CC BY
33ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
UDC: 669.054.8
MIS SANOATI TEXNOGEN CHIQINDILARIDAN PLATINA VA PALLADIY AJRATIB OLISH TEXNOLOGIYASINI TADQIQ QILISH
Annotatsiya. Bugungi kunda O'zbekiston sharoitida "OKMK" AJtasarrufidagi kam miqdorda nodir metallar saqlagan texnogen chiqindilarni qayta ishlash hamda ulardan nodir va qimmat-baho metallar ajratib olishning kompleks texnologiyasi mavjud emas. "OKMK" AJ tarkibida-gi platina, palladiy va rodiy tarkibli texnogen chiqindilarining mavjudligi kombinatni bir necha yilga rudani qayta ishlamasdan, chiqindilarni qayta ishlash hisobiga ishlab chiqarish sanoatini amalga oshirishi mumkinligini ko'rsatadi. Ushbu maqolada metallurgiya chiqindilarini boyitish mahsulotlarini birlashtirish hamda sanoat chiqindilaridan platina va palladiyni mis qizil shlam-laridan ajratib olish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, platina va palladiyni tanlab eritish usullarining samaradorligi aniqlanadi, platina guruhi metallarini eritish, qayta tiklash usullari va ularni turli zararli qo'shimchalardan tozalash usullariga alohida e'tibor beriladi. Tadqiqotlar natijasida ko'p bosqichli tozalovchi qayta ishlash jarayonlari bilan platina va palladiy ajratib olishning chuqur gidrometallurgik kompleks texnologiyasi ishlab chiqildi.
Kalit so'zlar: texnogen chiqindi, palladiy, kuydirish, tiklash, selektiv cho'kma, shoh arog'ida eritish, toblash, kompleks texnologiya.
ИССЛЕДОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ ИЗВЛЕЧЕНИЯ ПЛАТИНЫ И ПАЛЛАДИЯ ИЗ ТЕХНОГЕННЫХ ОТХОДОВ МЕДНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ
Аннотация. Сегодня в условиях Узбекистана в АО «АГМК» отсутствует комплексная технология переработки техногенных отходов с небольшими количествами редких металлов и их извлечения. Наличие в АО «АГМК» техногенных отходов, содержащих платину, палладий и родий, дает потенциал заводу заниматься производственной деятельностью, перерабатывая отходы в течение нескольких лет, без переработки руды. В данной статье рассматривается возможность объединения продуктов обогащения отходов
Vohidov Baxriddin Raxmidinovich,
texnika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD), Navoiy davlat konchilik instituti «Metallurgiya» kafedrasi dotsenti,
e-mail: [email protected];
Hasanov Abdurashid Soliyevich,
t.f.d., professor,
«OKMK» AJ bosh muhandisining fan bo'yicha o'rinbosari
Вохидов Бахриддин Рахмидинович,
доктор философии по техническим наукам (PhD), доцент кафедры «Металлургия» Навоийского государственного горного института;
Хасанов Абдурашид Солиевич,
доктор технических наук, профессор, заместитель главного инженера по науке АО «АГМК»
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
металлургического производства и извлечения платины и палладия из техногенных отходов - медного красного шлама. В работе определена эффективность методов селективного выщелачивания платины и палладия, а также уделено внимание способам растворения и восстановления платиновых металлов и методам их очистки от различных примесей. Разработана глубокая комплексная гидрометаллургическая технология извлечения платины и палладия с многоступенчатыми процессами рафинирования.
Ключевые слова: техногенные отходы, палладий, обжиг, восстановление, селективное осаждение, царско-водочное выщелачивание, прокалка, комплексные технологии.
INVESTIGATION OF THE TECHNOLOGY FOR EXTRACTING PLATINUM AND PALLADIUM FROM INDUSTRIAL WASTE PRODUCED BY THE COPPER INDUSTRY
Vokhidov Bakhriddin Rakhmidinovich,
Assistant professor in the Metallurgy Department of the Navoi State Mining Institute;
Khasanov Abdurashid Solievich,
Doctor of Technical Sciences, Deputy Chief Engineer for Science of JSC "AGMK"
Abstract. Nowadays, in the given conditions of Uzbekistan, there is hardly any comprehensive technology either for processing of industrial waste or extraction of rare and precious metals at the JSC "AGMK" with small amounts of rare metals. The presence of the man-made waste containing platinum, palladium and rhodium in AGMK JSC indicates that the plant can manage the industry, having been processing the waste for several years without recycling the ore. This article discusses the feasibility of combining the products of enrichment of metallurgical waste and of extracting of platinum and palladium from industrial waste - copper red mud. This work defines the effectiveness of methods for selective leaching of platinum and palladium as well as it focuses on methods of dissolution, reduction of platinum metals and their purification from various impurities. A fundamental hydrometallurgical comprehensive technology for extraction of platinum and palladium with multistage refining processes has been developed as a result of the research.
Keywords: industrial waste, palladium, roasting, recovery, selective precipitation, aqua leaching, calcination, integrated technologies.
Kirish
Bugungu kunda dunyo amaliyotida kon-metallurgiya sanoatidagi ko'p yillar davo-mida to'plangan sanoat chiqindilarini qayta ishlash tendensiyasi yuzaga keldi. Sababi ayni damda metallning boshlang'ich yuqori miqdor-ga ega bo'lgan turlari va oson qayta ishlanadi-gan rudalar mavjud bo'lgan kon zaxiralari de-yarli tugab bormoqda. Bu konditsion rudalarni qayta ishlash hajmining kamayishi va sanoat chiqindilari, qiyin boyitiluvchi rudalar va ba-lansdan tashqari past navli chiqindilarni qayta ishlashga jalb qilish ehtiyojini tug'dirdi. Shu-
ningdek, jahon bozorida metallar narxining oshib borishi murakkab konchilik va iqlim sha-roitlarida foydali qazilma konlarining qimmat-baho metallar miqdori kam bo'lgan taqdirda ham konni o'zlashtirish, shuningdek, texnogen mineral resurslarni qayta ishlashga jalb etish uchun qulay sharoit yaratadi.
