CC BY
7
10 01 00 АДАБИЁТШИНОСИ 10 01 00 ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 10 01 00 LITERARY CRITICISM
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 82 ББК 83.3(0)9
ТАГЙИРИХ,ОЛВА Солевое Мирзо Одинаевич, н.и.филол., дотсенти ТАЪСИРИ ОН ДАР кафедраи таърихи адабиёти тоцики Донишгоуи ШЕЪРИ САНОЙ миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
ДУХОВНОЕ Солехов Мирзо Одинаевич, к.филол.н., доцент
ПЕРЕРОЖДЕНИЕ И ЕГО кафедры истории таджикской литературы
ВЛИЯНИЕ НА ПОЭЗИЮ Таджикского национального университета
САНАИ (Таджикистан, Душанбе)
SPIRITUAL Solehov Mirzo Odinayevich, candidate of philological REGENERATION AND ITS sciences, Associate Professor of the department of the INFLUENCE OVER SANAI'S history of Tajik literature under the Tajik National POETRY University (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: [email protected] Калидвожа^о: Саноии Газнави, маруалауои эцодй, тагйири уол, тасаввуф, ирфон, шеъри тасаввуфи, дарунмоя
Масъалаи тагйири уолати рууияи Саноии Газнави ва таъсири он дар фаъолияти эцодии шоир бо таваццуу ба масъалаи дигаргун гардидани дарунмояи ашъори шоир тау-циц шудааст. Дар рафти тавсифи ду маруалаи эцодии Санои, ки дар маруилаи аввал у шоири дарбор аст, таъкид мешавад, ки тагйири уоли шоир ба маруилаи дувуми уаёти шоир тааллуц дорад. Таъкид шудааст, ки Санои дар маруалаи дуюм шоирест, ки дар партави андешауои аули тасаввуфу ирфон шеър суруда, дар навбати худ, барои инки-шофи шеъри тасаввуфи сауми шоиста гузоштааст.
Тагйири уол дар андешаи Санои дарунмояи каломи уунариро цилои комилан ноби ирфони-фалсафи, ахлоци-тарбияви, мавъизати-таълими эудо кардааст. Образуои лирики, цузъиёти уунарии тасвирсози, мафоуиму мусталеуоти цадид, тарзи нави дарунмоя-сози, маърифати ноби каломи уунариро тавлид кард ва ба ин восита шакли нави каломи уунарии манзуму мансур - адабиёти тасаввуфи-ирфони зууур кард, ки мутлацо бециёс аст.
Ключевые слова: Санаи Газневи, творческие периоды, перемена настроения, суфизм, мистика, суфийская поэзия, содержание
Рассматривается проблема духовного перерождения Санаи Газневи и его влияния на творческую деятельность поэта в плане изменения содержания его стихов. При характеристике двух периодов в творческой деятельности Санаи, в первый из которых он был обычным придворным стихотворцем, подчеркивается, что духовное перерождение поэта относится ко второму периоду. Отмечается, что Санаи во второй период творчества слагал стихи под влиянием взглядов суфиев и мистиков, чем, в свою очередь, внёс достойный вклад в развитие суфийской поэзии. Духовное перерождение поэта придало его творчеству истинный философско-мистический, морально-воспитательный и учебно-назидательный лоск. Лирические образы, художественные детали изображения, новые понятия и термины, новый способ изложения содержания породили новое восприятие им художественного слова, что обусловило зарождение новой формы поэтически-прозаического художественного слова - суфийскую мистическую литературу, которая не имела аналога.
Key words: Sanai Gaznevi, creative periods, change of moods, sufizm, misticism, Sufi poetry, contents
The article dwells on Sana Gaznevi's spiritual regeneration and influence over the poet's creative activity in the plane of changes concerned with the context of his poems. While characterizing the two periods of Sanai's creative activity in the first of which he was an ordinary court versificator, it is underscored that the poet's spiritual regeneration refers to the second one. It is marked that in the second period Sana created poems under the sway of Sufis and mysticists; thus he made a worthy contribution into the development of Sufi poetry.
