Научная статья на тему 'СПОРТЧИЛАРДА ЧАРЧАШ, ҚАЙТА ТИКЛАНИШНИНГ РАЦИОНАЛ НИСБАТИ ВА ТРЕНИРОВКАНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ'

СПОРТЧИЛАРДА ЧАРЧАШ, ҚАЙТА ТИКЛАНИШНИНГ РАЦИОНАЛ НИСБАТИ ВА ТРЕНИРОВКАНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
149
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
СПОРТЧИЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ АСОСИЙ ТУРИ БЎЛГАН СПОРТ ТРЕНИРОВКАСИ ЖИСМОНИЙ МАШқЛАР БИЛАН МУНТАЗАМ РАВИШДА ШУғУЛЛАНИШНИ ТАқОЗО ЭТАДИ / БУ ЭСА ОРГАНИЗМНИНГ ФУНКЦИОНАЛ ИМКОНИЯТЛАРИНИ ВА қОБИЛИЯТИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРАДИ

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Исақов Қ.К., Қосимов И.У.

Мақолада чарчаш ва қайта тикланишнинг рационал нисбати тренировканинг физиологик асослари ва ишни қайтадан бажариш учун барча физиологик функцияларнинг тикланиш жараёнлари тахлил қилинди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RATIONAL RATIO OF TIREDNESS, RECONSTRUCTION IN ATHLETES AND PHYSIOLOGICAL BASIS OF TRAINING

The article analyzes the rational ratio of fatigue and recovery, the physiological basis of training and the recovery process of all physiological functions for re-work

Текст научной работы на тему «СПОРТЧИЛАРДА ЧАРЧАШ, ҚАЙТА ТИКЛАНИШНИНГ РАЦИОНАЛ НИСБАТИ ВА ТРЕНИРОВКАНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ»

Исаков Ц.К. реабилитология, спорт тиббиёти ва жисмоний тарбия кафедраси ассистенты

ЛДТИ Цосимов И. У. реабилитология, спорт тиббиёти ва жисмоний тарбия кафедраси ассистенти

АДТИ

СПОРТЧИЛАРДА ЧАРЧАШ, КАЙТА ТИКЛАНИШНИНГ РАЦИОНАЛ НИСБАТИ ВА ТРЕНИРОВКАНИНГ ФИЗИОЛОГИК

АСОСЛАРИ

Аннотация: Мацолада чарчаш ва цайта тикланишнинг рационал нисбати тренировканинг физиологик асослари ва ишни цайтадан бажариш учун барча физиологик функцияларнинг тикланиш жараёнлари тахлил цилинди

Калит сузлари: Спортчилар тайёрлашнинг асосий тури булган спорт тренировкаси жисмоний машцлар билан мунтазам равишда шузулланишни тацозо этади, бу эса организмнинг функционал имкониятларини ва цобилиятининг такомиллаштиради.

Isakov K. K. assistant

department of rehabilitation, sports medicine and physical education

ASMI Kasimov I.U. assistant

department of rehabilitation, sports medicine and physical education

ASMI

RATIONAL RATIO OF TIREDNESS, RECONSTRUCTION IN ATHLETES AND PHYSIOLOGICAL BASIS OF TRAINING

Abstract: The article analyzes the rational ratio of fatigue and recovery, the physiological basis of training and the recovery process of all physiological functions for re-work

Keywords: Sports training, which is the main type of training of athletes, requires regular exercise, which improves the functional capabilities and abilities of the body.

КИРИШ. Тренировка даврида организмнинг юкрри курсаткичларига эришишга каратилган умумий ва ихтисослашган такомиллашувининг мураккаб масалалари хал этилади. Шу билан бир каторда спорт

тренировкаси, республикамиз жисмоний тарбия системасининг хар кандай таркибий кисми сингари, согломлаштириш чоралари: согликни саклаш ва жисмоний ривожланишни яхшилаш, организмнинг ташки мухит таъсирига каршилик курсатиш кобилиятини оширишга каратилган булиши керак.