Yangi iqtisodiy sharoitlarda O'zbekiston yer osti boyliklaridan foydalanish strategiyasini qayta ko'rib chiqishga juda muhtoj. Texnogen xomashyoni qayta ishlashga jalb etish muam-mosi respublika uchun muhim bo'lib, qayta tiklanmaydigan mineral resurslar tejashni o'z
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
«
Я
ichiga oladi. 2020-yil 3-dekabr kuni O'zbekis-ton Respublikasi Prezidenti raisligida fan va innovatsiyalarni rivojlantirishda oliy ta'lim muassasalari, ilmiy tashkilotlar, soha va hudud-lar oldida turgan ustuvor vazifalarga bag'ish-langan kengaytirilgan videoselektor yig'ilishi bo'lib o'tdi. Mazkur yig'ilish bayonnomasining 95-sonli 16-bandida manfaatdor idora va tash-kilotlarga Navoiy va Olmaliq kon-metallur-giya kombinatlarining texnogen chiqindilaridan oltin, kumush, rangli va nodir metallarni ajratib olish texnologiyasini ishlab chiqish va bu borada amaliy ishlarni boshlash vazifasi topshirildi.
"Olmaliq KMK" AJ sharoitida mis va rux ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'lgan texno-gen chiqindilarning umumiy miqdori 1,5 mlrd tonnaga yaqin deb baholanadi. Bu texnogen chiqindilar, asosan, mis ishlab chiqarish sa-noatining boyitish fabrikasi (1-MBF, 2-MBF) chiqindilari, mis ishlab chiqarish sanoati keklari va mis eritish zavodi shlamlari ko'rinishida uchraydi. Shuningdek, qattiq turdagi texnogen chiqindilarga Chodak kon boshqarmasi boyitish chiqindilari va Qolmaqqir konining sulfidli va oksidli balansdan tashqari chiqindilari man-subdir. Bugungi kunda nodir va qimmatbaho metallar hisoblangan oltin, kumush va platina, palladiy kabi metallarning ushbu texnogen chiqindilar tarkibida uchrashi va ularga bo'lgan talabning jahon bozorida yuqori bo'lishi texnogen chiqindilardan qimmatbaho metallar ajratib olish vazifasi naqadar muhimligini ko'rsatadi. Ushbu mavzuning dolzarbligi mahalliy va xorijiy olimlarning texnogen xomashyolardan komp-leks foydalanish, maksimal takomillashtirilgan texnologiyalar ishlab chiqish va PGM ishlab chiqarish uchun texnogen chiqindilarni komp-leks qayta ishlash sohasidagi tadqiqotlarini kuchaytirishga yo'naltirilgan.
Tadqiqotda mis va mis-nikel shlamlarini qayta ishlash bo'yicha jahon tajribasi keltiril-gan bo'lib, bu texnologik, iqtisodiy va ekologik jihatdan takomillashtirilgan texnologiyalar ishlab chiqishni talab etadi [2, 432-b.]. Rudalar, mahsulotlar va chiqindilarning mineral, mod-diy tarkibi va mineralogik xususiyatlariga qa-rab, PGM ajratib olishning quyidagi usullari qo'llanilishi samaraliligi asoslanadi: shlamning hosil bo'lishini o'rganish, shlamni boyitish,
kuydirish, sulfat kislotasida eritish, elektroliz-lash, eritish va qimmatbaho metallar ajratib olish. Biroq ushbu usullarning aksariyati asosiy metallning yuqori darajada olinishini ta'minla-maydi. Shu sababli jahon amaliyotida texnogen elektrolitlarni qayta ishlashning noan'anaviy usullarini sanoat miqyosida ishlab chiqish va joriy etish bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu esa mis-nikel ishlab chiqarish qoldiqlaridan qimmatbaho metallarni to'liq va toza ajratib olish imkonini beradi [3, 29-b.].
Mavjud ishlar tahlili asosida shuni ta'kid-lash joizki, olimlar tomonidan PGMni o'z ichiga olgan shlam va elektroliz jarayonidagi chiqindi elektrolitlardan metallar ajratib olish-ga oid kompleks tadqiqotlar (pirometallurgiya usullari bilan qayta ishlash, metallarni xlorlash, elektrolizlash, nitrat kislota bilan ishlov berish va boshqalar) olib borilgan.
"Norilsk Nikel" KMKda platina va palladiy ishlab chiqarishda qo'llaniladigan usullarni tahlil qilish va jahon ishlab chiqaruvchilari-ning amaliy tajribasi [4, 58-61] platinoid guruhi metallari saqlagan elektrolitlardan shoh arog'i eritmasida tanlab eritish bilan ajratib olish mumkinligini ko'rsatadi. Shuningdek, keyingi platina va palladiyni selektiv cho'ktirish jara-yonlari bilan alohidalash va tozalash usullari bilan ajratib olish sanoatning eng muhim yo'na-lishlaridan biri bo'lib, bu ishning dolzarbligi yanada oshiradi. Bir vaqtning o'zida platina va palladiyni tanlab cho'ktirish va ularni eritish yo'li bilan ajratish yuqori tejamkor va barcha platina guruhi metallarining tayyor boyitmalar-ga to'liq o'tishini ta'minlaydi, ammo jarayon-ning asosiy kamchiligi platinaning palladiydan ajralishi muammoli holatni keltirib chiqaradi [5, 122-b.].
Yuqoridagi uslublar kamchiliklarining mavjudligi texnogen chiqindilardan platina va palladiy ajratib olish jarayonlarini to'liqroq tad-qiq qilishni taqozo etadi. Ayni shu maqsadda tadqiqotchilar tomonidan yangi texnologik sxema ishlab chiqilgan (3-rasm).
Ishning maqsadi texnogen chiqindilar tarkibidan tozalangan palladiy kukuni va platina yarim mahsulotini shoh arog'ida eritish orqali ajratib olishning yangi texnologiyasini ishlab chiqishdir.
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
Tadqiqot obyekti sifatida "Olmaliq kon-metallurgiya kombinati" AJ mis eritish sanoati texnogen chiqindilari hisoblangan qizil shlam-lari olingan.