Spiritual regeneration of the poet imparted genuine philosophico-mystical, moral-educational and upbringing edifying glamour to his creation. Lyrical images, artistic details of depiction, new notions and terms, new mode of transposition of contents generated a new perception of a belles-lettres word; all this preconditioned the birth of a new form of the word in question, both in prose and poetry that of Sufi mystical literature having no analogues.
Эчодиёти Саноии Еазнавй ба ду мардала таксим мешавад, ки дар кадом вижагидои махсусро доро мебошанд. Масъалае, ки мо дар ин чо ба миён мегузорем, зодир шудани тагйири дол дар рудияи Саной ва таъсири он ба эчодиёти шоир аст, ки чунин вазъ махсуси мардалаи дуюми шоирии у мебошад. Саной дар мардалаи аввал шоири дарбор аст, вале дар мардалаи дуюм шоирест, ки дар партави андешадои адли тасаввуфу ирфон шеър суруда, дар навбати худ, барои инкишофи шеъри тасаввуфй садми шоиста гузоштааст.
Кдбл аз Саной шоирони машдури касидасарои адди Еазнавй, ки Саной дам ба дамин мудити адабй иртибот дорад, ба монанди Унсурй, Фаррухй ва Манучедрй шеъри маддиро ба олитарин кулла расонида буданд. Дар замони ондо мамдуд олитарин меъёри асолати дунарии каломи бадеъ шинохта мешуд. Саной дам дар мардалаи аввали эчодй ба дамин равиш сухан мегуфт, вале дар давраи дуюми фаъолияти эчодияш вай дамчун шоири навпардоз шинохта мешавад. Мадз дар дамин мардалаи дуюми эчодй аст, ки Саноии Еазнавй ба шеър тозакоридо ворид менамояд. Аз чумла, нахустин тозакории Х,аким Саной ин буд, ки у интикоду шикваро вориди
KOHcencuau Magx,y caHO Kapg, kh to y hh aMa^po Kace aH^OM Hagoga 6yg. Ba^e T03aK0puu 6yHeguu y komhmh ^hhoh gurap gopag.
^HggHTapHH TarHupoT gap capHaBHmTH CaHOH py OBapgaHH y 6a onaMH up^OH acT, kh gap hh 6opa phboatx,oh MyxTa^u^ By^yg gopag. Myx,HM oh acT, kh T. BpoHH ohpo gurap xe^ Ka30BaT MeKyHag: «Hapo moupe x,aMnyH CaHOH Myx,HTH omhoh 3ogrox,H xygpo TapK Ba 6a guepe 6eroHa Myx,0^upaT MeKyHag - guepe, kh gap Ka^aMpaBH nogmo^e gurap - Cy^TOH CaH^apu Ca^yKH Kapop gopag. flap x,aKHKaT, aHre3au hh Myx,o^upaT pynrapgoHH Ba gypH ^ycTaH a3 gyHecT» [3, c. 158]. ^a3OBa™ T. BpoHH, kh ^a^ou guep Ta^pugxo^HH X,aKHM CaHOH 6yg, cax,ex, acT, 3epo x,aHy3 nagapu moup $ato.mflT gap gap6op gomT Ba CaHOH ^a^OH guep Kapga 6yg. Ba^e ffla^euu KagKaHH ca^apu mouppo gurapxernap mapx, Megux,ag. y MeHaBucag: «X,aHr0Me kh nagapam 3HHga 6yg, AKnaHg 6op 6a Ba^x pa^Ta 6yg» [4, c.15]. MaH3ypu ffl. KagKaHH Magopu MaumaTH xoHagoH acT, kh 6a Ha3apu mo, cax,ex, HecT, 3epo CaHOH TaMOMH yMp 3HHgaruu gapBemoHa gomTaacT Ba x,aTTO xoxumu xemH 6a BaxpoMmoxu Fa3HaBupo HaxocTaacT. Cax,ex, Ka3uau T. BpoHH acT, kh Ka6^aH 3HKp myg.