Спорт ва согломлаштириш ишларини биргаликда олиб бориш учун хар кандай спорт турида тренировка системаси яхши ишлаб чикилган булиши зарур, бу машгулотлар ва мусобакаларни ташкил килиш коидаларига тула жавоб бериши керак. Спорт тренировкасига мувофик равишда куп жихатдан тренировка процессига: уни ташкил килишга, дарс утиш методикасига, мехнат ва дам олиш режимига, овкатланишга, кайта тиклаш воситаларини кулланишга тааллуклидир. Тренировка муваффакиятли утиши учун уни шугулланувчиларнинг шахсий хусусиятларига караб тузиш зарур.

Тренировка режасини тузишда спортчиларнинг умумий жисмоний тайёргарлигини ва спорт стажини хисобга олиш зарур, чунки тренировка килган спортчилар янги спорт билан шугулланувчиларга нисбатан мураккаб ишни тез бажарадилар ва узок муддат давомида жисмоний машгулотларга чидамли буладилар. Мускул ишининг мунтазам равишда такрорланиб туриши ва юкламанинг секин-аста ошиб бориши, нерв, нафас олиш, юрак-томир ва мускул системасини ишлашга шакллантириб боради, бунда организмнинг умумий иш кобилияти яхшиланади.

Мехнат ва дам олишни тугри алмаштириб олиб бориш жисмоний юкламадан кейин ишлаш кобилиятини тиклашга ва толикишнинг олдини олишга ёрдам беради. Бундай килинганда спортчининг иш кобилияти яхшиланади ва чидамлилик ортади. Тренировканинг хамма циклида шу шарт-шароитларга амал килиш зарур.

МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ. Мусобака, хар бир тренировкадан кейин ва дарс процесси давомида етарли дам олиш керак. Тренировкалар орасида дам олиш вакти чузилмаслиги керак, чунки олдинги тренировкалардан кулга киритилган яхши куникмалар сакланмай колиши мумкин. Х,ар томонлама жисмоний тайёргарлик жисмоний камолотга етишга, турли орган ва системалар функционал холатининг яхшиланишига ва танланган спорт турида согломлаштирувчи ва сезиларли даражада яхши таъсир курсатади. Умумий жисмоний тайёргарлик ва уни ихтисослашда бошка спорт тури элементларининг кулланилиши, ёрдамчи восита сифатида кулланилиши, хамда янада жадал ва узок муддатли жисмоний юкламаларни бажаришга имконият яратади, харакатлар уйгунлигини оширишга ёрдам беради, согломлаштирувчи таъсирини оширади, хамда танланган спорт турида юкори спорт курсаткичларига эришишга ёрдам беради.

Мунтазам ва тугри уюштирилган спорт машгулотлари спортчиларнинг иш кобилиятини ва уларнинг чиникишини оширади.

Спортда чиникиш педагогик процесс булиб, одамнинг харакат фаолиятини такомиллаштиради. Жисмоний машклар билан шугулланиш процессида керакли харакат куникмалари шаклланади, мустахкамланади ва тезлик, куч, чидамлилик хамда эпчиллик каби харакат сифатлари ривожланади. Чиниккан организм жуда катта куч-кувват ва функционал резервларга эга булади. Ундаги кузатиладиган физиологик процесслар анча тежамли булади.

Лекин мускулнинг зур фаолиятида унииг барча органлари ва системалари янги, анча юкори фаолият даражасига, купинча чиникмаган одам эриша олмайдиган даражага тез утади. Бундан ташкари, чиникиш процессида организм ички мухитнинг кескин узгарган шароитларидан (рН нииг камайиши, кислородга эхтиёж, конда глюкоза микдорининг камайиши ) фаолиятга мослашади. Шундай килиб, барча коидаларни амалда кулламасдан туриб спорт тренировкаси ёрдамида согликни мустахкамлаш ва юкори спорт курсаткичларига эришиш мумкин эмас. Бундан ташкари, согликка зарар етказиш ва спорт курсаткичларининг пасайиб кетиш холлари руй бериши мумкин. Тренировка процесси нотугри уюштирилиши натижасида спортчи организмининг толикиши ва турли узгаришлари, яъни хаддан ташкари чарчаш, зурикиш ва ута зурикиш руй бериши мумкин. Бу холлар узок вакт давом этадиган иш кобилиятининг пасайиши, функционал холат ва саломатликнннг ёмонлашуви билан таърифланади. Одатда, спортчиларнинг чиникканлик холатидаги узгаришларини врач аниклайди, аммо тренер хам асосий белгилардан хабардор булиб, айникса уларнинг дастлабки аломатларини аниклаб, машгулотлар уюштиришда уз вактида зарур узгаришларни киритиши лозим. Бутун организм, орган ёки тукима ишлагандан кейин иш кобилиятининг вактинча пасайиши чарчаш деб айтилади. Одатда чарчаш спортчиларда толикиш пайдо булиши, иш кобилияти пасайиши харакат координацияси ва бир неча функционал курсаткичларнинг узгариши билан таърифланади.

