CC BY
24УДК 801.82.512.19-053.2
Кокиева А.
КЪЫРЫМТАТАР ФОЛЬКЛОР МЕТИНЛЕРИНДЕ САКЪЛЫ САТЫР АСТЫ МАНАЛАРНЫНЪ ОГРЕНИЛЮВИ
Аннотация. Эр бир миллетнинъ медениети, яшайыш тарзы, яшайыш къанунлары, озюни алып барувлары, тутувлары векиллерининъ анъында сакълыдыр. Халкъ агъыз иджа-дынынъ тиль афызасында тургъунлашып къалгъан ибарлер миллетнинъ аллель-хусус чиз-гилерини тешкиль этелер. Фольклор метинлеринде сакълы сатыр асты маналарнынъ огренилюви, алий окъув юртлары ве мектеп программаларына кирсетильген фольклор эсерлеринде даа айдынлатылмагъан асыл маналарнынъ тайинленюви ве тафсилятлы анълатылувы муимден муим бир меселе олып къалмакъта.
Анахтар сёзлер: къырымтатар халкъ агъыз иджады, бала фольклоры, медений кени-шлик, медений код, симгъа, огренюв.
Кокиева А.
ИЗУЧЕНИЕ СКРЫТЫХ СМЫСЛОВЫХ ПОДТЕКСТОВ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ
Аннотация. Культура каждой нации хранится в его сознании, фиксируется в языке и в языковом сознании, обуславливая национально культурную специфику. Изучение фольклорных текстов после редактирования и подведения их к литературным нормам - утеряли изначальный смысл. А в сохраненных рукописных текстах встречается бессмысленный набор слов, не позволяющих адекватно и глубоко анализировать текст. Изучение смысловой части текстов, выяснение их происхождения, функционирования может открыть широкий предел понятийного аппарата народной мудрости, кода духовной культуры. Депортация народа и наложение табу на код культуры, породило возникновение хаоса непониманий. Сегодня при сборе и изучении фольклорных произведений понимание этого пласта всё больше осложняется. Это и создаёт предпосылки для исследования основного значения культурного пространства. Выявление в них глубоких смыслов, и изучение их в школах и в высших учебных заведениях позволяют расширять языковые особенности и ценности культуры.
Ключевые слова: крымскотатарский фольклор, детский фольклор, культурное пространство, код культуры, символ, изучение.
Kokieva A.
STUDY LATENT SEMANTIC SUBTEKST IN THE CRIMEAN TATAR FOLKLORE
Summary. Culture of each nation is kept in its mind, fixed in the language and in the language consciousness, causing the national cultural identity. Today the study of Tatar folklore texts entails great difficulties. As what is left, so to speak, «on the surface» after editing and bringing them to literary norms - have lost the original meaning. The study of folklore texts as «the art of speech», as the narratives first of all led to the fact that folklore texts were interpreted from the point of view of the consciousness of modern man, and thus fit into the discourse of the present. So in the limits of the study of literature, these texts were represented as primitive, «em-bryonic» form of literature, an art form that did not correspond with the specific character of the
archaic consciousness: not contemplative, but first of all pragmatic. The study of notional part of folklore texts, to determine their origin, functions in a ritual or other context can open up a wide conceptual apparatus of folk wisdom. Then a folk text will appear as a means of ««language» of the culture. Language, therefore, in this case, will appear as one of the codes of culture. Modern scholars set in language consciousness the following codes of culture: somatic (bodily), spatial, temporal, subject, biomorphic, spiritual. Spiritual culture code incorporates all the above codes of culture, which are inextricably linked, and «work» on the spiritual culture code. Spiritual culture code composes moral values of people, permeates our being, determines evaluations given to yourself and the surrounding world. Revealing in them deep meanings, values allow us to increase the opportunities of culture.
Keywords: Crimean Tatar folklore, children's folklore, cultural space, cultural code, character, study.
Тедкъикъатымызнынъ эсас макъсады - бугуньки куньге къадар топлангъан ве огре-нильген фольклор эсерлеринде къулланылгъан айры сёзлерде, келимелерде, бейитлерде, дёртлюклерде, къараманларнынъ диалогик ве монологик нуткъунда, арекетлери ве ишмар-ларында, къараманларнынъ суретли тасвиратында медений кодларнынъ яни сатыр асты маналарынынъ тайинленильмеси ве оларнынъ эмиетининъ анълатылмасындан ибареттир. Бу мевзунынъ къырымтатар фольклористикасында аля даа огренильмегени тедкъикъаты-мызнынъ муимлигини тайинлей ве апробатив талиль оларакъ сайыла биле. Макъаледе илериде япыладжакъ тедкъикъатнынъ бир сыра аспектлери къайд этиле.
