энepчй, автомобид, атом, пpотон, нeйтpон, элeктpон ва х. к. дap забони точикй танхо ба манфиати ^p xохaд буд ва тapчyмaи тахтуллафзии онхо зaбонpо дyшвоpфaхм ва имкониятхои онpо хамчун воситаи мyошиpaт махдуд мeгapдонaд. Ба истиснои бaъзe кaлимaхоe, ки тapчyмaи точикии онхо дap забони адабии хозиpa мaвpиди истифода кapоp доpaд. Масадан кадимаи абзатс- capxaт, конститутсия - capконyн, студент - донишчу, аванс - пeшпapдоxт ва хоказо.

Кaдимaхоepо, ки аз дж^ забонхо иктибос шудаанд ë ин ки аз эдeмeнтхои забони лотинй ë юнонй cоxтa шудаанд ва дap дигap забонхо мaвpиди истифодаанд, шapтaн «кадимахои байнадмилдадй>> номида лугати «Кадимахои бaйнaдмилдaдй»-pо тapтиб дода нaшp намудан дозим аст. Чунин дугат тахти унвони «Сдовapь иноcтpaнныx сдов>> бо забони pycй солхои 1964, 1979 ва боpи дигap соли 1989 дap ш. Москва ба табъ pacидaacт, вaдe он ба талаботи имpyзaи

илму техника ва фарданги муосир чавобгу нест. Хуб мешуд, ки чунин лугати мукаммал бо забони точикй ба табъ расад ва он фарогири бисёр калимадои байналмиллалии вориди забони илмгардида бошад.

Вазифаи асосии лугати мазкур тафсири мухтасари калимадое ходад буд, ки дар адабиёти бадей, публитсистй ва илмй - оммавй вомехуранд. Калимадои нав, истилодоти наверо, ки дар дадсолаи охир аз забондои хоричй вориди забони точикй гаштаанд, метавон дар ин лугат чамъоварй намуд ва шарду тафсир дод. Он барои оммаи васеи хонандагон як китоби руимизй ходад шуд.

Тафсири калимадое, ки ба ин ё он содаи илму техника мансуб аст, бояд аз тарафи мутахассисони дамон сода сурат гирад. Дар чунин равиши кор иштироки мутахассисони содадои гуногуни илм барои тадрири калимадо зарур аст. Масалан, чалби мутахассисони содадои зерин: адабиёт, забон, таърих, физика, химия, математика, астрономия, биология, тиб, дарбй, варзиш, археология, санъат, дин, педагогика, иктисодиёт, геология ва минералогия, илмдои техникй ва д. к. дар тадияи чунин лугат бамаврид мебуд.

Кайд намудан лозим аст, ки барои кабули баъзе калимадо хусусиятдои савтии забони точикиро датман бояд ба назар гирем. Масалан, калимаи албом. Талаффузи точикии онро метавон хамчун албум кабул кард.Дар ин радиф калимадои энергия - энерчй, парламент -парлумон, Корея - Куриё, Россия - Русия ва мисли индоро низ мисол овардан мумкин аст.

Барои дар макоми забони илм карор додани забони точикй бояд пеш аз дама ба низоми тадсилоти миёна ва олй такя карда шавад. Зеро содаи мазкур асоси рушди забони адабй ва дамзамон забони илм мебошад. Имруз замоне расидааст. ки барои тадияи китобдои дарсй ва дамгунсозии истилодоти ондо тадбирдои чиддй бояд андешид.

Ниёгони мо аз гузаштадои дур ин забонро дамчун падидаи миллй дифз карда, онро то замони мо ба мерос гузоштаанд ва мо низ бояд ин ганчи бебадоро барои наслдои оянда бо дамин покиву шевой ба мерос гузорем. Дар дифзи асолати забони нобу шоиронаи точикй аз падару модарон сар карда то мураббиёни муассисадои томактабй, муаллимону устодони мактабдои тадсилоти миёнаву олй, адли зиё ва умуман тамоми чомеа бояд гамхор ва садмгузор бошанд.