Бу нормал физиологик холат хар бир тренировка машгулотларининг бажарилиши давомида содир булиб, бир кадар узок дам олишдан кейин чарчаш босилади. Чарчашни тушунтириш учун бир неча назария баён килинган.

Баъзи олимлар чарчашнинг энг асосий сабаби иш натижасида запасларнинг(захира) тугашидан иборат, деб изох беришса, бошка олимлар парчаланиш махсулотларининг мускулни тулдириб юбориши чарчашга сабаб булади, деб уйлашади. Аммо баён килинган назариянииг иккаласи хам чарчаш ходисасини мукаммал тушунтириб бермайди. Мускул зур бериб ишлаганда унда хакикатдан хам парчаланиш махсулотлари, жумладан сут кислотаси хосил булади (сут кислотаси ишлаётган мускулнинг чарчашига анча таъсир килади), энергия запаслари (захиралари) сарф булади, лекин шу процесслардан биронтаси хам айрим

холда чарчашни тушунтиришга асос була олмайди. Бу назарияларнинг хаммаси хам чарчашда нерв системасини накадар катта ахамияти борлигини эътиборга олмайди.

Чарчашнинг ривожланишида марказий нерв системаси фаолиятининг аста-секин сусайиши мухим урин тутади. Бу химоя тормозланишининг ривожланишига кузгалиш ва тормозланиш процесслари уртасида зарур булган мувозанатнинг бузилишига сабаб булади. Марказий нерв системаси фаолиятидаги бу узгаришлар натижасида рефлектор реакцияларнинг утиши, вегетатив функцияларнинг бошкарилиши ва харакат координацияси издан чикади. Марказларда чарчаш натижасида юзага келадиган функционал узгаришлар, ишлаётган мускулларда буладиган бир канча узгаришлар (кузгалувчанлик, лабилликнинг сусайиши кискариш кучининг камайиши, бушашишнинг кийинлашуви, фойдали харакат коэффициентининг камайиши) билан кузатилади.

Мускуллардаги махаллий узгаришлар уларда алмашинув махсулотларининг тупланиши, энергия запасларининг камайиши, физик-химиявий хоссаларнинг узгариши туфайли юзага келади. Бу узгаришларнинг асосий сабаби марказларда иннервация процессларинииг бузилишига олиб келадиган функциялар силжишидир.

Х,ар кандай жисмоний иш вактида чарчашнинг ривожланиши энг аввало марказий нерв системаси функционал холатининг узгаришига боглик булади. Чарчашнинг юзага келиш тезлиги ва унинг даражаси мускул фаолиятининг шакли ва тезлигига, ишлаётган одамнинг функционал холати ва унииг накадар чиникканлигига алокадор булади. Жисмоний ва функционал жихатдан юксак тайёрланган спортчиларда чарчаш белгилари кечрок, вужудга келади.

Жисмоний жихатдан тайёрланмаган спортчилар эса тезрок чарчаб колишади. Хдддан ташкари иссиклаш ёки совук котиш чарчашни келтириб чикарадиган омил булиши мумкин. Иш вактида организмда чарчаш натижасида содир булган узгаришларнинг хаммаси хам иш тугагандан кейин утиб кетади, натижада спортчиларнинг организми тикланади. Тикланиш даврининг озми-купми муддатга чузилиши бажарилган ишнинг хажмига, шиддатига, спортчиларнинг функционал холатига, чиникканлик даражасига ва шахсий хусусиятларига богликдир. Чарчаш ва кайта тикланишнинг рационал нисбати тренировканинг физиологик асосидир. Ишни кайтадан бажариш учун барча физиологик функцияларнинг тикланиши шарт эмас. Аксинча, чиниктириш максадида давом этаётган тикланиш шароитида кайтадан машкни танлаш максадга мувофикдир. Организм мумкин кадар тез тикланиши учун куйидаги усуллар ва воситалар: укалаш, саунакабул килиш, витаминлар, овкатланиш масалаларига риоя килиш, турли сув муолажалари, актив ва пассив дам олишдан фойдаланилади. Агар юкламадан юкламагача организм узок вакт

давомида тикланмаса (бу дам олишнииг нотугри режими, хамда касаллик натижасида спортчи холатинииг узгариши ва бошка сабабларга алокадор булиши мумкин), тикланмаслик аломатлари йигилаверса, физиологик чарчаш ута чарчаш холатига утиб кетади.

