43ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-148-152
ТАХЛИЛИ СЕМАНТИКИИ ВОХИДХОИ ФРАЗЕОЛОГИИ СЕРМАЪНО
ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ ТО^ИК
Гулноза Мухайбиновна Адашулллоева
Дотсенти Донишгохи давлатии Самарканд (PhD)
АННОТАТСИЯ
Дар макола сермаъношавии вохидхои фразеологй дар забони адабии точик ба калами тахлил кашида шуда, роххои сермаъношавии фразеологизмхо шарх дода шудааст. Мисолхои мавриди тахлил карорёфта аз романи таърихии Рузгори мозй интихоб шудаанд.
Вожах,ои калидй: фразеологизм, майдони семантики, сермаъной, мазмун, чузъхо, шакл.
ABSTRACT
The article analyzes the ambiguity of phraseological units in the Tajik literary language and explains the ways of ambiguity of phraseological units. The analyzed examples are selected from the historical novel Ruzgor Mozi.
Keywords: phraseology, semantic field, semantics, content, components, form.
МУКАДДИМА
Мо дар сурати вохидхои фразеологй чунин масолехи тайёри забониро мебинем, ки дар ифодаи мафхум ва тобишхои гуногуни маъной нодиранд. Вохидхои фразеологй хамчун материали бинокории забон ба колаб ва маънохои муайян сохибанд. Онхо дар колаби таърихан суратгирифтаи худ маънохои яклухти фардиро ифода мекунанд, сохти устувор ва мазмуни бой доранд. Мазмуни онхо бо тамоми рангорангии худ дар шаклхои чудогонаи грамматикиашон зохир мегардад. Ба кадом маъно истифода шудани вохидхои фразеологй аз калимахои таркибй, муносибати байни онхо, инчунин аз алокамандии он бо калимахои дигари матн, бо мазмуни чумла ошкор мешавад.
ТАХЛИЛИ АДАБИЁТ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Вохидхои фразеологй аз чихати ифодаи маънохои фразеологии худ ба ду гурух чудо мешаванд. Як гурухи онхо факат як маъноро ифода мекунанд ва ба ин восита фразеологизми моносемантикй ба шумор мераванд. Чунончй, ифодахои "сир давондан" (дар касби кулолй), "арзиши изофй", "арзиши аслй"
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-148-152
(дар содаи фанни иктисодиёт), "Дубби акбар", "Роди кадкашон" (дар астрономия), "ки мафдумдои касб ё илмро ифода мекунанд, аз дамин кабиланд"
Гуруди дуюму асосии водиддои фразеологиро ифодадои сермаъно ё ки полисемй ташкил медиданд.
Чунин водиддои фразеологиеро, ки ду ва зиёда аз он маънодои фразеологии ба дам алокамандро ифода карда метавонанд, водиддои фразеологии сермаъно ё полисемй меноманд.
Масалан, ибораи фразеологии "дадон задан" чунин маънодоро ифода карда метавонанд:
1. год - год макида мондан - Баррача^о ба синаи модарашон дах^ан зада, ба хоби онх^о галал мерасониданд.
2. газидан - Сагони далертар ба рикоби асп наздик шуда, ба пои савор дах^ан задана шаванд %ам ....
3. талабгор шудан - духтарат калон шудааст, аз пасу пеш ба вай дах^ан зада истодаанд.
4. ба касе кордор шудан - ба язнаи раис дах^ан назанед, шаккока мешавад.
Боз ибораи "ба роу андохтан" пеш аз дама бо маънои 1)фиристодан, гусел кардан маъруф аст. Маънодои: 2) чизеро ба кор даровардан (заводдоро ба род андохтан) ва 3) касеро ташвик, насидат кардан (падаратонро ба род меандозем) дар асоси маънои якуми он ба вучуд омадаанд. Айнан дамин тавр ибораи "нури дида" пеш аз дама ба маънои 1) шахси азиз, наздик истеъмол шуда, ба маънои 2) фарзанд, дар алокамандй бо маънои якуми он ба кор бурда мешавад.