Дар охир, кайд намудан лозим аст, ки барои далли мушкилоти истилодшиносй ва истилоднигорй, густариши забони давлатй дамчун забони илм дар арсаи чадон хуб мешуд лугати калимадои байналмиллалй бо тафсири забони точикй тартиб дода шавад.

АДАБИЁТ

1. Аминов С. Забони модарй. Китоби дарсй барои синфи 7. / С. Аминов. - Душанбе, 2009. - 236 с.

2. Бахриев С. Х. и др. Лабораторные работы по начертательной геометрии. / С.Х. Бахриев и др. - Душанбе, 1986. - 80 с.

3. Каримов Э. Краткий немецко-таджикский словарь строительных терминов. / Э. Каримов. - Душанбе, 1995.

- 48 с.

4. Энциклопедияи адабиёт ва санъати точик. - Душанбе, 1989, Т.2, 560; 2004, Т.3, 524 с.

5. Косимова М.Н. Мухтасар оид ба истилодоти забоншиносии пешин /М. Н. Косимова. - Душанбе, 2003. -113 с.

6. Маъсумй Н. Чадонбинй ва мадорат. / Н. Маъсумй . - Душанбе: Ирфон, 1966. - 290 с.

7. Программы средней общеобразовательной школы. Профессиональное обучение, 10-11кл. - Душанбе, 1989.

- 192 с.

8. Словарь иностранных слов. - Москва, 1989 . - 829 с.

9. Суперанская А. В., Общая терминология. / А.В. Суперанская. - Москва, 2005.

10. Фарданги забони точикй. - Душанбе, 2008. - Ч.1. - 951 с.

11. Фарданги забони точикй. Ч.11. - Душанбе, 2008. - 949 с.

12. Фарданги истилодоти дукук.. - Душанбе, 2009. - 574 с.

13. Чураев F. Системаи лексикаи ладчавии забони точикй. / F. Чураев. - Душанбе, 2017. - 312 с.

ТАДЖИКСКИЙ ЯЗЫК В СФЕРЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

В статье приведены место и положение таджикского языка в период мировой глобализации. Показаны проблемы и способы принятия разных иностранных слов в таджикском языке. Виды применения терминов в различных областях науки. В статье показаны приемлимые слова, принятия которых должны соответствовать фонетическим особенностям таджикского языка.

Ключевые слова: таджикский язык, слова, терминология, социлогия, глобализация.

TAJIK LANGUAGE IN THE SPHERE OF GLOBALIZATION

This article is devoted to the place and position of Tajik language in the globalization period. Problems

and methods of admitting different foreign words in the Tajik language are shown. Kind of usage terms in the different fields of science. In the article receiving words admissions of which must be compliance to phonetics property of Tajik language are shown.

Key words: majik language, words, terminology, social position, globalization

Сведения об авторах:

Нозимов Абдухамид Абдуалимович - доктор филологических наук, профессор. Тел.: (+ 992) 907 725 666, E-mail: aa.nozimov@mail.ru

Шахлои Абдуализодаи Тохириён - кандидат филологических наук. Тел.: + 992 884 088 123, E-mail: shahlo_vak @mail.ru.

About authors:

Nozimov Abduhamid Abdualimovich - Doctor of Philological Sciences. Phone: (+992) 907725666, E-mail: aa.nozimov@mail.ru

Shahloi Abdualisodai Tohiriyon - Candidate of Philological Sciences. Phone: + 992 884 088 123, E-mail: shahlo_vak @mail.ru.

КОМПОЗИТХОИ МУТАЗОДИ НАЗМИ МИРЗО БЕДИЛ

Олимцонов М.