Material va metodlar
Mazkur tadqiqot mis shlamining tarkibi va palladiyning qaytarilish usullarini o'rganish, uni tanlab eritish, cho'ktirishning turli usullari va toblash jarayonlarini tadqiq qilishga asos-langan. Shu maqsadda XRD-6100 (Shimadzu, Yaponiya) apparatida mis shlami tarkibidagi nodir metallar miqdori va shakli rentgen faza-li tahlil usullari yordamida aniqlandi. Biz Pd Ka-nurlanishdan (P-filtr, Pd, 1,348 tok rejimi va quvur kuchlanishi 30 Ma, 30 kV) 0,02 gradus qadam bilan 4 grad/daq. doimiy detektor ayla-nish tezligidan foydalandik (ro/20- bog'lanish) va skanerlash burchagi 4 dan 80o gacha o'zgarib turdi. Mis elektrolit shlamlarining elektrolizdan keyingi nodir metallar va PGM miqdorining difraktogrammasi olindi. Natijada shlamda metallarning juda katta miqdori borligi aniqlandi: oltin - 2,556; 1,648 A0 va palladiy metall 2,7 A0. Qayta ishlash texnologiyalari natijasida olingan palladiy kukuni tahlili esa atom emis-siya spektroskopiyasi usulida amalga oshiril-di. Buning uchun ARL 31000 atom emissiya spektroskopidan foydalanildi. Palladiy kukuni tarkibida quyidagi qo'shimcha metallar borligi aniqlandi: platina, iridiy, ruteniy, surma, rux va qo'rg'oshin - 0,003 dan 0,1% gacha; rodiy, oltin, temir va nikel - har biri 0,001 dan 0,1% gacha; kumush, kremniy, alyuminiy, mis, mag-niy - har biri 0,001 dan 0,02% gacha [6, 27-b.]. Olingan palladiy kukunining kimyoviy tarkibi natijalari 6-jadvalda keltirilgan.
Tadqiqot natijalari
Chiqindi elektrolit eritmalaridan palladiy ajratib olish uchun quyidagi amaliyot bajaril-di: palladiy-tiokarbamid kompleksini tiokarba-mid eritmasida cho'ktirish, mahsulotni filtrlash, mahsulotni 500-600 0C da va 2-3 soat davomi-da kuydirish, hosil bo'lgan kuyindini yanchish va gidrazin eritmasi bilan qaytarish, qaytaril-gan mahsulotni distillangan suv bilan yuvish, keyin 100-110 0C haroratda quritish, quritilgan mahsulotni zar suvi eritmasida eritish. Palladiy eritma fazasiga o'tgach, filtrlash orqali mah-sulotning erimagan qismi ajratiladi. Platina
cho'ktirilgandan so'ng eritma ammiakli suv bilan Fe, Cu, Ni metallaridan cho'ktirishga yo'nal-tiriladi. Filtrlangach, cho'kma qoldiq omboriga tushadi, filtrlangan ammoniy xloroplatinat HCl bilan erimaydigan xloropalladozamin (XPZ)ga cho'ktiriladi, filtrlash va yuvishdan so'ng XPZ 600-900 °C da toblanadi va metall palladiyni olish uchun tozalanadi [7, 7-b.].
Eksperimentlar metodikasi
Palladiy-tiokarbamidli kompleksni cho'ktirish jarayoni 15-30 daqiqa davomida ara-lashtirgichli titan reaktorida amalga oshiriladi. Cho'kma tushgandan keyin cho'kma filtr orqali filtrlanadi, pH = 5 gacha distillangan suv bilan yuviladi, vakuum ostida quritiladi va mayda-lanadi, so'ngra termik parchalash orqali qim-matbaho metallar yuzasi ochiladi. Palladiyli kompleksning termal parchalanishiga doir taj-ribalar Snol markali mufel laboratoriya pechida o'tkazildi. Ushbu tadqiqotning maqsadi mahsulotning to'liq parchalanishi, zarrachalar yuzasini ochish, gaz fazasi harorati va tarkibi-ning parchalanish xarakteriga ta'sirini o'rganish hisoblanadi. Termik ishlov berishdan chiqqan mahsulot yanchish qurilmasida yanchiladi. Keyin palladiyli mahsulotga titanli reaktorda gidrazin eritmasi bilan ishlov beriladi. Shun-dan so'ng eritma 2-4 soat davomida 60-80 0C haroratgacha qizdirilib, gidrazin eritmasi bilan aralashtiriladi, metall palladiyli cho'kmasi ajra-tiladi va eritmada qolgan palladiy konsentrat-siyasi tahlil qilinadi. Qaytarilish jarayoni tuga-gandan so'ng palladiy oraliq mahsuloti gidrazin qoldiqlarini olib tashlash uchun distillangan suv bilan yaxshilab yuviladi va 100-110 0C haroratda quritishga qo'yiladi [8, 167-b.].
Palladiy va platina eruvchanlik darajasi-ning jarayon davomiyligi va shoh arog'i sarfiga bog'liqligini aniqlash bo'yicha tajribalar quyi-dagicha amalga oshirildi: quritilgan palladiy mahsuloti kichik qismlarga bo'linib, V -0,05 m3 hajmli qizdirilgan idishga quyiladi. Unda nitrat va xlorid kislotasi aralashmasi ol-dindan tayyorlanadi. Zar suvi sarfi 100 g palladiy kukuni uchun 2 litrni tashkil qiladi. Eritma 1-2 soat davomida doimiy qizdiriladi.
Qimmatbaho metallar eritma tarkibiga o'tgandan so'ng mahsulotning erimagan qismi filtrlanadi va kek shaklida chiqindiga chiqarila-
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
«
Я
di. Tadqiqotlar natijasida platina cho'ktiruvchi-si sifatida ammoniy xlorid tanlandi: u eritmadan faqat platinani cho'ktiradi, palladiy esa eritma-da qoladi. Eritmaga mexanik aralashtirish bilan reaktorda oz miqdorda ammoniy xlorid bilan ishlov beriladi va platina cho'kmaga tushirila-di. O'tkazilgan tajribalarga ko'ra, cho'ktirish davomiyligi 1-2 soatni tashkil qiladi. Hosil bo'lgan platina cho'kmasi filtrlash yo'li bilan eritmadan ajratiladi va qolgan eritmaning tarkibi tahlil qilinadi. Dastlabki va yakuniy natijalarni tahlil qilish asosida platinani cho'k-tirishning to'liqligi aniqlandi. Cho'ktirilgan platina cho'kmasi tozalangan platina olish uchun keyingi qayta ishlashga yuboriladi. Palladiyni o'z ichiga olgan qolgan eritma qo'shimchalar-dan (Fe, Cu, Ni va boshq.) tozalashga jo'natildi. Xloropaldozamin titanli reaktorda xlorid kislota qo'shilgan holda cho'ktiriladi. XPZ (Xloropal-ladozamin) cho'ktirilgandan so'ng eritma filtr-lanadi. Filtrlash va quritishdan keyin cho'kma toblashga, chiqindi eritmalar esa neytrallash uchun yuboriladi. Xloropalladozamin harorat-ni asta-sekin 600 °C dan 900 °C haroratgacha oshirish orqali parchalanadi va metall palladiy-ni olish uchun toblanadi. Toblangandan so'ng palladiy kukuni qo'lda yanchiladi va oxirgi tozalash jarayonida distirlangan suv, limon kis-
lotasi va chumoli kislotasi orqali yuvilib, toza-lik darajasi oshiriladi [9, 220-b.].