X,aKHM CaHOH Ta^pug a3 gyHeu MoggH gomT Ba paxTH rapu6H, 6opu Ma3a.raaT, caprapgoHHH pox,H X,aKpo KuecaH 6o 0.mTapHH caTxu 3HHgaruu HH^ax,0HHH hhcohx,o Tap^ex, Megu^agy a$3a^ MegoHag, kh hh MatHH gap metpe, kh 6o nyHHH 6aHT oro3 MemaBag, 6aeH mygaacT:
royu oh oMad, ku 6o MapdoH cyuu MaudoH waeeM, Hk pay a3 aueoH 6ypyH oeMy 6ap KaueoH waeeM [6, c. 92].
Myca^^aM acT, kh nac a3 TapKH guep 6ygy6omuu X,aKHM CaHOH gap aBBa^HH maxpe, kh y paxTH HKOMaT a^KaHg, Ba^x 6yg. Ba hh MaKOH OMagaHH CaHOH TaKpu6aH co^h 1100 htth^ok a^TogaacT, 3epo xyg 6a hh ch co^ umopax,o gopag. Boag TatKHg HaMyg, kh 3aMOHH OMagaHH X,aKHM 6a hh cap3aMHH TarHupoTH ^ugguTapuHH cuecH pyx goga 6yg. ^tHe, Ba^x, kh Ka6^aH a3 max,px,OH x,okhmhath Fa3HaBueH 6yg, gap 3aMOHH BopugmaBHH X,aKHM CaHOH maxpu Ba^x gap gacTH m0x,0HH Ca^yKH 6yg, kh x,ygygu nax,op co^ 6a x,aHcH noHTaxT Kapop gomT Ba a3 co^h 1100 Cy^TOH CaH^ap MapKa3H gaB^aTH xygpo 6a maxpu 6octohhh gurap 6a MapB KynoHHga 6yg. Ba^x a3 o6ogTapuH max,px,OH oh py3ropoH 6a myMop Mepa^T, kh TaBa^yxu X,aKHMpo 6aco caxT Kapga 6yg. X,aTT0 maxpu Ba^xpo gap oh py3ropoH «yMM-y.i-6H.rog» (Mogapu KHmBap^o) Ba e «Ky66aT-y^-hc^om» hom Me6ypgaHg, kh a3 my^paTH oh ma^p ryBO^H Megux,ag. Oug 6a MaBKero MaKOMH CaHOH gap Ba^x npo^eccop T. BpoHH MeHaBucag: «Amtopu ^aKHM gap hh maxp Ma3MyH Ba a^aMMHATH Ma^a^^H gomT. flap hh ^aHroM CaHOH ^aHy3 moupu Ke^Tap Ba HomHHoxTae 6a myMop Mepa^T^ CaHOH nac a3 oh kh 6a moupu Ma3^a6H Ta6gu^ myg, ^apru3 6a Ba^x 603 HaramT» [3, c. 162].
Hh x,aMHH MatHupo gopag, kh CaHOH Ma^3 6a xothph 0B03au ma^pu Ba^x 6a hh ^o OMagaacT Ba nyH ryMOHam 6apa6ac 6ap0Mag, a3 hh py, cokhhohh hh MaKOHpo ^h^o ry$T. CaHOH aBBa^ 6a Ba^x Ba 6atg 6a Capaxc ^H^paT KapgaacT. Th6kh umopa^ou cape^u moup, y to ca^apu BaHTy^^o^ 6ope a3 Ba^x ca^apu Capaxc Kapga 6ygaacT. 3epo ma^pu Capaxc gap 6egopuu ^hkphh agu6 Huc6aTaH MaBKet gopag, 6apou oh kh maxcuaTH BO^OMaKOMe, nyH MaHcypu CapaxcH gap TarHupu ^o^ Ba hhkh^o6h ^hkphh X,aKHM CaHOH ca^M gopag.
