CC BY
5SULFAT KISLOTA ISHLAB CHIQARISH ZAVODI CHIQINDILARIDAN QIMMATBAHO KOMPONENTLARNI AJRATIB OLISH
Sharif Ostonov[0009-0008-5158-6036], Abdurashid Hasanov[0009-0001-0610-2177], Bahriddin Voxidov[0009-0001-4373-5731]
Ostonov Sh.Q. - Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti assistenti, Xasanov A.S. - t.f.d., professor, "Olmaliq KMK" AJ bosh muhandisining ilm-fan bo'yicha o'rinbosari, Voxidov B.R. - DSc, dotsent, Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti Metallurgiya kafedrasi mudiri.
Annotatsiya. So'ngi yillarda butun dunyoda qolaversa respublikamizda ham qimmatbaho metallarni ajratib olish bir necha barobar oshdi. Bu esa, texnologik eritmalar va chiqindilardan og'ir, nodir va noyob metallarni maqbul texnologiyalar asosida ajratib olishni taqazo etadi.Maqolada kuyindini aralashtirish usuli bilan eritmada tanlab eritish bo'yicha olib borilgan tajribalar natijasi keltirilgan. Bunda, xlorli kuydirish natijalarini kislotali tanlab eritish paytida kuyindidan mis va rux, oltin va kumushni olish darajasi va eritishdan hosil bo'lgan kek tarkibi bo'yicha baholashga qaratildi. Mis va ruxning eritmaga o'tish tezligini, shuningdek, eritish paytida bo'tanani haroratini oshirishning mis va ruxni olish darajasiga ta'siri aniqlandi. Kalit so'zlar: kuyindi mahsulot, kek, faol xlor, agitatsion tanlab eritish, pulpa, ajralish darajasi.
Аннотация. За последние годы добыча драгоценных металлов возросла в несколько раз во всем мире, в том числе и в нашей стране. Это в свою очередь приводить к извлечению тяжелых, благородных и редких металлов из технологических растворов и отходов на основе оптимальных технологий. В статье приведены результаты опытов по выщелачиванию огарка в растворах с перемешиванием. При этом результаты хлорирующего обжига были направлены на оценку извлечения меди, цинка, золота и серебра из огарка при кислотном выщелачивании и содержание кека после выщелачивании. Определено скорость растворение меди и цинка в раствор, а также влияние температуры при выщелачивании на степень извлечения меди и цинка. Ключевые слова: обожженный продукт, кек, активный хлор, выщелачивание перемешиванием, пульпа, степень извлечение.
Abstract. In recent years, extraction of precious metals has increased several times throughout the world, as well as in our country. This ensures the separation of heavy, rare and rare metals from technological solutions and wastes based on acceptable technologies. In this, the results of chlorine burning were focused on the evaluation of copper and zinc, gold and silver extraction from soot during acid selective smelting and the composition of cake formed from smelting. The effect of increasing the rate of copper and zinc into the solution, as well as the temperature of the pulp during melting, on the degree of extraction of copper and zinc was determined.
Key words: soot, cake, active chlorine, agitation selective melting, pulp, degree of separation.
Zamonaviy dunyoda texnika va texnologiyalarning yuqori darajada rivojlanishi metallar iste'moliga bo'lgan talabni ortishiga olib kelmoqda. Qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishning uzluksiz o'sishi texnogen chiqindilarni hosil bo'lishi ko'payishiga va ularni qayta ishlash zaruratini olib keldi, bu nafaqat metallarni qo'shimcha ishlab chiqarish manbai, balki tayyor mahsulot tannarxini pasaytirish omili sifatida ham ko'rib chiqilmoqda
[1]. Kuydirish jarayonida ko'pgina og'ir nodir, noyob metallar kuyindi tarkibida qoladi. Chiqindilar tarkibidagi og'ir va nodir metallarni kam eriydigan birikmalar holida cho'ktirish
[2] va tanlab eritib, eritmadan alohida ajratib olish usullari keng tarqalgan [3]. Bu kuyindini ^ qayta ishlash zaruratini talab qiladi. Pirit xom ashyosi tarkibidan nodir metallarni sulfid va q sulfat kislotalarida tanlab eritib ajratib olishning vaqtga bog'liqligi o'rganildi. 1soat vaqt ^ ichida metallarning maksimal ajralishi aniqlandi. Ammo erish darajasi (Au-53%, Ag-
Kirish
40%)usulni sanoatda qo'llash uchun etarli emas [4]. Texnogen chiqindilar tarkibidan mis va ruxni ajratib olishda ammiak va ammoniy tuzlarini qo'llab, rux deyarli to'liq, mis esa 84.9% yetadi [5].
Tadqiqot qismi
Tanlab eritish tajribalarida kuyindining og'irligi 100-200 g, Q:S nisbati esa 1:1 dan 4:1 gacha bo'lgan. Tanlab eritish xlorid va sulfat kislotaning kuchsiz eritmasi (7-14,5 g/l 4-6 g/l H2SO4,) bilan amalga oshirildi. Har xil kuydirish tajribalaridan olingan kuyindilar tanlab eritildi.