Tadqiqot natijalari tahlili
Palladiyni eritmalardan ajratishning bir necha usullari mavjud. Shu jumladan, cho'ktirish jarayonida foydalaniladigan eritmalar ham turlicha. Masalan, amaliyotda xlorid, ftorid, tio-karbamid yoki rodanid eritmalari qo'llaniladi. Metall palladiy nitrat kislota eritmalarida oson eriydi. Shuning uchun uni bunday eritmalardan metall shaklida cho'ktirish orqali ajratib olish jiddiy qiyinchiliklar tug'diradi [10, 55-b.].
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, tiokarbamid eritmasi palladiy va boshqa PGMlarni cho'ktirish uchun optimal reagentdir. Tajribalar tas-diqlaganidek, nodir metallar tiokarbamid eritmalari bilan o'zaro ta'sirlashganda, cho'kma hosil qiladi. Ulardan farqli o'laroq, faolroq bo'lgan rangli metallar esa eriydi va eritmaga o'tib, asosiy qimmatbaho komponentlarning cho'kmada qolishini ta'minlaydi [11, 11-b.]:
Pd(NOA + SC(NH2)2 = [Pd(SC(NH2)2](NO.)
32
Tarkibida palladiy miqdori har xil bo'lgan tiokarbamid eritmasi bilan palladiyni cho'ktirish bo'yicha tadqiqot natijalari 1-jadvalda kel-tirilgan.
1-jadval
Palladiy miqdori turlicha bo'lgan tiokarbamid eritmasi bilan palladiyni cho'ktirish
bo'yicha tadqiqotlar natijalari
№ Eritmadagi Pd miqdori, mg/l Tiokarbamid (tiomachevina) sarfi, gr Qolgan qoldiq eritmadagi Pd miqdori, mg/l Cho'kmaga tushgan Pd miqdori, % Pd cho'kmaga ajralish darajasi (E), %
1 50 2 5,2-11,5 8,15 78,12
2 50 3 5,4-9,5 8,41 81,27
3 75 4 10,7-14,3 12,78 82,15
4 75 4,3 10,1-12,25 13,56 83,67
5 87 5 10,3-13,5 18,51 86,73
б 87 5,3 8,7-9,94 20,69 88,92
7 105 б 8,5-12,6 20,99 91,33
8 105 6,2 7-9,51 21,52 92,75
9 127 7 4,13-7,67 22,45 94,63
10 127 7,5 4,25-5,71 27,27 96,05
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, palladiy va platinaning cho'ktirish jarayoniga metallar kon-sentratsiyasi va tiakarbamid eritmasi konsen-tratsiyasi, shuningdek, jarayonning davomiyligi ta'sir qiladi. Tiokarbamid eritmasining yuqori
konsentratsiyasi 70-90 g/l palladiy va boshqa qimmatli komponentlarning 98-99% gacha to'liq cho'kishiga yordam beradi. Metallarni cho'ktirish optimal rejimlari quyidagicha: t = 25-30 daq.; tiokarbamid sarfi 2-6 kg/kg; E = 96-98%.
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
Laboratoriya tadqiqotlari natijalariga ko'ra, hosil bo'lgan palladiy-tiokarbamid kompleksi-da palladiy miqdori palladiy uchun 1500-2000 g gacha ko'tariladi. Bunda metallning boyish darajasi 100 martaga yetadi [12, 35-b.]. Egri chiziqlar grafigidan (1-rasmga qarang) ko'ri-nib turibdiki, tiokarbamid eritmasining 70-90 g/l konsentratsiyasida palladiyning eng yuqori cho'kish darajasiga erishiladi - 94-96%. Optimal cho'kish vaqti 25-30 daqiqa.
Palladiy-tiokarbamid kompleksi das-tavval pechga yuklanadi, 300 0C quritiladi va harorat 500-600 0C yetganda parchala-na boshlaydi. Jarayon 3-4 soat davom eta-di. Termik parchalanish jarayonida palladiy cho'kmasi quyidagi reaksiyada parchalanadi [13, 32-b.]:
2[Pd(SC(NH2)2](NO3)2 +8,5O2^PdO * PdO,+8NO,î+2SO,î+2CO,î+4H,Oî
1-rasm. Qimmatbaho komponent cho'ktirish darajasining jarayon davomiyligi va tiokarbamid eritmasi konsentratsiyasiga bog'liqligi
Termik parchalanishni o'rganish natijalari palladiyning keyingi zar suvida eruvchanlik darajasining parchalanish rejimlariga bog'liqligini ko'rsatadi. Bu bog'liqlik 2-jadvalda ko'rsatil-gan. Jadvaldan ko'rinib turibdiki, palladiyning maksimal 95,34% erishiga mahsulotni 600 °C da
kuydirish orqali erishiladi. Buning sababi shun-daki, yuqori haroratli kuydirish palladiy komp-leksini metall holatga to'liq parchalash va metallar sirtini ochish, natijada palladiyning shoh arog'i eritmasida erish darajasini oshirish imkonini beradi.