Этнопсихолингвистика ве лингвокультурологиянен огърашкъан алим В. Красных: «Фольклор эсерлерининъ айры сёзлери, келимелери, бейитлери, дёртлюклеринде, къара-манларнынъ диалогик ве монологик нуткъу, арекетлери, ишмарлары ве суретли тасвира-тында къулланылгъан медений кодларнынъ сатыр асты маналарынынъ тайинленилюви, айырылувы илимде медениет коду анълайышыны пейда этти» деп къайд эте [1, с. 232-233].
Марузамызда къайд этиледжек бир къач аспектлерге кечмезден эвель, къырымтатар фольклористикасынынъ илерилев тарихыны хатырлатайыкъ бу саада япылгъан хызметлер-ни анъайыкъ. Октябрь инкъилябындан эвель нешир олунгъан фольклор нумюнелеринде халкънынъ фикир этюв къабилиетининъ инджеликлери, телляфузынынъ усталыкълары, Къырымнынъ чешит койлеринде айтылгъаны ве эшитильгени киби, язылып алынгъаны ичюн, бугунь де бугунь гъает къыйметли вариет оларакъ сайылмакъта. Чюнки бу нумюне-лерде халкъ акъыл идракининъ джевхерлери тургъун алда сакъланып къалды. Фольклор эсерлерининъ бу нумюнелери илериде языладжакъ ильмий ишлернинъ акъикъий таянч нокътасы оладжагъына ич шубе ёкътыр. Къырымтатар фольклорынынъ сюргюнлик девринде миллий вариетнинъ гъаевий-бедиий эмиети совет сиясетининъ мерамына, девир-нинъ талабына уйдурылып, келиштирилип талиль олунды. Бу саада алынып барылгъан тедкъикъий ишлернинъ джумлеси къырымтатар фольклористикасында сиясетке уйгъун-лаштырылып талиль ве тедкъикъ эткен ёнелишни пейда эттилер. Нетиджеде, халкъ эдебия-ты хазинесининъ миллий джевхерлеринде асырлар девамында сакъланып къалгъан гъаевий-бедиий мана айдынлатылмады. Фольклор эсерлериндеки тарихий, этнографик, эт-нолингвистик, этнопсихологик меселелер сускъунлыкъ пердеси артында къалды. Фольклор эсерининъ там манасыны тарифлеген парчалар, муим сёзлер цензура тазыйыгъы алтында макъасланып, эсерден алынып быракъылды.
Сиясет тарафындан къоюлгъан макъсатлар базы вакъытларда озюмизнинъ элимизнен де амельге кечирильди. Фольклор эсерлерининъ муаррир козюнден кечиририлюви, муар-рир тарафындан тюзетилюви нетиджесинде бу девир фольклорында топлангъан ве нешир олунгъан халкъ эдебияты джыйынтыкълары эдебий тиль нормасына кетирилип, асыл нусха-джевхерлер бербат этильди. Бу эснада фольклор эсерлерининъ бутюн жанрларында халкънынъ миллий шуурыны сакъламакъ ичюн, хызмет эткен шиве зенгинликлери, халкъ тилининъ темель ташы, къайрала-къайрала ёкъ этиле башланды.
Шукюрлер олсун ки, тувгъан топракъкъа авдет олунгъан сонъ, кечмишке аит менбала-рны булмакъ имкяны, фольклор эсерлерининъ асыл нусхалар эсасында талиль ве тедкъикъ
этмек мейданы яратылды. Кечмиштен къалгъан дегерликлерни араштырмакъ, нешир этмек меселеси фольклор эсерлерининъ, асыл манасына къайтув заруриетини пейда этти. Фольклор эсерлеринде муджессемленген сатыр асты маналарнынъ огренилюви къырымтатар фольклористикасында алель-хусус бир ёнелишни пейда эте биле. Къадимий девирлерден берли халкъымызнынъ анъында кодлаштырылып, муджессемленген сёзлер, ибарелер мил-летнинъ медений вариети сайылыр. Олар бугунь де бугунь миллетнинъ фаний дюньясы-нынъ медений къыйметлерини сечмеге хызмет этип кельмектелер ве медений код анълайышыны такъдим этмектелер.