1-jadval.
Xlorli kuyindi tarkibining kuydirish parametrlariga bog'liqligi_
01 -Z. Kuyindidagi osh tuzi miqdori, % kuyindidagi sulfid oltingugurtning miqdori, % Xlorli kuyindi tarkibi
mis rux oltingugurt r 0 X '-4—» 0 kumush
umumiy suvda eriydigan umumiy suvda eriydigan umumiy sulfatli sulfidli
1 18,5 5,7 0,34 0,25 0,51 0,36 3,15 3,14 - 2,55 0,8 12,0
2 7 5,7 0,42 0,37 0,51 0,37 3,37 - - 2,20 1,2 19,0
3 7 0,7 0,32 0,009 0,37 0,75 0,73 - 4,0 1,2 17,2
4 7 3,85 0,32 - 0,33 1.41 1,25 0,16 - 1,6 15,8
5 7 3,32 0,36 0,22 0,52 0,26 1,57 1,44 0,13 2,62 1,6 19,2
6 7 3,32 0,32 0,18 0,44 0,18 1,245 0,92 0,325 2,9 1,6 22,4
Kuydirish parametrlarining tanlab eritish jarayoniga ta'siri o'rganildi. Buning uchun turli xil sharoitlarda kuydirilgan kuyindi namunalari olinib, tarkibi o'rganildi va turli konsentratsiyali kislota eritmasida tanlab eritildi.
2-jadval.
Tanlab eritishdan hosil bo'lgan kek tarkibining tanlab eritish va kuydirish
parametrlariga ta'siri
O
№ Kuydirish opitlari Kuydirish shartlari Eritma tarkibi, g/l Tanlab eritish S:Q Tanlab eritish davomiyligi, soat Tanlab eritish harorati, t0 Kek chiqishi, % Kek tarkibi, %
Kuyindidagi osh tuzi miqdori, % Ss miqdori, % 0 X 0 10 01 X u 0 c N e =3 e =3 CO 0 co CO Au, g\t Ag, g\t
1 I8,5 5,7 7 4 I:I 3 60 76,5 - 0,08 - - -
2 7 5,7 7 4 I:I 4 40 88 - 0,08 0,42 - 1,6 8,4
3 7 5,7 7 4 I:I 4 40 - - 0,07 0,43 - 1,6 12,6
4 7 0,7 14,7 5,94 4:I 2 20 90,6 0,20 0,26 0,32 0,30 0,8 5,6
4 7 0,7 14,7 5,94 4:I 7 - 86,8 0,17 0,26 0,55 0,52 0,8 3,0
4 7 0,7 14,7 5,94 4:I 2 60 91,2 0,21 0,28 0,27 0,26 2,0 1,8
4 7 0,7 14,7 5,94 2:I 5 60 90 0,17 5 0,26 0,27 0,25 2,0 2,0
4 7 3,85 14,7 5,94 2:I 2 4050 90,5 0,1 0,08 0,50 0,42 1,0 8,0
5 7 3,85 14,7 5,94 2:I 5 4050 90,2 0,07 0,1 0,38 0,37 1,2 12,2
5 7 3,32 14.7 5.94 2:I 2 20 89,4 0,09 0,23 0,43 0,15 1,6 16,0
6 7 3,32 10,8 4,05 2:I 30 4045 89 0,08 0,23 0,41 0,13 1,6 2,8
6 7 3,32 10,8 4,05 2:I I 4045 88,8 0,09 0,23 0,48 0,14 1,6 6,8
6 7 3,32 10,8 4,05 2:I 2 4045 89,4 0,09 0,23 0,38 0,15 2,0 12,4
Yuvilgan kekning namligi 15-20%. Tanlab eritish 1,6 g/l faol xlor bo'lgan kislotali eritma bilan amalga oshirildi.Tajribalarda oltin balansi sezilarli darajada oshirib yuborilgan. Eritmada topilgan oltin miqdoriga qarab eritmaga o'tganligi baholandi. Tanlab eritish jarayonida qimmatbaho metallarning eritmaga o'tishiga dastlabki xom-ashyo piritli kuyindi tarkibidagi sulfidli oltingugurt va osh tuzi miqdori ham sezilarli ta'sir ko'rsatishi aniqlandi. Tajriba natijalari 1-chizmada tasvirlandi.
120
0,71
3,31
3,84
5,71
0
1-rasm. Metallarning eritmaga o'tishining dastlabki xomashyo tarkibidagi oltingugurtning miqdoriga bog'liqligi.