Донишгоуи давлатии Хууанд ба номи академик Б. Fафуров

Мутазод ё худ антоним калимахоеанд, ки маънохои хилофи хамдигарро ифода мекунанд ва ба гурухи антонимхо вожахое мансубанд, ки дар онхо нишонаи аломати чизе мушохида мешавад. Аз ин ру, аксар калимахои ифодагари мафхумхои сифатй, микдорй, замонй мутазоди худро доранд, чун сиёх-сафед, дароз-кутох, шаб-руз, бисёр-кам ва f. [ниг. 12, с.65; 8, с.86]. Дар адабиёти мавчудаи илмиву таълимй [ниг. 6; 8; 10; 12] асосан мутазодшавй ва воситахои мутазодсози калимахои содаву муштак баррасй гардида, мутаассифона, доир ба мутазодгардии композитхо хомуширо ихтиёр намудаанд. Муоинаву мутолиаи адабиёти классикй ва махсусан назми Абулмаонй собит месозад, ки композитхо низ дар вазъияти мутазод карор дошта метавонанд, зеро мутазодхо "инъикосгари конунияти ягонагии олам ва муборизаи ба хам зидхои пахлухои мухталифи он буда, тазодхои олами вокеиро дар шакли воситахои ифоданоки луFавй акс мекунанд" [8, с.85]. Дар маколаи мазкур мутазодшавии композитхое мавриди баррасй карор мегирад, ки аз калимахои арабй+точикй ташаккул ёфтаанд.

Мутазодшавии композитхои колаби "исм+исм". Мирзо Бедил тавассути калимахои мутазод ба ифодаи тазоди зиндагй ва ходисаву вокеахои он муваффак шудааст. Композитхои зерин дар холати мутазод карор доранд: вафодушман - вафодуст; сахвкор - сехркор; мурувватдушман -мурувватошно; тарабдушман - тарабдуст; укубатхона - халоватхона - улфатхона ва f.

Маводи гирдоварда нишон медихад, ки композитхо дар натичаи ивази компонетхо хусусияти мутазодй касб намудаанд. Аз ин чихат онхоро ба ду даста чудо кардан мумкин аст:

1 .Композитхое, ки дар натичаи ивази компоненти аввал хусусияти мутазодй касб намудаанд, чун сахвкор - сехркор; укубатхона - халоватхона — улфатхона ва f.

Вожаи арабии сахв дар фархангх,о хато, Fалат, иштибох [11, ч.2, с.225; 4, ч.2, с.1734] ва калимаи арабии дигар - сехр афсун, чоду маънидод шудааст. Аз муоинаи тафсири калимахо мушохида мегардад, ки онхо маънои мукобили хам доранд, пас дар таркиби композитхо низ хамин хусусияти худро нигох доштаанд. Вохиди махрачии композитхо ибораи изофй махсуб ёфта, калимахои мавриди тахлил дар маснавихои шоир ("Мухити аъзам" ва "Ирфон") ба кор рафтаанд:

Мабодо, аз ин сахвкори шикает,

Назокат тапад даргуборишикает [2, ц.3, е.676].

Аз лаби сехркор гашт тараф

Х,ар табасеум ба сад цалоцили даф [2, ц.3, с.296].

Дар таркиби композитхои укубатхона - халоватхона - улфатхона компонентхои аввал -укубат ба маънои азоб, чабр, озор; шиканча [11, ч.2, с.402; 4, ч.2, с.2003] бо калимахои халоват ба маънои ширинй, лаззат [11, ч.2, с.721; 4, ч.1, с.1041] ва улфат ба маънои дустй, ошной, ихтилот, унс пайдо кардан [11, ч.2, с.388; 4, ч.1, с.218] дар муносибати тазодй карор доранд. Композитхои мазкур дар Fазалиёти шоир ба кор рафтаанд. Калимаи улфатхона хам дар Fазалиёти шоир ва хам як маротиба дар маснавии "Тилисми хайрат" истифода шудааст:

Дар укубатхонаи нанги дуй афтодаем,

Мову ту, чандон кимеболад, азобаммекунад [2, ц.1 (б.а.), с.573].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.