^aMHH TaBp, TarHupoTH u6THg0HH x,o^H gap 3HHgaruH0Mau ^aKHM CaHOH gap Fa3HHH htth^ok a^Toga 6omag, nacoH Map^a^au 6aco ^ugguu hh hhkh^o6h 3e^HH gap maxpu Ba^x 6a ByKyt naHBacraacT, 3epo MyHocu6aTH CaHOH Huc6aT 6a TaMOMH Ta6aKa^0H h^thmoh TarHup e^Ta, HauMH MoggH hh3 6apoam komhmh 6eap3um
мегардад, ки у сирф чодаи дарвеширо ихтиёр мекунад. Аз тарафи дигар, дар охирдои маснавии «Корномаи Балх» фасли чудогонае тадти унвони «Сифати арбоби тарикат» дорад, ки бо абёти зерин огоз мешавад: Чун гузаштй зи хилцати эшон, Баргузар бар ватои дарвешон. То яке цавм бит аз худ пок, Бо ту бар хоку бартар аз афлок. Хама наццоши оташинхома, Хама хуршеди осмощома. Вараци уарф дарнавишта уама, Маузи маъниву руу гашта уама. Бартар оварда аз маротиб дам, Кладам аз пардаи уудусу цидам. Хама аз захми лоуболи паст, Хама аз шурби лоязоли маст. Хамаро карда гайрати Бори, Аз цабули замона матвори [8, с. 189].
Ин фасл гуводи он аст, ки Х,аким Саной аллакай тагйири дол кардааст ва шояд шахсияти Х,аким барои зимомдорони вакт мадз бо хотири тагйири дол чандон писанд намеояд ва ондо низ ба Х,аким чандон нафоридаанд, ки дар асар дичои табакавй ба назар мерасад. Х,аким Саной кавми дарвешонро аз худ пок мегуяд, ки дадафаш тачрид аз наоими моддй, тазкияи калбу тасфияи сар буда, бо дузури чисм бо халк, вале бо дузури руд бо Х,аканд, ки Х,аким хоку афлок гуфтааст. Ба назари мо, мадз ана дамин тагйири дол дар ибтидо Х,акимро озими Байтуллод кардааст. Еалабаи тагйири долро мо дар он мебинем, ки Х,аким Саной ин асарро дар овони сию се сол доштани худ эчод кардааст ва дар интидои рузгор фузун аз чидил сол орияти орифй доштани худро таъкид мекунад, пас такрибан тагйири дол ё инкилоби фикрии Саной дар овони 20-солагиаш рух додаст.
Дар бораи чигунагии ба тасаввуфу ирфон гаравидани Саной миёни донишман-дон бадсдои зиёд сурат гирифтааст, вале мо ба ондо намепардозем. Тандо масъалаи асосии мавриди назарамонро пайгирй мекунем.
Халилуллоди Халилй дар асари хеш «Адвол ва осори Х,аким Саной» менависад, ки: «Зиндагии Саной он дангом намуд меёбад, ки аз сурудани шеър дар ситоиши фанопазирони дунявй руй мегардонад ва ба далкаи урафо мепайвандад. Ин тадаввул пас аз зиёрати хонаи Худо рух дод» [10, с. 43]. Алорагми ин казоват Адмад Оташ чунин андеша дорад: «Хдрчанд Саной худро дар чамъи уламои динй осудатар меёфт, дамвора дар пайи он буд, ки ба чойгоди шоирй дар дарбори Еазнавиён бирасад. Эдтимолан, навмед шудани у аз дастёбй ба ин чодталабй, сабаби руй овардани Саной ба тасаввуф буд» [2, с. 67].
Кдзовати Халиллулод Халилй то андозае кобили пазироист, вале дукми Адмади Оташ комилан дур аз дакикати таърихист. Зеро таклифи Бадромшоди Еазнавй барои хонадор шудани Х,аким бо ходари шод ва чавоби Саной шадодат аз он медидад, ки у басо баландназар будааст, чунонки гуфтааст: Ман на марди зану зару цоуам, Ба Худо ар кунам вагар хоуам. Набувад баури тамъ мидуатгуй, Ин наёби зи ман, цуз аз ман цуй [6, с.633].