Kuyindini kislota bilan tanlab eritish jarayonida oltin va kumushning eritmaga o'tish ehtimoli quyidagicha, eritmada mavjud bo'lgan temir tuzlari oltinni eritmada kamaytirishi mumkinligini hisobga olish kerak, buning natijasida u kekda qoladi. Kumushga kelsak, ma'lumki, kumush xlorid ham natriy xlorid, ham temir xlorid eritmalarida eriydi, buning natijasida kumush kislotali tanlab eritish paytida eritma tarkibiga o'tishi mumkin. Tanlab eritish tajribalari natijasida mis va ruxning eritmaga o'tishi tez sodir bo'lishi aniqlandi. Xlorli kuydirish optimal sharoitlarda amalga oshirilgan kuyindini tanlab eritish muddati 1 soat bilan cheklanishi mumkin.
Agar xlorli kuydirish natijalari qoniqarsiz bo'lib chiqsa, u holda tanlab eritish vaqtining 5-7 soatgacha uzayishi, shuningdek 60° da tanlab eritish, garchi ular mis va rux ajratib olishning biroz oshishiga hissa qo'shsa ham, ushbu tarkibiy qismlarning shartli kekini olishga imkon bermaydi. Shunday qilib, tanlab eritish vaqtining uzayishi va tanlab eritish paytida pulpani isitish, bu tajribada u o'zini oqlamaydi, shuningdek shuni yodda tutish kerakki, pulpani isitish perkolyatsion tanlab eritish va filtrlash jarayonida eritmaning oqishini tezlashtirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Kislota tanlab eritish jarayonida oltin eritmalarda ozgina temir tuzlari bo'lsa, eritmaga o'tadi. Kumushning o'tishi 30-90, 5% gacha. Kumushning eritmaga o'tishi darajasidagi bunday tebranishlar sabablarini tahlil qilish bizni kumush olish tanlab eritish davomiyligining oshishi bilan kamayadi degan xulosaga keldi. 11, 12 va 13 tajribalar natijalari shuni ko'rsatadiki, kumushning maksimal olinishi 30 minutlik tanlab eritishda sodir bo'ladi va tanlab eritish davomiyligi oshgani sayin doimiy ravishda kamayadi. 8 va 9-tajribalarda ham xuddi shunday. 6 va 7-tajribalar ushbu xulosani tasdiqlamaydi, ammo bu tajribalarda tanlab eritish 60o da, shuningdek kislotali eritmada faol xlor bo'lgan 4 va 5-tajribalarda amalga oshirildi. Kumush uchun alohida tajribalarda nafaqat keklar, balki buning uchun glet bilan bug'langan eritmalar ham tahlil qilindi. Kumush balansining yaqinlashuvi 72-87% ni tashkil etdi, bu kumush uchun sinov tahlillarining aniqligi etarli emasligini ko'rsatadi.
Piritli kuyindilarni xlorli kuydirish natijasida hosil bo'lgan proxlorli kuyindini sulfat va xlorid kislotalarning eritmalarida tanlab eritib, metallarning eritmaga ajralishi optimal parametrlari aniqlandi. Bunda misning ajralishi dastlabki kuyindida sulfidli oltingugurt miqdori 5.71%, osh tuzi miqdori 7% Q:S nisbati esa 1:1 bo'lganda maksimal 98% ligi aniqlandi. Oltinning maksimal eritmaga o'tishi 40-42%. Tajribalarda tanlab eritish davomiyligi 1 soat, Q:S nisbati 1:2 barcha qimmatbaho metallar uchun qulay sharoit ekanligi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati:
[1]. Калонов А.К, Хужакулов Н.Б, Остонов Ш.^, Насирова Н.Р. Исследование извлечения тяжелых цветных металлов из сточных вод медного производства O'zbekiston konchilik xabarnomasi № 4 (95) oktabr- dekabr 2023(64-68)
[2]. Хасанов Абурашид Солиевич, Вохидов Бахриддин Рахмидинович, Бабаев Мирдодожон Шарофжон угли, Немененок Болеслав Мечеславович // Инновационные подходы к техногенным отходам как сырьевой базе горнометаллургической отрасли // Х Форум ВУЗОВ Инженерно-технологического профиля союзного Государства - Минск, 2021. 6-9 Декабр №10. C.135-137.
[3]. Xoliqulov D.B, Ostonov Sh.Q, Ibotov B.O. Maxmudova F.M.Mis kuporosi sexi chiqindi oqova suvlaridan metallarni cho'ktiruvchi reagentlar yordamida ajratish Journal of Advances in Engineering Technology Vol.2(6), April - June, 2022
[4]. V.I. Sachkov, R.A. Nefedov, R.O. Medvedev Method for extraction of gold and silver from technogenic pyrite raw materials\ IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering 597 (2019) 012053 IOP Publishing doi:10.1088/1757-899X/597/1/012053.
[5]. А.А. Перетрутов, Н.В. Ксандров, Т.Б. Гагарина, М.Н. Чубенко, П.П. Ким \ Термодинамические и кинетические основы аммиачно-аммонийного извлечения соединений цинка и меди из техногенных отходов Химия, химические и биотехнологии (228-236) 2013.
Xulosa