2-jadval
Kuydirish haroratining t = 300-600 0C palladiyning shoh arog'i eritmasida erish darajasiga bog'liqligini o'rganish natijalari
№ Kuydirish harorati, T, 0С Kuydirishdan keying kuyindi massasi, (boshlang'ich namuna massasi 50 g), g Pd ning shoh arog'ida eruvchanligi, %
1 300 43 70,25
2 300 42 71,43
3 350 41 73,78
4 350 40 72,52
5 400 40 80,19
6 400 39 81,56
7 450 37 84,57
8 450 35 85,11
9 500 27 88,78
10 525 26 89,23
11 550 25 94,27
12 550 24 96,63
13 600 25 95,34
14 600 25 95,21
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
ft
Я
Eksperiment natijalari shuni ko'rsatadiki, 550 0C dan past haroratlarda termal parchala-nish palladiyning shoh arog'ida erishining keyingi bosqichida eruvchanlik darajasiga sal-biy ta'sir qiladi. Buning sababi shundaki, par-chalanadigan palladiy yana kislorod bilan oksid-lana boshlaydi va bu, o'z navbatida, eritish vaq-tida eruvchanlik darajasi pasayishiga olib ke-ladi. Ushbu xulosaga asoslanib, palladiyni o'z ichiga olgan mahsulot uchun termal parchala-nishning optimal harorati 550-600 0C oralig'ida tanlandi.
Adabiyotlar tahlilining ko'rsatishicha, rea-gentning eng kam sarflanishi, arzonligi va palladiy oksidining yuqori darajada tiklanishi gidrozin eritmasi bilan ta'minlanadi. Tavsiya etilgan texnologiyaning laboratoriya sinovlari-ning kengaytirilgan laboratoriya sharoitidagi davomiyligi 2-4 soatni tashkil etdi. Dastlabki va olingan mahsulotlardagi metall miqdorini tahlil qilish natijalariga ko'ra, palladiy qaytari-lishining to'liqligi ta'minlandi. Cho'kmaning qaytarilish reaksiyasi quyidagicha [14, 18-b.]:
PdO * PdO2 + N2H4 = Pd * PdO + N2 + H2O 2Pd * PdO + N2H4 = 4Pd + N2 + 2H2O
Palladiyni tiklash jarayoni tugagandan so'ng oraliq mahsulot gidrazin qoldiqlarini olib tashlash uchun distillangan suv bilan yaxshilab yuviladi va 100-110 0C haroratda quritishga qo'yiladi. Laboratoriya mufel pechda palladiy mahsuloti keyingi jarayonga tayyorlash uchun namlikdan quritiladi. Mavjud texnologiyaga
ko'ra, palladiy nitrat kislota bilan bir necha marta eritiladi. Biroq bu texnologiya o'zi-ni oqlamadi, bu fakt palladiy ajratib olish darajasini oshirishni zar suvida eritish jara-yonisiz amalga oshirib bo'lmasligini isbotladi. Olib borilgan tajriba sinovlari natijasida yan-gi texnlogik sxema ishlab chiqildi (3-rasm). Buning natijasida platina va palladiyning erish darajasini ko'tarish hamda ajratib olish umumiy darajasini keskin oshirishga erishildi [15, 80-b.].
Tajribalarga ko'ra, eritish jarayonining davomiyligi oshishi bilan metallarning eruvchanlik darajasi ham oshadi, chunki palladiy va platinaning shoh arog'ida eruvchanligi ja-rayon kinetikasi bilan bog'liq. Palladiyning erish darajasi platinaning eruvchanlik dara-jasidan yuqori ekanligini quyidagi diagram-madan ko'rish mumkin (2-rasm). Bu palladiyning umumiy tiklanishi platinanikidan yuqori ekanligi bilan izohlanadi. Eruvchanlikka ta'sir qiluvchi asosiy omillar shoh arog'i eritmasi konsentratsiyasi va uning sarfidir. Eksperi-mental ravishda aniqlandiki, eritish vaqtining oshishi bilan eritma sarfi ham ortadi. Buning natijasida eritmadagi palladiy konsentratsiyasi oshadi va jarayon davomiyligi 120 daqiqa bo'lganda, sarf 200 g/dm3 ni tashkil qiladi va 100 g palladiy mahsulotiga 2 litr reaktiv sarf-landi. Olingan natijalar asosida palladiy mah-sulotini eritishning optimal rejimlari aniqlan-di. Grafikning egri chiziqlari (2-rasm) platinoid guruhidagi metallar, xususan, platina va palladiyning eruvchanligi oshishini ko'rsatadi.
2-rasm. Jarayon davomiyligi va shoh arog'i eritmasining platina va palladiy
eruvchanligiga bog'liqligi
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
3Pd + 18HCl +4HNO
3 3H2[PdCl6] + 4NOÎ + 8H20
3Pt + 18HCl +4HNO3 —3H2[PtCl6] + 4NO| +
83H20
6
Shu bilan birga, toblangan mahsulotda mavjud bo'lgan qo'shimcha metallar ham eritmada yuqori miqdorda eriydi va eritma tarkibiga o'tib, uni ifloslantiradi. Eritmani tah-lil qilish natijasida ushbu qo'shimcha metallar miqdori aniqlandi, ular tarkibida past konsen-tratsiyali Fe, Cu, Ni, Au, Ag borligi ko'rindi [16, 253-b.].
Platina va palladiyning shoh arog'i eritma-sida erish reaksiyasi quyidagicha:
Qimmatbaho metallar eritma tarkibiga o'tgandan so'ng mahsulotning erimagan qis-mi filtrlanadi va chiqindi shaklida chiqariladi. Metalli eritmadan platina olish uchun keyingi tajribalar o'tkazildi. Platina cho'ktiruvchisi si-fatida ammoniy xlorid eritmasi tanlandi: u eritmadan faqat platinani cho'ktiradi, palladiy esa eritmada qoladi. Eritmaga mexanik aralashtir-ma reaktorda oz miqdorda ammoniy xlorid bilan ishlov beriladi.