Фольклор эсерлерининъ кучюк жанрындан башлап, буюк жанрына къадар джумлесин-де - белли бир табир этильген арада онынъ огюни алмакъ ичюн, халкъ яшайыш тарзында тербиенинъ насыл тарафларына джиддий дикъкъат айырмакъ лязим олгъаны да табирлене. Бойле инджеликлер фольклор эсерлерининъ асыл манасында чокъусы алларда кодлашты-рылып бериле.
Эр бир миллетнинъ медениети, яшайыш тарзы, яшайыш къанунлары, озюни алып ба-рувлары, тутувлары векиллерининъ анъында сакълы тура. Бу меселелернинъ огренилюви нетиджесинде биз бир чокъ яшайыш коды, медениет коды, урф-адет коды ве иляхре код-ларны кешф эте билемиз.
Къырымтатар бала фольклорынынъ чешит жанрларында халкъ афызасыны арекетке ке-тирген ибарелерни айырмакъ мумкюн. Бу ибарелерде халкънынъ парлакъ келеджеги огърунда бильдирильген табирлер, айтылгъан ёл-ёрукълар, насиат ве васиетлер тарзында чешит шекиллерде такъдим олуналар. Амма къырымтатар бала фольклорынынъ базы жанрларында йыллар кечтикче денъише-денъише къатып къалгъан нумюнелердеки мана-ларны аныкъламакъ меселеси гъает муреккеп олгъаныны айтмалымыз.
Бала фольклорына аит нумюнелерде базы анълашылмагъан шейлернинъ сатыр асты маналарыны мисаллер эсасында сизге де нумейыш этмек истеймиз. Меселя:
Ине-ине, Иззет ине, Бекбав ине, Бекир ине, Шакир ине, чёкюр ине, Шатыргъайым, шатыргъайым, Шашгъайым, шашгъайым... Эбабилим, чыкъсын тилинъ [2, с. 183] киби парчада не акъкъында айтыла экен?
Асылында бу метинде айтылгъан фикирлернинъ манасы узеринде пек чокъ сенелер де-вамында ташынмакъ-тюшюнмек керек олды. Халкъ тыббыетини огренгенде, язып алынгъан малюматларнынъ саесинде, бу сатырларнынъ манасына айдынлыкъ кирсетильди. Яни бу са-тырлар рахметли Джафер Бекиров оджамызнынъ «Бала фольклоры» джыйынтыгъында кось-терильген бала фольклорынынъ бир чешити дегиль де, фольклор эсерлерининъ бугунь де бугунь даа огренильмеген «Ырымлар» болюгинден бир мисаль олгъаныны анъладыкъ.
Яни дёрт яшына еткен бала лакъырды этип оламаса, халкъ тилинен айткъанда, онынъ тили чыкъмаса, койде яшагъан къартанайгъа алып бара экенлер. Къартанай баланы огюне къаршылаштырып отурта, балагъа агъыны ачып, тилини чыкъармагъа тевсие эте. Къартана элиндеки бизнен баланынъ тилине санки ине сокъаджакъ киби арекетлер япып, бу такъмакъны айтып, такъмакълай башлай. Яни бойле этип, биз бу сатырлардан баланынъ тили чыкъсын деп, айтылгъан ырым такъмагъы олгъаныны анъладыкъ.
Иненинъ баланынъ лаф этип башлайджагъынен насыл бир алякъасы бар экен? Халкъ арасында бала пек чокъ лаф этсе, буюклер онъа: «Сус! Чокъ лаф этсенъ, тилинъе ине сокъарым» деген адет бар. Экинджиден, бир кимсенинъ тили зеэр олса, онынъ тили инеден де отькюр дерлер. Яни «тиль» ве «ине» халкънынъ миллий сёз вариетинде айны бир вазифе беджергенини айыра билемиз. «Тилинъе ине сокъарым» деп, къоркъузып, баланынъ лаф эткенини токътатыр экенлер. Кене де элине ине алып, косьтерме, суньий арекетлер япып, яни баланы къоркъузып, къоркъусыны чыкъарсалар, бала тез-тез лаф этип башлай экен. Шунынъ ичюн де, «шатыргъайым, шатыргъайым», демек, «шатыр-шутыр лаф эткейдим», -демек экен.