flap xaMHH ^o hk HyKTapo Soag TatKHg HaMyg, kh arap CaHoH SapoSapu 6a gapSop pox, e^TaH, xaMoH paBHHH moupoHH gapSopupo gaBoM Megog, moag gap xyKMH myapou KacSuu MagexacapoH Sokh MeMOHg Ba Tatcuprapu agaSueTH BH«:a HaMemyg Ba "oHnyHOH HOMe a3 ocopam Sokh HaMeMOHg" [2, c.349]. HyHOHKH gap So.ro egoBap mygeM, gap oro3 y a3 amtopu myapou Maggox Saxpau ^apoBoH SypgaacT. Ba^e Tarnupo™ xo.™ aHgemau э^ogнн ypo gurap Kapg. A^Sarra, y to 6a hhthxoh xaeT a3 metpu MagxH gacT HaKamug, Ba^e a3 hh HaBtu metp cyg xaM namM HagomT.
Oug 6a TarHHpH xo^h moup phbohtxo 3uegaHg, kh gap capnamMaxou agaSuro TatpuxH oMagaaHg. ^Ke a3 aBBa^HH phbohtxo xaMoHo phbohth «Jonxop» acT, kh Sopu aBBa^ ASgyppaxMoHH ^omh [11, c. 108] gap «Ha$axoT-y^-yHC» Ba TatpuxHuropoH MyxaMMag K^ochmh X,HHgymox gap «Tatpuxu ^apumTa» oBapgaaHg Ba oh phboht, kh Sucep Mamxyp acT, 3HKp HaMeKyHeM Ba MeryeM, kh oh phboht xaM gap Kopu agaSH Ba xaM gap MaHoSeu TatpuxH oMagaacT Ba, a3 hh py, hhxoht ap3umMaHgy Myaccup acT. Arap nyHHH HaMeSyg, aKcy^aMa^H CaHoH xaTMaH Mymoxuga Memyg.
X,hkohth gurape, kh gap «Ma^o^uc-y^-ymmo^» [6, c.73] oMagaacT, xhkohth «^accoSnucap» acT. MyBo^HKH hh xhkoht, rye aguS So KaxpaMoHH xhkoht gycTH gomTaacT Ba KaccoS a3 X,aKHM naH^cag cap ryc^aHgu KamKa xoxum MeKyHag. X,aKHM Ka^mxoampo, kh rapoHBa3H Syg, nemu y aMoHaT ry3omTa, Sa Xopa3M MepaBag Ba moxu Xopa3M Sa X,aKHM MeKyHagy y ryc^aHgxopo Sa KaccoS cynopuga, Ka^mampo Ta^aS MeKyHag, Ba^e KaccoS a3 6eэtтннoн Ka^mxopo ryM Kapga Syg, SuHoSap hh, X,aKHM paBoSaTH gycTupo So y gurap paBo HaMeSuHag. Phbohth Ma3Kyp 3aMHHau nyHHH ra3a.m moup mygaacT:
To xaenu oh 6ymu x;acco6 dap nawMU MaH acm,
3-uh ca6a6 uawMaM yaMewa yaMuy pynw paewaH acm [6, c.816].
X,hkohth Ma3Kyp Matpu^a™ TacaBBy^H gopag, nyH ^aHSau TacaBBy^H gopag, X,aKHM ypo xaMHyH co^hkh poxu up^oH KaSy^ HaMeKyHag Ba cugK HagomTaHampo egpac MeKyHag.
Phbohth gurape hh3 xacT, kh HKe a3 Myx^ucoHH X,aKHM CaHoH Sa y Ka^me rapoHap3um Tyx^a MeKyHag Ba py3H gurap nyH BoMexypaHg, y Ka^mpo So3nac Meguxag. HyH caSaS MenypcaHg, X,aKHM Meryag, kh ca.romh gycTam oxaHru gurap rupu^Ta Syg Ba hh MyHocuSaT Sa X,aKHM CaHoH nucaHg HaoMagaacT Ba ranpa.
MueHH xHKoeTH pou^ gap xap xo^aT xhkohth «JJonxop» moag BoKeuHT HagomTa Somag, Ba^e Myaccupy nypap3um acT. Myaccupy nypap3um SygaHH oHpo xe^ Kace a3 ax^H TagKHK hhkop HaKapgaacT, Ba^e Myaccupuampo xaMa egpac KapgaaHg. A3 Tapa^u gurap, BaKTe kh ASgyppaxMoHH ^omh SapuH aguSu MyTa^aKKupy ojhmh 3aSapgacT oh phbohtpo Meopag Ba xaKHKaTH oHpo hhkop HaMeKyHag, nac So KagoM SypxoHH KoTet MeTaBoH oHpo hhkop Kapg?!