Tajribalar jarayonida ma'lum bo'ldiki, ja-rayon qancha uzoq davom etsa, ammoniy xlo-rid eritmasi shuncha ko'p sarflanadi, shu bilan birga, platinaning cho'kish darajasi ham ortadi. Natijalar 3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval
Ammoniy xlorat bilan platina cho'ktirish jarayonining optimal rejimi va davomiyligini
aniqlash bo'yicha tajribalar natijalari
№ Cho'ktirish vaqti, daq. Ammoniy xlorat sarfi, l Cho'kmada platina miqdori, % Platinaning cho'kmaga ajralish darajasi, %
1 30 5 16 68,56
2 60 10 20 72,21
3 90 15 26 76,89
4 120 20 28 80,23
5 150 25 30 86,72
6 160 30 30 86,68
3-jadvaldan ko'rinib turibdiki, platina cho'kish vaqtining 150 daqiqadan ortishi tiklanishning oshishini ta'minlamaydi. Shu-ning uchun optimal cho'ktirish vaqti 150 daqiqa etib belgilandi. Maksimal tiklanishni beruvchi reagentning minimal sarfi 25 litr-ni tashkil qildi. Eksperimentlar natijalari sa-noatda joriy qilish uchun asos qilib olindi va cho'ktirish vaqtida tetraxloropalladiy kislotasi eritmada qolib, cho'kma ammoniy geksaxlor-platinat (IV) shaklida tushishini ko'rsatdi [17, 212-220 b.]:
H2[PtCl6] + 2NH4Cl = |(NH4)2[PtCl6 ]+ 2HCl H2[PdCl4] + 2NH4Cl —(NH4)2[PdCl4]+ 2HCl
(NH4)2[PdCl4] + 4NH3 - [Pd(NH3)4]Cl2 +
2NH4Cl
Ammiakli suv palladiyga erituvchi sifati-da ta'sir qiladi va shu sababli palladiy eritma fazasiga o'tadi. Eritmada ba'zi qo'shimchalar bilan o'zaro ta'sir qiluvchi ammoniy gidroksid eritmasi zararli metallarni gidroksidlar shaklida suvda erimaydigan cho'kma hosil qilib cho'ka-di:
Fe(OHy, Cu(OH)2j, Ni(OH)2j.
FeCl3 + 3NH4OH — Fe(OH)3|+ 3NH4Cl CuCl2 + 2NH4OH — Cu(OH)2| + 2NH4Cl NiCl2 + 2NH4OH — Ni(OH)2| + 2NH4Cl
Palladiy eritmasini qo'shimchalardan tozalashning eng maqbul usullarini aniqlash uchun bir qator tajribalar o'tkazildi. Ammiak asta-sekin eritmaga kiritildi. Agar ammoniy gidroksid miqdori ko'paytirilsa, quyidagi birik-ma hosil bo'ladi:
Keyinchalik dixlorodiamminopalladiy (II) (XPZ-palladozoamin)ning cho'kishi va kislota-li muhitning XPZ cho'kishiga ta'siri o'rganil-di. Buning uchun maxsus tanlangan cho'ktirish texnologiyasi ishlab chiqilgan (3-rasm va for-mulalarga qarang).
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
[Pd(NH) 1 CL+ 2HCl = ^(NHXClJj +
«
Я
2NH4Cl
Tajribalar turli konsentratsiyalarda va turli miqdorda xlorid kislota eritmasida o'tkazildi. Eksperimental ravishda HCl ning qo'shilgan miqdori ko'p bo'lmasligi kerakligi aniqlandi, chunki hosil bo'lgan kompleks yana eritma fazasiga o'tishi mumkin [1S, 24-25b.].
[Pd(NH3)2Cl2] + 2HCl - (NH4)2[PdCl4]
Tajribalar davomida palladiyni xlorid kislota eritmasida cho'ktirishning optimal rejimlari aniqlandi: HCl ning sarfi 100 g palladiy kukuniga 1 litr, cho'kma muhiti pH = 1-2. Palladiy va platina cho'kishining maqbul ko'rsatkichlari 4-jadvalda keltiril-gan.
4-jadval
Palladiyni cho'ktirishning maqbul omillarini o'rganish tajriba natijalari
№ Cho'ktirish vaqti, daq. Xlorid kislotasi sarfi, 100 g Pd olish uchun, l HCl konsentratsiyasi, % Cho'kmada palladiy miqdori, % Palladiyning XPZga ajralish darajasi, %
1 10 0,20 30 40 51,S
2 15 0,25 40 50 62,9
3 20 0,50 45 60 71,4
4 25 0,75 50 70 S6,7
5 30 1,0 65 S0 96,S
б 40 1,25 65 65 S0,7
Jadvaldan ko'rish mumkinki, 100 g palladiyni cho'ktirish uchun 1 litr xlorid kislotasi sarflanadi, optimal jarayon vaqti 30 daqiqani tashkil qiladi. Jarayonni davom ettirish palladiy cho'kishining pasayishi va xlorid kislotasi iste'moli oshishiga olib keladi. Palladozoamin-ni xlorid kislotasi bilan cho'ktirish jarayonida gidratlar filtrlash yo'li bilan ajratiladi, qolgan komplekslar parchalanadi va affinajlanadigan metallning cho'kishiga xalaqit bermaydi. Agar jarayon davomiyligi 40 daqiqagacha oshsa, u holda xlorid kislotasi iste'moli 1,25 litrgacha ortadi. Gap shundaki, cho'kmaga tushgan palladiy asta-sekin yana xlorid kislotada eriy bosh-laydi. Palladiy oksidini tiklash uchun 100 g Pd kukuni uchun 200 ml reaktiv iste'moli bilan chumoli kislotasi ishlatiladi [19, 261-263 b.].
2PdO + HCOOH^ Pd + |CO2 + H2O
Taklif etilayotgan texnologiya jarayon davomiyligini qisqartirishi aniqlandi. Bu amali-yotda katta hajmdagi chiqindini qayta ishlash uchun muhim omildir.
Olingan kukun tarkibida juda oz miqdorda Pb, Sn va boshqa metall aralashmalarini saqlay-di. Uni qo'shimchalardan tozalash uchun biz kukunni limon kislotasi bilan qayta ishlaymiz
(limon kislotasi iste'moli 100 g Pd kukuniga 200 ml). Qo'shimchalardan tozalangandan so'ng kukun distillangan suv bilan yuviladi va mahsulot quritiladi. Natijada tozalangan Pd kukuni hosil bo'ladi.
Keng qamrovli tadqiqotlar, jumladan, bir qator tajriba va sinovlar natijasida 17 ta op-eratsiyadan va umumiy jarayon davomiyligi 24-26 soatdan iborat yangi texnologik sxema ishlab chiqildi (3-rasm). Bunda palladiyning 1 litrida 50 mg.ni tashkil etgan eritmalaridan 84% gacha ajralish darajasi bilan palladiy maksimal ajratib olindi. Natijada palladiyning massa ulushi 99,5-99,94% holda tozalangan va affinajlangan palladiy kukuni hosil bo'ldi (5-jadval).
