CC BY
1TA'LIM SIFATINI OSHIRISH HAMDA INTERFAOL TA'LIM TIZIMLARIDAN FOYDALANIB ZAMONAVIY MUTAXASSISLARNI SHAKLLANTIRISH Valixanova Aqida Kamoliddin qizi
E-mail: akidavalikhanova@gmail .com Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti, tayanch doktoranti https://d0i.0rg/l0.5281/zenodo.12673065
Bugungi kunda sinf xonalarida oddiy bo'r taxtasidan ko'ra ko'proq proyeksion qurilmalar o'rnatilmoqda. Interfaol ta'lim tizimlaridan foydalanish materialni o'rganishni yanada qulay va ko'rgazmali qiladi. Eng ilg'or rivojlanayotgan metodikalar - kompyuter texnologiyalaridan tobora ko'proq foydalanilmoqda.
Hozirgi kunda interaktiv o'rganish imkonini beruvchi ko'plab kompyuter texnologiyalari mavjud. Bu dinamik jarayonlarni tushunishni osonlashtiradi, shuningdek, ushbu bilimlarni qulay tizimlashtirish orqali katta hajmdagi yangi materiallarni o'zlashtirishni yanada qulayroq qiladi. Tushuntirish yanada aniqroq bo'ladi, bundan tashqari, o'quv dasturi bilan individual ishlash ko'pincha o'qituvchiga ma'lum bir tushunarsiz bo'lgan fikrlarga ko'proq e'tibor berishga imkon beradi.
Keling, bugungi kunimizda uyimizga dunyo haqidagi barcha ma'lumotlarni olib keladigan oddiy maishiy texnikaning rivojlanishi qanday yuz berganini eslaylik. Birinchisi radio edi. Ularning ortidan dastlab slayd-proyektorlar, keyinroq videotelevizorlar, yanada keyinroq - internetga ulangan kompyuterlar ham paydo bo'ldi. Ta'lim sohasidagi taraqqiyot ham ma'lum ma'noda texnologik rivojlanish yo'nalishidan yurib boradi. Bugun biz ma'ruzalar olamiga nafaqat jonli ovozni, balki yuqori sifatli dinamik suratlarni ham qo'shish imkoniyatiga egamiz. Buning uchun ayni yillarda ancha "trend"ga chiqqan raqamli doskadan foydalanilmoqda. "Raqamli doskada" katta murakkab sxemalarga ega ilingan plakatlar osongina ketma-ket rivojlanayotgan tuzilmalar qatoriga aylantiriladi, bu esa o'quvchining mantiqiy
ketma-ketlikda idrok etishini osonlashtiradi. Tekislikda qo'lda chizish juda qiyin bo'lgan murakkab modellar uch o'ichamli bo'lib tinglovchilar oldida jonlanadi, material o'quvchilarning idrok etishi uchun qiziqarli bo'ladi. Har bir tematik ma'ruza o'ziga xos xususiyatga ega bo'ladi va agar xohlasangiz, doska oddiy qog'oz manbasi sifatida ishlatilishi ham mumkin.
Kompyuter texnologiyalari yordamida tuzilgan ma'ruzalar alohida xususiyatga ega. Ular materialni idrok etish va esda saqlashni kuchaytiruvchi bir nechta sezgilar bilan ishlashga mo'ljallangan: ravshanlik - visual yodlash bilan birga bo'ladi, o'qituvchining tushuntirishlari eshitish analizatoriga ta'sir qiladi va o'qituvchi talabani ko'rganlarini yozib olishga yo'naltirganda, taktil sezuvchanlik kuchayadi. Ma'ruzalar o'zining xarakteriga ko'ra tanishtiruv, tarbiyaviy yoki akademik bo'lishi mumkin. So'nggilari yangi materialga muallifning ko'zi bilan qarash imkoniyatini beradi, bu esa keyinchalik kitoblar yordamida tushunishni osonlashtiradi. Ular talabalarda fikrlash jarayonini qo'zg'atish va optimallashtirish, g'oyalarni shakllantirishga hissa qo'shish va ertami-kechmi ilmiy ish bilan yakunlanishiga qaratilgan [1].