Маънодои бокимондаи водиди фразеологии сермаъно маънодои иловагй ба шумор мераванд. Инак исботи фикрдои болоиро дар мисолдо аз осори бадей дида мебароем:
• "Духтари ту ча^они дигар аст, 6eFaM бош Офтоб" [1, 49]
1) ба маънои аслиаш - чадон, дунё, гетии дигар
2) ба маънои фарк кардан аз духтарони дигар бо феълу атвор.
• "Базми духтарон - базми лоларухон, базми тутиёни шакархор, кумриёни хушнаво, базми гулхо дар хонаи т0F0и Кумушбибй барпо гардида буд" [1, 48]
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-148-152
MYXOKHMA BA HATH^AXO
^ap hh nyMnau $pa3eonorfl u6opau "6a3MH gyxTapoH" 6a MatHou acnuu xyg ucra^oga myga, Bane gap "6a3MH TyTueHH maKapxop"- a3 MatHou acnuu xyg (6a3MH gyxTapoH) gyp pa^Ta xycycuaTH cepMatHoH naftgo KapgaacT, 6a xaMHH MatHH "KyMpueHH xymHaBo", "6a3MH ry^xo" xaM 6a xsmoh 6a3MH gyxTapoH Bo6acTar0 gopaHg, atHe MatHoxou HnoBaruu "6a3MH gyxTapoH" acT. ^ap ^yMnau 3epuH Boxugu $pa3eonorHH "6a nycTHH KatiK gapoMagaH» ucra^oga mygaacT:
"XygaHHfl xaM pa^Ty 6a nycTHHH capgopu Ka.ita KatiK gapoMag" [1, 74].
H6opau "6a nycTHH KaTiK gapoMagaH» gap MatHOu acnuam hh3 Kop ^apMyga MemaBag, acocaH kohk gap hh3xoh ra^cu namMgop 6em acT. Ammo gap 3hmhh hh u6opa MatHOu gurape xyBaftgo acT: 6ecapaMHoHU, xydpo Hozyeop xuc KapdaH, 6a xyd you HaebmaH 6apuH MatHoxo, kh xycycuaTH cepMatHoH nango KapgaacT.
OmadeK mk ^ad napud, ^apud nawMoHam a3 KocaxoHaam 6apond. ^ap hh ^yMna u6opau "namM a3 KocaxoHa 6apoMagaH" 6a MatHou acnuam arap 6a xonaru HoryBopn, xanoKar Ba e gurap xonaru Hoxym a^TugaHu ogaM xasuKaT xaM HamM a3 KocaxoHaam Me6apoag. Ammo Ba^Te kh Ban xycycuaTH cepMatHH nango MeKyHag, 6a hhcoh xonaru a^u6y xaanoH naftgo MemaBag, atHe xonaru FafipHTa6HH 6a By^yg oMaga, aK6opa 6a Taa^y6 Mea^Tag, kh oHpo gap yp^uaT "namMam a3 KocaxoHaam 6apoMag" MeryaHg.
^ap ^yMnau: "A3 nu 6a da^oH o6 zupubmazu 6apuH xoMym MemuHed?" [1, 49] u6opau "6a gaxoH o6 rupH^TaH" - arap 6a MatHou acnuam rupeM, gap xa^K^aT hhcoh 6a gaxoH o6 Merupag (FapFapa MeKyHag, gaHgoH Memyag Ba Faftpa). Ammo Ba^re kh Ban a3 MatHou xyg gyp pa$T, cepMatHoH 6a Bynyg oMag, atHe xoMym 6ygaHH axnu ^aMtoMagu gyxTapoH 6a эtтн6op rupu^Ta mygaacT.
^h xene kh gugeM ponu Ma^o3 gap cepMatHomaBuu KanuMaxo eKu u6opaxo xene KanoH acT. Boxugu $pa3eonorH gap Hara^aH Ma^o3oHHga mygaHH ceMaHTHKau Baft 6a MatHoxou HaB 6a HaB coxu6 myga, 6a $pa3eonoru3MH cepMatHo Ta6gun Mee6ag. MacanaH, u6opau "^oh rupu^TaH", kh 6a MatHoxou:
1) KyBBar rupu^TaH - hoh xypda hoh cupubmaii.