Ута чарчаш физиологик чарчашдан фарк килади. Спортчининг умумий холати, иш кобилятининг узгариши билан бирга унинг организмида катор функционал бузилишлар руй беради. Спортчилар узини ёмон хис этади. (Масалан, машгулотлардан кейин хаддан ташкари толикиш холати пайдо булади, харакат координацияси, бажариш техникаси, кучи, тезлиги, чидамлилиги, мослашиш кобилияти пасаяди ва ёмонлашади).

ХУЛОСА. Спортчиларда ланжлик, рухий толикиш, уйку бузилиши, юрак кон томир системасида узгаришлар (артериал кон босимининг ортиши ёки пасайиши, юрак ритмининг тезлашиши ёки секинлашиши) кузатилади, шу билан бирга спортчининг спорт натижалари маьлум вактда усмай колиши хам мумкин. Одатда, бир неча машгулотлар давомида тренировка режимини узгартириш (юкламанинг хажмини ва муддатини камайтириш, кушимча дам олиш кунларини киритиш, тренировка шароитларини узгартириш ва бошкалар) ута чарчашни бартараф этишга ёрдам беради.

Кайта тикланиш воситалари (энергия запаслари ва витамин балансини кайта тиклаш, укалаш, сув муолажалари, уйку билан умумий режимни нормага келтириш)ни окилона кулланиши хам ута чарчашни тухтатишга ёрдам беради.

Ута чарчаш холатида содир булган аломатлар бартараф этилиши биланок спортчинииг умумий ва функционал холати, иш кобилияти тикланади. Ута чарчаш уз вактида аникланмаса ва уни бартараф этиш чоралари курилмаса, спортчи организмида бундан огир асоратлар булиши, зурикиш ва ута зурикиш холатлари ривожланиши мумкин.

Зурикиш холатидаги спортчиларни даволаш ва уларни кайта тиклаш махсус муассасалар хисобланган марказлар, врачлик-жисмоний тарбия диспансерлари, стационарларда даволаш ва уларни тиклаш тавсия этилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида Узбекистон Республикаси конуни. Т., 1992.

2.Абу Али ибн Сино выдаюшийся врач, ученый, энциклопедист. Т., Медицина, 1980.

3.Виру А.А., Кирче П.К., Гормоны и спортивная работоспособность. М., ФиС, 1983.

4.Граевская Н.Д., Долматова Т.И. Спортивная медицина. Курс лекций и практических занятий. Часть 1, 2. М., 2005.

5Дембо А.Г. Врачебный контроль в спорте М., Медицина, 1988. 6. Дубровский В.И. Спортивная медицина. М., Владос, 2005.

7. Дубровский В.И. Реабилитация в спорте М., ФиС, 1991.

8.Жегалло О.М., Погасян Г.А., Рихсиева А.А. Вопросы истории ФК и спорта в Узбекистане. Т., 1968.

9.Карпман В.Л. Спортивная медицина. Учебник для институтов физической культуры. М., ФиС, 1987.

10.Макарова Г.А. Спортивная медицина. Учебник для медицинских институтов и институтов физической культуры. М., 2002г.

11.Макарова Г.А. Справочник для спортивных врачей, Краснодар, 2000.

12.Рихсиева А.А., Тураходжаев Х.Х. Спорт медицинаси асослари. Жисмоний тарбия институти учун. Т., Медицина, 1985.

13.Рихсиева А.А. Абу Али ибн Сино о роли физических упражнений в сохранении здоровья человека. Т., Укитувчи, 1981.

14. Спортивная медицина: Учебник для институтов физической культуры. Под редакцией В.Л. Карпмана. М., ФиС, 1987.

15. Физическая реабилитация. Учебник для институтов физической культуры. Под редакцией С.Н. Попова. Ростов-на-Дону, 1990.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.