XugMaTH coMoHgogau CaHoH Satg a3 pyn gogaHH gurapryHHH Ky^^H gap aHgemaam, kh Sa TaxaBBy^H Ha3MH TacaBBy^H caSaS myg, oroxoHa, SyHegH Ba komhmh co3aHga acT, kh Matpu^aTH BoKeuu oh a3 xygu y oro3 mygaacT. Ba hh MatHH xygu moup nem a3 xaMa ry^Ta Syg:
CaHoupo MycannaM wyd, ku гyнд 3yydu nypMabHu, HadoHad quMamu Ha3Maw yap oh K-y гyми Kap dopad [6, c.79].
rymu Kap HomyHaBoH HecT, Sa^KH MatHupac HaSygaH acT, kh MaH3yp paKuSoHH roHBH Ba KacoHH 3oxuprapocT.
Tatcupu pyxHHH gurapryHmygau mouppo gap coxtmoh Ba MyxTaBou aHBou metpuu ryHoryH Mymoxuga KapgaH MyMKHH acT. Maca^aH, CaHoH Kacougu MagxH xaM ry^Ta Ba
дар огоз ба навъе зодиргарой дошта, вале баъд аз тагйири дол консепсияи мадди адиб комилан идеалй, ормонй шуд. Ё худ, худи Саной, ки аз кардадои хеш огодй дошт ва дис карда буд, ки шояд рyзе Уро нуктагирй кунанд, ба ин хотир дар мавриди маърифати дичову истедзо дар каломаш чунин душдор дода буд: Хазли ман уазл нест, таълим аст, Байти ман байт нест, ицлим аст. Шукр гуям, ки уаст назди уунар Хазлам аз цидди дигарон хуштар [б, с.718].
Яъне, Саной дазли худро тарчед медидад, ки чидди шуарои дигар дар дадди он род надорад. У чунин тозакоридоро на тандо дар як жанр, яъне на тандо дар касида, балки дар тамоми жанрдои шеъри замон кардааст. Махсусан, дар газал, рубой, китъаву шеъри тасмит, тарчеъоту таркибот ва хосса, дар газалу касида тагйироти бунёдии дарунмоясозй кардааст, ки дар кадом мабдаси чудогонаи тадкик дастанд. Чунин дигаргунидои назаррасро дар маснавидои шоир, ки дар мачмуъ, наздик ба l5 дазор байтанд, мушодида кардан мумкин аст. Микдори мазкур якчоя бо асли девони шоир, ки 5OOOO байт будааст (феълан наздик ба 3OOOO он то ба мо омада расидааст), теъдоди зиёданд. Чунин эчодкоре, ки то Даким Саной бо чунин микдор дар мардалаи нави адабй - ибтидои асри XII ва то ин муддат ашъори суфиёнаву ирфонй эчод карда бошад, манзур намегардад. Ин нуктаро дамаи мудаккикон бидуни истисно таъкид кардаанд. Ин долат шабед бо он аст, ки то устод Рудакй низ адибон буданд ва дар чанд навъи адабй шеър гуфтаанд, вале ташаккули забони адабии точик досили адди Сомониён буда, дар ташаккули он мактаби адабии устод Рудакй ва, пеш аз дама, худи устод Рудакй макоми калидй дорад, зеро теъдоди абёти Одамушшуаро то як миллиону сесад дазор таъкид шудааст.