Ayniqsa, so'nggi yillarda tabiiy fanlarga e'tiborni kuchaytirish, u orqali yangi loyihalarni amalga oshirish hamda kundalik hayotimizni yanada qulaylashtirishimiz uchun zarur bo'ladigan texnologiyalarni ishlab chiqish dolzarb muammo bo'lib qolmoqda. Tabiiy fanlarga e'tibor kuchaytirildi, albatta. Ammo o'quvchilarga tabiiy fanlarni shunday yetkazilishi kerakki, hayotimizning har bir jabhasida namoyon bo'lishini tushunib yetishsin. Umumiy o'rta ta'lim dargohlarida biologiya, kimyo, fizika, matematika, geografiya kabi aniq-tabiiy fanlar haqida har bir o'quvchida aniq tushunchalar bo'lishi zarur. Yanada yangi yo'nalishlari ochilayotgan biologiya fanlaridan molekulyar biologiya mavzularini o'ziga xosligi hayotning asosiy xususiyatlari molekulyar darajadagi bilimlardan iboratdir. Molekulyar biologiyaning muhim yo'nalishlariga irsiy axborotni amalga oshirish mexanizmlari va hujayraning genetik apparati strukturasi hamda funksional tuzilishini tekshirish, viruslarning hujayra bilan o'zaro ta'siri mexanizmlarini o'rganish, organizmning immun reaksiyalari qonuniyatlarini aniqlash, energiyaning hosil bo'lishi va
o'zgarishining molekulyar asoslari va boshqalar kiradi. Inson tanasini tushunish uchun uni ko'rish kerak. Biologik material bilan ishlashda katta qiyinchiliklar mavjud. Kompyuter animatsiyasidan foydalanish biologik material bilan ishlash qiyin bo'lgan ishlarni hech bo'lmaganda qisman almashtiradi.
Bundan tashqari, bugungi kunda yosh mutaxassis uchun amaliy kompyuter dasturlarini egallash majburiy mahorat hisoblanadi. O'qitishda ilg'or texnologiyalardan foydalanish o'quvchilarni ushbu vositalardan foydalanishni o'rganishga undaydi. Talabalarni bunday dasturlarni yaratishga jalb qilish nafaqat qiziqarli material ishlab chiqarish, balki berilgan mavzu bo'yicha bilimlarni sezilarli darajada yaxshilaydi.
Anatomiyani o'rganish usullari uning paydo bo'lishidan hozirgi kungacha sezilarli darajada o'zgarmadi. Tananing tuzilishini o'rganish har doim murdalarni parchalash va eskizlariga asoslangan. Ammo muammo shundaki, insonning jasadini olish har doim qiyin bo'lgan va hatto eng iste'dodli rassomlarning rasmlari ham hech qachon aniq tasvirni yetkaza olmadi. Fotosurat ixtiro qilinmaguncha, bu yagona mavjud usul edi. Fotografik illyustratsiyalardan foydalanishning boshlanishi bilan anatomik atlaslar haqiqatga ancha yaqinroq bo'ldi, ammo baribir katta kamchilikka ega edi. Ular faqat ikki o'lchovli va statik rasmni yetkazishlari mumkin edi. Eng yaxshi holatda, bu rasmda bo'lmagan narsalarni tavsiflovchi matn bilan to'ldirildi. Ammo ko'pchilik talabalar, masalan, m.mylohyoideus to'plamlari qanday qilib aniq "yuqoridan pastga va biroz orqadan oldinga va o'rta chiziq bo'ylab qarama-qarshi tomondagi huddi shu nomdagi mushak bilan uchrashishini" tushuna olmaydi (R.D.Sinelnikov). Oldinlari uch o'lchamli rasmni faqat gips va keyinchalik plastmassadan tayyorlangan modellar yordamida taqdim etish mumkin edi. Ammo modellar harakatsiz bo'ladi albatta. Morfologiya hamda molekulyar biologiyani o'rganishda haqiqiy yutuq faqat 21-asrning boshlarida 3D texnologiyalarining keng joriy etilishi bilan amalga oshirildi [1].
Inson tanasini uch o'lchovli modellashtirish yordamida o'quvchilar nafaqat uning umumiy tuzilishi bilan osongina tanishishlari, balki mushaklar qisqarganda bo'g'imlarning qanday egilishi, nafas olish yoki ovqatni yutish jarayoni qanday
sodir bo'lishini kuzatishlari mumkin. Siz tomirlar orqali qon aylanishini o'rganishingiz yoki ovqat hazm qilish tizimi orqali oziq-ovqat harakatini kuzatishingiz mumkin. Dinamik jarayonlardan tashqari, kompyuterni modellashtirish sichqonchani bir necha marta bosish bilan har qanday tuzilmani chuqur o'rganishga imkon beradi. 3D hujayra modelini yaratish uchun biologik tarmoqlarni o'rganish, eksperimental ma'lumotlardan foydalangan holda 3D hujayralarni avtomatik ravishda qurish, oqsil komplekslarini modellashtirish, oqsillarning o'zaro ta'sirini o'rganish, hujayra membranasini modellashtirishning termodinamik va kinetik ta'siri va xromosomalarni modellashtirish kabilar amalga oshirildi.