Ishlatilgan elektrolitlarni qayta ishlash-ning zamonaviy kompleks usullaridan foyda-lanish natijasida chiqindilar tarkibidan platina va palladiyni to'liq ajratib olishga erishildi. Texnologiya ekologik nuqtayi nazardan ham maqsadga muvofiq bo'lib, texnogen chiqin-dilarni qayta ishlash natijasida chiqindilar yig'ilgan yerlar bo'shatiladi va atrof-muhitga salbiy ta'siri kamayadi, shuningdek, qo'shim-cha qimmatbaho metallar ajratib olish hiso-biga iqtisodiy samaradorlikka erishiladi [20, 38-b.].
Texnogen chiqindi (mis shlami chiqindisi)
CS (NH2)2
Oksidlanish
I
Cho'ktirish
Filtrlash
kek
i
Kuydirish 500-600 0C Kislotali eritmalar neytral-
r lashga jo'natiladi
Yanchish
I
'Shoh arog'ida" eritish
Filtrlash
NHOH
4
Boshqa platinoidlarni ajra-tib olish uchun qayta ish-lashga yuborish (Os, Ir, Rh)
" I ~
Eritma palladiyni ajratib olishga tushadi
Neytrallab, qo'shimchalar-dan tozalash
NH4OH
T
Filtrlash
Neytrallab, qo'shimchalar-dan tozalash
I
Toblash
NH Cl
4
Platinani cho'ktirish
Yanchish va chumoli kislotali ishlov berish
Sof holdagi Palladiy kukuni
Filtrlash va quritish
Platina cho'kmasi
Toblash 850 0C
Yanchish
Pd eritma 35%li nitrat kislotasida yuvish
Yuvish va quritish
Sof holdagi Platina kukuni
3-rasm. Texnogen chiqindilardan platina va palladiy metallarini ajratib olishning tavsiya
etilgan innovatsion texnologik sxemasi
Ushbu texnologiyaning joriy etilishi, shub-hasiz, platina va palladiyni qo'shimcha ajratib olish hisobiga ijobiy iqtisodiy (7 764 547 682,08
so'm) samara beradi va sanoat chiqindilari to'plangan joylarda ekologik vaziyat yaxshila-nishiga olib keladi.
Affinajlangan palladiy kukunining fizik-kimyoviy tahlil natijalari
5-jadval
Na-muna № Mahsulot nomi Ulushi, %
Pd Pt Rh Ir Ru Au Pb Fe Si Sn Al
10 Pd kukuni 99,90 0,0036 0,0312 0,0003 0,0038 0,0068 0,0026 0,00119 <0,0001 <0,0001 0,0002
Ulushi, %
Sb Ag Mg Zn Cu Ni Mn Cr Co Ca
0,0025 0,0244 0,0003 <0,0001 0,0055 0,0012 0,0001 0,0004 0,0005 0,0006
Na-muna № Mah-sulot nomi Ulushi, %
Pd Pt Rh Ir Ru Au Pb Fe Si Sn Al
11 Pd kukuni 99,94 0,0022 0,0310 0,0003 0,0039 0,0032 <0,0001 0,0055 <0,0001 <0,0001 0,0003
Ulushi, %
Sb Ag Mg Zn Cu Ni Mn Cr Co Ca
0,0022 <0,0001 0,0001 <0,0001 0,0050 0,0012 0,0001 0,0006 0,0005 0,0004
Xulosalar
Tavsiya etilgan texnologiyaning afzalliklari quyidagilardan iborat: olingan palladiy kukunining yuqori tozaligi, kam energiya sarfi, yuqori mahsuldorlik, reagentlarning tejamkor-ligi va platina guruhi metallarining yuqori dara-jada kompleks ajratib olinishi.
Tadqiqotlar natijalariga ko'ra, quyidagi ilmiy yangiliklarga erishildi va xulosalar chiqa-rildi:
- texnogen chiqindi hisoblangan chiqindi elektrolitlardan palladiy ajratib olish texnologi-yasini amalga oshirish tartibi keltirilgan;
- birinchi marta platina guruhi metallarini texnogen chiqindilardan shoh arog'ida eritish-ning optimal reagentlar va parametrlari rejim-lari aniqlangan;
- tayyor mahsulot olish uchun chiqindi elekt-rolitlarni qayta ishlashning yangi texnologik sxemasi ishlab chiqilgan;
- birinchi marta texnogen chiqindilardan palladiy va platinani to'liq cho'ktirish usullari va ularni qayta tiklash hamda ajratish usullari ishlab chiqilgan va patent olish uchun taqdim etilgan;
Shoh arog'ida eritish bo'yicha laboratoriya tadqiqotlari natijasida quyidagilar aniqlandi:
- palladiyning chegaralangan tiklanish dara-jasini 55% dan 84% gacha oshirish mumkinligi;
- olingan palladiy kukunining tozaligi 90% dan 99,9-99,94% gacha oshirilishi;
- yo'ldosh usulda uchrovchi qimmatbaho platina metalining ajralish darajasi ikki baro-barga orttiriladi.
REFERENCES
1. Masleniskij I.N., Chugaev L.V., Borbat V.F., Nikitin M.V., Strizhko L.S. Metallur-gija blagorodnyh metallov [Metallurgy of precious metals]. Moscow, Metallurgiya Publ., 1987, pp. 410-411, 414-416.
2. Kotlyar Ju.A., Meretukov M.A., Strijko L.S. Metallurgija blagorodnyh metallov [Metallurgy of precious metals. Textbook]. Moscow, Ruda i metall Publ., 2005, 432 p.
3. Hursanov A.X., Hasanov A.S., Abdukadirov A.A., Vohidov B.R. Texnologija platinoidov [Platinoid technology]. Tashkent, Muharrir Publ., 2021, no. 29, pp. 33, 88, 216-217.