2) 6a xon oMagaH - hoh zupubma 6a no xecmaH.
3) 3HHga KapgaH -6o acapx^onm eaupo a3 capu Hae 3UHda KapdaH - Matpy$ acT, 6o poxu Ma^o30 TamaKKyn e^Taacr.
XaMHH Tapu^a, cepMatHouu KanuMaxo a3 xogucau MatMynu hh Bocuraxou MyxuMH 3a6oHH toh,hkh 6a xuco6 pa^Ta, oh 6a KpHyHHaTxou MyaHaHH goxunuu xyg coxu6 Me6omag.
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-148-152
"Цон бахшидан" ба маънодои:
1) ба касе чон даровардан, касеро бакувват кардан
2) мурдан, вафот кардан дар истеъмол аст. Ибораи "аз худрафтан" бошад, баробари маънои:
1) бедуш шудан, бедаловатй, бекувватй кашидан боз;
2) калонигарй кардан, худро бодашамат дисобиданро низ ифода мекунад. Яке аз аломатдои умдаю барчастаи водиддои фразеологй маънои яклухти
он мебошад, ки ин маъно аз табиату вазъият, аз мачозонида шудану тобишдои маъной ва аз муносибати байниякдигарии чузъдо, инчунин годо аз тавзеди мазмуни матне, ки фразеологизм дар он ситифода шудааст, ба вукуъ меояд. Дар таъину таджики маънои фразеологй асосан се нукта: мазмун мавкеи маънои чузъдо, шакл (воситадои ифода ва талаффузу навишт), воситадои грамматикй (алокамандии калимадо) ва муносибати маъноии водиди фразеологй бо мазмуни матн (чумла)- ро бояд ба эътибор гирифт. Якчоягии ин нуктадо дар зудуроти семантикаи водиддои фразеологй хислати дохилй -маъноии ондоро муайян менамояд. Ба туфайли дамин нуктадо таъину ташреди табиати водиддои фразеологй инчунин ташхиси ондо аз водиддои гайрифразеологй (аз чумла иборадои синтаксисию калимадои чудогона) имконпазир мегардад. Албатта, дар маркази маънои яклухти фразеологй карор гирифтани чунин нуктадо мисли иборадои синтаксисй дар ташкили ибора якбора вокеъ намегардад, балки дар кадоми ин нуктадо махсусан ба маънои мачозй гузаштани яке ё тамоми чузъдои водиди фразеологй давраи дуру дарози таърихиро дар бар мегирад.
ХУЛОСА
Тадаввули тадричии ибора то ба дадди водиди фразеологй мадсули як давраи муайяни таърихй мебошад ва истеъмоли бардавом пайдо мекунад. Забон ба маънои мачозй ва тобиши маъноии калимадо дар кадар бой бошад, дар он забон зудуроти водиддои фразеологй бештар вокеъ мегардад.
REFERENCES
1. Абдулло Кодирй. рузгори мозй. Романи таърихй. - Душанбе: "Ирфон", 2002. - 368 с.
2. Гаффоров Р. Иборадои фразеологй дар забони точикй. - Душанбе: Маориф, 1987;
3. Йулдошев Б. Фразеологик услубият асослари. Самарканд: СамДУ, 1999. -
ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-148-152
200 б.
4. Кабиров М., Водидов А. Забони адабии дозираи точик. к. 1. - Самарканд, 2010. - 159 сад.
5. Мачидов Фразеологияи забони дозираи точик. - Душанбе: Ирфон, 1982. -104 сад.
6. Маъсумй Н. Очеркдо оид ба инкишофи забони адабии точик. - Душанбе, 2013.
7. Фозилов М. Фарданги иборадои рехтаи забони дозираи точик. Ч,илди I. -Душанбе, 1963.
8. Фозилов М. Фарданги иборадои рехтаи забони дозираи точик. Ч,илди II. -Душанбе, 1964.