«Шашгъайым-шашгъайьш», - демек де, «Сен шатыр-шутыр лаф этип башлагъанда, мен шашып-шашып къалгъайым (къалайым) » демектир.
Демек, къырымтатар бала фольклорына аит жанрларнынъ нумюнелеринде (ырымларда) миллетнинъ сагълыгъыны сакълав огърунда тыббиет меселелеринен багълы олгъан ёл-ёрукълар да сакълы экен? Бойле этип, биз халкъ тыббиетининъ инджеликлерини де огрене билемиз.
Халкъ акъыл-идракининъ кодлары чокъусы алларда тезайтымларда сакъланып къалгъаны бельгиленди. Базы бир тезайтымлар тильден-тильге айтыла-айтыла манасыны ёкъ эткенлери сечильди. Амма бунъа бакъмадан, оларнынъ сатыр асты маналарыны ташы-нып-тюшюнип арекет этильсе, тапмакъ мумкюнаты олгъаны да тасдыкъланды. Меселя:
Чаталджада чатал чобан Япар, сатар чатал сабан. Ничюн япар, ничюн сатар, Чаталджада чатал чобан Япар, сатар чатал сабан? [2, с. 185]. киби тезайтымыны баланынъ тек кямилликнен айтувындан гъайры онынъ бу тезайтым-нынъ манасыны анълагъаны да муимдир. Чюнки бу тезайтымда терен мана бар.
Баланынъ нуткъ инкишафыны, нуткъ къабилиетини зенгинлештирген сатырларда халкъ тилининъ бедий тасвирий васталары усталыкъ иле къулланылгъаныны къайд этмек лязим-дир. Халкънынъ бедиий сёз вариетинде бедий символларны тарифлеген бу сёзлер бедиий образнынъ яратылмасына хызмет эткенини айырмалы.
«Чобан», «Сабан» сёзлери бири-бири янында ишлетилип, бизим анъымызда ассоциатив фикирлерни къабул этмеге хызмет эткенини сечтик. Чобаннынъ сабаннен не алып бере-джеги бар? Чобан чобанлыкъ этмек керек. Сабаннен ерни исе сабанджы сюрьмек керек. Амма бизим чатал чобан сабан япып сата ве сабанларны сатып, эр кесни шашырта. Чобан симасында халкъ арасында бизим чобангъа ошагъан инсанлар расткельгени бильдириле. Бу инсанларнынъ озьлери чатал, япкъан ишлери де чатал. Яни олар эки тюрлю ёллар сечелер, къолундан кельмеген шейлерни япмагъа уруналар. Яни бу мисальнинъ тербиевий ве табир этильген къыймети - халкъ озюне мунасип зенаатларны менимсемек ичюн, туткъан ёлундан таймамакъ керек деген ёл-ёрукъ анълатыла.
Ондан да гъайры бедий парчада аллитерация усулынен такъдим этильген фикир, сеслер уйгъунсызлыгъы иле де косьтериле. Яни эсерде тизильген сеслер уйгъунсызлыгъы инсанн-нынъ табиатындаки чизги уйгъунсызлыгъыны да анълаталар. Яни джемиетнинъ яшайыш тарзына уймагъан инсаннынъ табиат чизгилери бу адамны фена алларгъа обрата билир. Шунынъ ичюн де, бизим чобан бойле алгъа огърагъан экен, чаталджада яшай, чатал чобангъа чевириле ве чатал сабан япа.
Бу бедиий парчада къулланылгъан фииллернинъ даимийлик шекили чобаннынъ япкъан уйгъунсыз арекети халкъ арасында даа чокъ девирлер девамында девам эте биледжегини бильдире.
Инсаннынъ рухиет дюньясы олгъаны киби тасвирленген бу парчада уйгъунсыз бир иш япкъан инсан, озюнинъ уйгъунсыз бир иш япкъаныны билетурып, оны девам эткенини косьтере. Яни халкъ арасында укюм сюрген инатлыкъ табиат чизгиси миллетнинъ парлакъ келеджегине кедер этеджек бир унсур олгъаны акъкъында кодлаштырылып, табир бильди-риле.