4. Hursanov A.X., Hasanov A.S., Vohidov B.R. Razrabotka texnologii poluchenija affiniro-vannogo palladievogo poroshka iz otrabotannyh jelektrolitov [Development of technology for
obtaining refined palladium powder from spent electrolytes]. Gornij vestnik Uzbekistana - Mountain Bulletin of Uzbekistan, 2019, no. 1 (76), pp. 58-61. Available at: http://gorniyvestnik.uz/ru/ release/2019/1/.
5. Hasanov A.S., Vohidov B.R. Sovremennye problemy i innovacionnye tehnologii reshenija voprosov pererabotki texnogennyh mestorozhdenij Almalykskogo GMK [Modern problems and innovative technologies for solving the issues of processing technogenic deposits of the Almalyk MMC]. International Scientific and Practical Conference. Almalyk, Mukharri, 2019, pp. 122-126.
6. Hasanov A.S., Vohidov B.R., Hamidov R.A., Sirozhov T.T., Mamaraimov G.F., Xuzha-mov U.U. Issledovanie povyshenoj stepeni izvlechenija i chistoti affinirovannogo palladievogo poroshka iz sbrosnyh rastvorov [Investigation of increasing the degree of recovery and purity of refined palladium powder from waste solutions]. UNIVERSUM, Technical science, Moscow, 2019, no. 9, pp. 20-30. Available at: https://7universum.com/ru/tech/archive/category/966/.
7. Xasanov A.S., Voxidov B.R., Rustamov S.U., Norov G.M., Barakaev A.M., Toshi-mov B.N., Turobov Sh.N. Issledovanie texnologii izvlecheniya palladiya iz otrabotannwx elektro-litov [Investigation of the technology for extracting palladium from spent electrolytes]. Scientific methodical journal "Achievements of Science and Education", Ivanovo, Russian Federation, 2019, no. 7 (48), pp. 5-7.
8. Borbat V.F. Metallurgiya platinovix metallov [Metallurgy of platinum metals]. Moscow, Metallurgy, 1977, p.167.
9. Xursanov A.X., Xasanov A.S., Abdukadirov A.A., Voxidov B.R. Platinoidlar texnologiyasi [Platinoid technology]. Toshkent, Muharrir Publ., 2020, 220 p.
10. Vokhidov B.R. Nauchnoe obosnovanie texnologii polucheniya chistogo poroshka palladiya iz texnogennix elektrolitov [Scientific substantiation of the technology for obtaining pure palladium powder from technogenic electrolytes]. XI International correspondence scientific specialized conference «International scientific review of the technical sciences, mathematics and computer science» BOSTON. (USA), 2019. p. 55-62.
11. Hursanov A.X., Hasanov A.S., Abdukadirov A.A., Usmankulov O.N., Vohidov B.R., Askarov B.M., Umaraliev I.S., Abduvaitov D.S. Sposob izvlechenija affinirovannogo palladievogo poroshka ot otra-botannyh jelektrolitov [Method for recovering refined palladium powder from spent electrolytes]. Patent № IAP 20190183. 30.04.2019.
12. Sharipov H.T., Borbat V.F., Daminova Sh.Sh., Kadirova Z.Ch. Himija i tehnologija plati-novyh metallov [Chemistry and technology of platinum metals]. Tashkent, Universitet, 2018, pp. 3-5, 14-28, 35-40.
13. Vohidov B.R., Hasanov A.S. Issledovanie i razrabotka tehnologii izvlechenija metallov platinovyh grupp iz tehnogennogo syr'ja AO «AGMK» [Research and development of technology for extracting platinum group metals from technogenic raw materials of JSC "AGMK"]. XIV-XIV International conference. Institute of Chemistry and Chemical Technology, Siberian Branch of the Russian Academy of Sciences, Krasnoyarsk, September 6, 2021, pp. 29-32.
14. Sanakulov K.S. Konceptualnye osnovy reshenija problem pererabotki tehnogennogo syr'ja [Conceptual foundations for solving the problems of processing technogenic raw materials]. Modern problems and innovative technologies for solving the problems of processing technogenic deposits of the Almalyk MMC. International scientific and practical conference, 2019. pp. 18-21.
15. Hasanov A.S., Vohidov B.R., Aripov A.R., Nemenenok B.M. Issledovanie povyshenija stepeni izvlechenija affinirovannogo palladievogo poroshka iz sbrosnyh rastvorov [Investigation of increasing the degree of recovery of refined palladium powder from waste solutions]. Scientific-methodical journal Casting and Metallurgy, Materials Science - Belarus, 2020, March, no. 1 (78), pp. 78-86. Available at: https://lim.bntu.by/jour/issue/view/86/showToc; doi. org/10.21122/1683-6065-2020-1-78-86/.
ТЕХНИКА ФАНЛАРИ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ TECHNICAL SCIENCE
ft
Я
16. Reddy B.R., Raju B., Jin Young Lee, Hyung Kyu Park. Process for the separation and recovery of palladium and platinum from spent automobile catalyst leach liquor using. Journal of Hazardous Materials, 2010, pp. 253-258.
17. Blac W. The Platinum group metals industry. Godhead Publ. Ltd. 2000, pp. 212-220.
18. Hursanov A.H., Hasanov A.S., Askarov B.M., Vohidov B.R. Sposob izvlechenija af-finirovannogo palladievogo poroshka ot otrabotannyh jelektrolitov [Method for recovering refined palladium powder from spent electrolytes]. Tashkent, 2020. O'zbekiston Respublikasi Intelektual mulk agentligi Rasmiy axborotnomasi - Official Bulletin of the Intellectual Property Agency of the Republic of Uzbekistan, 01.10.2020, no. 10 (234), pp. 24-25.
19. Vohidov B.R., Hasanov A.S. Razrabotka sposoba ochistki palladievogo poroshka ot primesej [Development of a method for purification of palladium powder from impurities]. Science and Innovation, International Scientific and Technical Conference. Tashkent, 1 November 2019, pp. 261-263.
20. Vohidov B.R. Razrabotka texnologii poluchenija platinovyh metallov iz tehnogennyh othodov [Development of technology for obtaining platinum metals from industrial waste]. Eurasian Union of Scientists (ESU). Scientific-methodical journal, Moscow, 2020, June, no. 6 (75), pp. 38-46. DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2020.1.75/.
Taqrizchi: Doniyarov N.A., t.f.d., davlat konchilik instituti.
dotsent, Kimyo metallurgiya fakulteti dekani, Navoiy