Дар киёс бо шинохти Даким Саной ва маърифати ашъори у датто дар асрдои миёна, пас аз асри шоир низ бадсдо кобили сурат шудааст. Касоне дам пайдо шудаанд, ки ба шахсияти шоир, датто ба эътикодоти у назари дигар доштаанд. Яъне, ин бузургворро интикод кардаанд ва алорагми ин тоифа боз касоне дам пайдо шудаанд, ки Даким Саноиро бо тамоми дастй димоя кардаанд. Аз чумла, дар асари Афлокй омадааст, ки аз тазмини оядои Куръонй ва кофия кардани ондо дар шеъри Саной розй набудаанд. Масалан, «Конеии Тусй, маликушшуарои дарбори Салочука дар Куния ба Мавлоно Ч,алолиддини Балхй мегуфт, ки ба ин сабаб Саноиро мусулмон намедонам. Мавлоно бар Коней ошуфт ва бад-у чунин посух дод: «Хамуш кун! Чй чойи мусулмонй, ки агар мусулмоне азамати уро дидй, кулод аз сараш биафтодй, мусулмон туй ё дазорон дамчун ту? У аз кавнайн мусаллам буд» [l, с.221].
Албатта, шинохти рузгору осори Даким Саной дар гузашта бо он сатде, ки ба Мавлавй Ч,алолиддини Балхй даст дода буд, ба касе дигар шояд дар ин дад муяссар нагардида буд, зеро Мавлавй басо сидкй осори уро фаро гирифта буд, ки датто ба баъзе асардои у вобаста ба дарунмоя, мудтавои асар датто номи мувофик гузошта буд. Ин буд, ки созгории тафаккур, каробати акидатй имкон дод, ки ин симои ирфонй худро шогирд ва пайрави Даким Саной гуфтааст.
Дануз дар асрдои миёна баъзе мутасаввифони олирутба ба Даким Саной назари мугризона дошта, уро бадгуидо мекардаанд. "Ривоят кардаанд ки, - менависад Томас Бройн, - Имом Мудаммад ибни Ядё Даким Саноиро зандику дадрй мехонд. Ин тудмат ба тамоюлоти рофизии Саной дар чонибдорй аз назариёти фалсафй ишорат дорад. Мудаммад ибни Ядё шабе Паёмбари Акрамро (с.) ба хоб дид, ки уро аз зикри номи Саной ба зиштй бардазар медораду вайро ба сабаби сурудани ашъоре дар наъти
xyg MecuToag. flap naHu oh Hmom Myx,aMMag h6hh 6apou Ta^a6u 6axmoum a3 CaHOH pox,H Fa3HHH gap nem Merupag Ba 6ap ryp^oHu moup hhx,h^ py3 TaB6a MeKyHag, to oh kh capaH^OM CaHOupo 6a xo6 Me6uHag, kh 6apo6apu Ka6y.m TaB6au Hmom ypo Hacu^aT MeKyHag, kh 3a6oHy Ka^aM Hurax, gopag Ba y hh3 nyHHH MeKyHag» [2, c. 50].
TarHupu x,o.™ X,aKHM CaHOupo gap ocopu hamh goHHmMaHgoH gurapxemap Matpu^aT KapgaaHg, kh 6aco ^o^h6 acT. Ba hh MatHH T. BpoHH TatKHge gopag, kh Meryag: «Hapxumu capHaBHmTc03H 3HHgaruu CaHOH pyHrapgoHH a3 3HHgaruu gyHaBH Ba pyH OBapgaH 6a 3yx,g Ha6yg, 6a^KH gurapryHH gap 3HHgaruu x,up$aH 6yg. Magex,acapou ^aBOHH co^^oh HaxycTHH capoaHgau metpx,0H Ma3x,a6H myg. Hh Ta^aBBy^ H^OBa 6ap gurapryHH gap gapyHMoau aora 6a TarHupu MyxoTa6oH hh3 aH^OMHgaacr... Myx,HTe, kh metpu ^agugu CaHOH gap oh 6a myKy^OHH komhi pacug, x,aM0H Myx,HTH B0H30HH Ma3x,a6H 6yg» [2, c. 138].