Озюнинъ япкъан чобанлыгъындан кярланмагъан чобан, пакъылджылыкъкъа къапылып, къолундан кельмеген ишке къол урып, сабан ясап сатмагъа тутуна.
Бедиий парчада къулланылгъан юмор (аджвие) ярдымы иле инсаннынъ табиат чизгиси акъкъында «душмангъа кульдирип, досткъа агълатып» айтылыр деген мананы зеинимизде джанландыра.
Къырымтатар бала фольклорынынъ ана-бабалар я да буюклер тарафындан уйдурылып айтылгъан къандырма ве алдатма киби жанрларында эвлядыны ярамай къуветлерден сакълап тилек бильдирген сёзлерни расткетирмек мумкюн. Кениш дуйгъу ве фикирлерни озюнде муджессемлеп сакълагъан бу сёзлер халкъымызнынъ анъ дереджесини илерилетме-
ге имкян ве мейдан ярата. Къырымтатар бала фольклорынынъ сёз саньатында муджессем-ленген бу кодларнынъ акътарылмасы ве огренильмеси бугунь де бугунь муимден муим бир вазифедир. Олар асырлар девамында бозулмайып бизим кунюмизге де келип еттилер. Халкъ оларны ойле гузель ве усталыкънен ишлеген ки, оларнынъ зеинге синъип, акъылда къалувы ве эзберге уйгъун олмасы да инджеликнен тасвирленгендир.
Бойледже, къырымтатар бала фольклорынынъ чешит жанрларында бойле сатыр асты маналарны, халкъ яшайыш тарзынынъ, тарихы, этнография, этнопсихология, этнолингви-стикасынынъ анаясасыны арап тапмакъ мумкюн.
Шунынъ ичюн де миллетнинъ шуурыны, анълылыгъыны арттыраджакъ амеллерни къырымтатар бала фольклорынынъ нумюнелеринде де араштырып тапмакъ, оларны осе-яткъан несильге анълатмакъ ве еткизмек меселеси зарурдан да зарур бир меселе олып къалгъаныны унутмамалымыз. Энъ эсасы оларны балаларгъа эзберлетип, тилимизнинъ шырныкълыгъыны джоймамалымыз.
Халкъ агъыз иджадынынъ бедиетлигини мукеммеллештирген эсерлер, оларда къулла-нылгъан ибарелер, сёзлер, ракъам ремзлери (симгъалары) муайен структуралы-семантик ве поэтик вазифелерини беджерелер. Олар поэтик формулалар теркибинде тургъунлашып, бе-диий метинде аньаневий шекильде ишлетилелер [3, с. 48].
Иш чокълашып, эль-эльге тиймейип къалгъанда, къартларнынъ нуткъунда «докъуз толгъакъ бир кельди» деген ибарени эшиткендирсинъиз. Сачы тобугъындан да ашагъы тюшкен, яни сачы узун олгъан къызгъа «сачы докъуз тутам», «сачы докъуз къулач» деп тарифленгенини де биледирсинъиз [4, с. 33].
Бойле ибарелернинъ манасыны земане генчлерининъ чокъусы анъламайлар. Мисаль оларакъ, «докъуз толгъакъ бир кельди» деген ибареде къулланылгъан «докъуз» ракъамы эсасен «чокъ ишнинъ бир куньде япыладжагъыны анълатыр ве косьтерир [3, с. 126].
«Сачы докъуз тутам»», «сачы докъуз къулач» деп тарифленген келимеде къыз сачы-нынъ къалынлыгъы ве узунлыгъы косьтерилир [3, с. 136].
«Докъуз толгъакъ» ибареси - инсан вуджудындаки энъ зарур: козь, къулакъ, бурун, агъыз, тиш, тиль къол, аякъ, къарын киби азаларнынъ бирдемлигини анълата. Бу ибареде де докъуз сайысы аньаневий тарзда ишлетиле. Чюнки инсан тенинде экинджи дередже азалар ёкътыр, оларнынъ эписи инсан ичюн муимдир [4, с. 32].