Barcha mavzular o'tilgach, albatta ularni mustaxkamlashga ham katta e'tibor qaratiladi. Mavzuni mustaxkamlashda yana bir qulay vosita - o'tilgan material asosida kompyuter testlari. Ular yordami bilan talabalar o'z bilimlarini mustaqil ravishda baholab, o'qituvchini chalg'itmasdan bir zumda natijalarga erishishlari mumkin. Taqdimot tarzidagi ma'ruzalar ham o'qituvchilar ishini ham, talabalar hayotini ham soddalashtiradi. Birinchidan, slaydlar ma'ruzachining o'qib bo'lmaydigan qo'l yozuvidan farqli o'laroq, hamma uchun ko'rinadigan va tushunarli. Ikkinchidan, ma'ruza paytida bo'r taxtasida aniq diagramma yoki illyustratsiyani tezda chizish mumkin emas va ularni oldindan bajarish ham mumkin emas. Taqdimot slaydlarini o'zgartirish buni juda oson hal qilishi mumkin. Mamlakatimizda bunday ishlarni samarasi sezilarli darajada.
Zamonaviy tadqiqot usullari to'qimalarni nafaqat yaxlit o'rganish, balki uzoq vaqt davomida ularning hayotiy faolligini o'rganish, alohida hujayra organellalari va ularni tashkil etuvchi makromolekulalarni ajratib olish, ularning funksional imkoniyatlarini o'rganish uchun ulardan alohida turdagi hujayralarni ajratish imkonini beradi. Bugungi kunda raqamli usullar zamonaviy o'qitish usullari orasida o'z o'rnini topmoqda va tobora ko'proq amaliyotda ularning haqiqiy qo'llanilishini ko'rmoqdamiz. Ma'ruzalar o'zining "raqamli" qiyofasini kasb etmoqda, seminarlar kabinetlarida yangi jihozlar paydo bo'lmoqda, o'quv xonalari kompyuterlar bilan jihozlanmoqda. Talabaning seminarlarda olgan ma'lumotlarini yozib olishning yangi
usullari foydasiga tobora ko'proq tanlov qilinmoqda. Talabalar o'z ishlarini baham ko'radigan ko'proq portallar mavjud: yaratilgan taqdimotlar, noyob gistologik mikrofotosuratlar, raqamli laboratoriya jurnallari. Talabalar noutbuklardan tobora ko'proq foydalanmoqda, bu ko'p sonli darsliklarga, ba'zan esa to'g'ridan-to'g'ri Internetga kirish imkoniyatini ochib beradi. Raqamli o'qitish vositalarining sanog'i ko'paymoqda. Bundan tashqari, ushbu elektron shakldagi ta'lim atrof-muhitning foydasiga ishlamoqda, ya'ni, sezilarli darajada kamroq oddiy qog'oz ishlatiladi. Shuningdek, kommunikatorlar sohasida ikkita katta yutuq bo'ldi: birinchidan, murakkab chizmalarni suratga olish imkonini beruvchi juda yuqori sifatli o'rnatilgan kameralar paydo bo'ldi, ikkinchidan, turli xil ilovalar, shu jumladan to'liq anatomik atlaslar mavjud bo'ldi. Smartfonga o'rnatilgan kompyuter dasturlari qog'oz manbalaridan foydalanmasdan kerakli ma'lumotlarni tezda topish imkonini beradi [1].
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, tabiiy fanlarni o'rganishda raqamli texnologiyalardan foydalangan holda o'qitishning interfaol shakllari o'quv jarayoniga faol joriy etilmoqda. Molekulyar biologiyani o'qitishda kompyuter vositalaridan foydalanish ma'ruzalarning axborot va illyustrativ komponentlarini puxta formatlash, materialni yozma va elektron tarzda taqdim etish o'rtasidagi sifat farqlarini tushunish, o'qituvchining kasbiy va kompyuter savodxonligining yuqori bo'lishi sharti bilan muvaffaqiyatga erishish mumkin. Ushbu fanlardagi ma'ruza materialini mustahkamlash amaliy mashg'ulotlarda multimedia texnologiyasidan foydalangan holda ekranda mikroslaydlarni vizuallashtirish yordamida amalga oshiriladi. Zamonaviy elektron vositalardan foydalanish o'quvchilar tomonidan o'quv materialini idrok etish samaradorligini oshiradi.
Adabiyotlar:
1. Друзьев А.П. Современные наукоемкие технологии. - 2009. - 41-49-betlar.
2. Анатомия человека // Под ред. чл.-корр. АМН СССР проф. М.Р. Сапина. -М. - Медицина. - 1987. - 4-ре тома. - 1156 С.
3. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов //В.Г. Елисеев, Ю.И. Афанасьев, Е.Ф. Котовский, А.Н. Яцковский. - М. - Медицина. - 2004. - 5ое издание. - 450 С.
4. http://catalog.nucleusinc.com/nucleusindex.php Проект 3D Medical Animations
5. http://www.innerbody.com/ On-line атлас анатомии человека.
6. «Знание - сила» Номер 10/01 «Виртуальный человек» http://www.zmme-sila.ru/online/issue2print_1436. html.