Докъуз сайысы ишлетильген «докъуз айнынъ чаршембеси эп бирликте келир» деген келимеде «инсаннынъ япаджакъ ишининъ къарары артып кучь, къудрет къошулып япыладжагъыны бильдирир. «Докъуз тююмнен багъламакъ» демек, пек яхшы, мустехкем къорчаланмакъ, къорумакъ манасыны анълатыр. «Докъуз койден къувулгъан киши» кели-месинде - инсаннынъ сыр тутмагъа бильмегенинден, эр бир ерде бу сырны ачкъанындан, эр кеске сырны айткъаны ичюн, койде урьмети ве итибары джоюлгъаны анълатыла [4, с. 31].
«Бир аджджы къавенинъ къыркъ йыл хатири бардыр», «Къыркъ йыл тавукъ олып яшамакътан бир кунь хораз олмакъ даа эйидир» киби базы маналы келиме ве джумле-лерде къулланылгъан «къыркъ» ракъамынынъ бедиий вазифесини анъламагъанымыз себе-бинден, оларнынъ асыл манасыны тасавур этип оламаймыз [2, с. 48].
Пек зенгин инсанларгъа «Къыркъ анахтар иле догъулгъанлар» деп, айтылыр экен. Эр бир ерни бильген, эр шейден хабери олгъанларгъа «къыркъ эвнинъ кедиси (мышыгъы)» дей экенлер. Элинден эр бир иш кельген инсанларнынъ хасиетини «къыркъ къапынынъ мандалы» киби келиме анълатыр экен. «Къыркъ фурун отьмек ашамакъ керектир» деген ибаре узун-узадие бир вакъыт арасында япыладжакъ къыйын ишнинъ муддети, инсаннынъ бу арада акъыл-баликъ деврине еткени косьтерилир экен. «Къыркъ кумюшке докъуз такъла атар» киби ибареде озюнинъ къыймети ве фасиетини бильмеген инсаннынъ таби-ат чизгиси тарифленир [2, с. 49]. «Къыркъ къапынынъ анахтары бар элинде» киби джумле-де - къапыдан-къапы юрьген, эвиндеки ишлерине эмиет бермеген быралкъы къадыннынъ чизгиси тарифленгени шубесиздир.
Бойледже, фольклор эсерлерини топлав ве метинлернинъ огренилюви нетиджесинде онынъ эмиетли джеэтлери айырыла билир. Фольклор эсерлеринде къулланылгъан иба-
релер, дёртлюклер яни поэтик формулалар тиль зенгинликлерини сакълап кельмектелер. Урф-адетлер ве мерасимлер иле алякъадар олгъан мотивлер, левхалар бу сыр сандыгъында сырлы-сакълы къалмакъталар. Оларны топлап, огренип эмиетини тайинлемек меселеси девримизнинъ муимден муим вазифеси олып къалмакътадыр.
Теткъикъ олунгъан меселенинъ келеджекте къыйметли тарафлары. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ибарелер, дёртлюклер миллетнинъ тарихий эсаслары ве бедиий алемини огренмек ичюн муим бир менбадыр. Олар миллий тефеккюр муджиле-рини, къадимий мифологик тасавурларнынъ эмиетини терен анъламагъа ёл ачалар. Аньа-невий ремзлер тарзында халкънынъ анъына синъип къалгъан, ве, куньделик яшайышта ме-расим ве адетлеримизнинъ сырлы алемине сефер къыларакъ, халкъ акъыл-идракининъ аньаневий инджеликлерини темелли огренмеге хызмет этелер. Къадимий девирлерде яшагъан миллетнинъ дюньябакъышынынъ поэтик табиатыны тедкъикъ этильмесине кениш имкяниетлер ярата билелер.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология / В.В. Красных. - М.: Гнозис, 2002. -284 с.
2. Бекиров Дж. Къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы. Хрестоматия / Дж. Бекиров. - Ташкент: Укитувчи, 1991. - 247 с.
3. Джураев М. Магические числа в узбекских народных сказках / Маматкул Джураев. - Ташкент: ФАН, 1991. - 153 с.
4. Кокиева. А. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары. «Къыркъ» ракъамынынъ бедиий вазифелери / А. Кокиева // Культура народов Причерноморья -2011. - № 199. - Т.2. - С. 57-59.
5. Кокиева. А. Къырымтатар фольклор эсерлеринде къулланылгъан ракъамларнынъ сырлары. «Докъуз» ракъамынынъ бедиий вазифелери / А. Кокиева // Культура народов Причерноморья. -2010. - № 182. - С. 30-32.