X,aTT0 6at3e Kacugax,0H Bac^H-cuTOumu X,aKHM CaHOH HaMyHax,0H komhjh metpu Ma3^a6uaHg, kh Ka30BaTH ^aBKpo komhmh TacgHK MeHaMoaHg. HyHOHHH, hh Kacuga, kh 6a opu$ A6gy^Mao^H Ax,Mag h6hh h6hh Ax,Mag 6axmuga mygaacT, hc6oth
Ka30BaTH $aBK acT:
06pye, k-oh waead 6e unMy 6e a^n owkop, Omawu dy3ax 6yead oh o6py a3 yap wyMop. newu oh maHpo pacad, K-a3 unM 6owad newdacm, newu oh cappo pacad, K-a3 a^n 6owad noudop. Bouu oh unMe, ku a3 6ea^n 6owad MyHmawup, Bouu oh 3yyde, ku a3 6eunM e6ad uHmuwop. 3u, ku Me K^adpu $anaK ^uuey Hypu o$mo6, %Kwa6a 6edopue uyH uapxy uyH a^yM 6uep [6, c.216].
HyHHH amtopu X,aKHM CaHOH Mopo Bogop Mec03ag TacgHK KyHeM, kh y gap oro3H cyxaHBapH 60 metpu Magx,H Bopugu aga6ueT myg. BatgaH gap amtopam HHTHKogy x,a^BH h^thmoh TaKBHaT e$T. Tagpu^aH hh Myco$upaTx,o Ba gypH a3 MaKOHH MyKHMH, kh Ta^pug a3 gyHeu MoggH Matpu^aT MemaBag, 6a hhkh^o6h 3ex,HH TaKOHH gurap gog. 3epo hhkh^o6h 3e^HH, arap Myx,o^upaTpo nem OBapga 6omag, Tagpu^aH aHgemau X,aKHM CaHOupo KOMH^aH gurap coxt. MymaxxacaH, ^ax,umx,0H Ma3Kypu aK^OHuro ^hcmohh: hhkh^o6h ^HKpH Ba ca^apu ^hcmohh MatHaBueTH ypo TaKOH gog. Hh 6yg, kh metpu X,aKHM CaHOH 6yHegaH 6o^aHgarH Ba KaM0^e6H Kac6 Kapg. Hh ^aMHH MatHupo gopag, kh y gap aHgaK 3aM0He a3 metpu Bac^H, Magx,y cuTOumH Ba yMyMaH, amtopu komhmh gyHaBH, Ta^aBBy^OTH э^оgнн ycTyBope a3 amtopu raHpHMa3x,a6H, kh gaBpau HaxycTHHH э^оgнeтн agu6 Matpu^aT MemaBag, 6a gaBpau gyroMH gepnoH Ba myxpaTepu ocopu xem Bopug MemaBag Ba hh gaBpau gyroM, kh ry3amTaH a3 metpu raHpHMa3x,a6H 6a amtopu Ma3x,a6H 6yg, ypo Kac6u Hmrax,op 6axmug. Max,3 6a ^aMHH xothp, gap amtopu X,aKHM CaHOH Ma^o^HMH raHpHMa3x,a6H 60 Ma^o^HMH Ma3^a6H MeoMe3ag Ba hh mouppo Bogop coxt, kh 6a amtopu TacaBBy^H-up^OHH 6a TaBpu 6yHegH po^KymoH KyHag, kh MeTaBOH 0Hp0 Map^a^au T03au э^оgнeтн ^aKHM CaHOH ry^T. A^6aTTa, э^оgн metpu Ma3x,a6upo ^aKHM CaHOH gap Ba^x oro3 Kapg, Ba^e Capaxc ypo 603 6a gyHeu gurap 0mH0 coxt. XycycaH, gugop6uHHH y 60 MaMgyxu py^OHH Hmom CaH^y^^aK My^aMMag MaHcypu CapaxcH gap Ta^aBBy^H 3e^HHH X,aKHM CaHOH TaKOHH 6aco ^uggH mygaacT, 3epo moup mam metpu Magx,HH xempo Ma^3 6a ^aMHH maxcuaTH py^OHH э^gо KapgaacT.
Map^a^au ceroMH э^оgнeтн ^aKHM CaHOH 6o3ramTH hhx,ohh y 6a BaTaHam - 6a maxpu Fa3HHH acT, kh gap hh gaBpa y 6emTap 6a Tat^H^H ocopu up^OHH-^a^ca^H Ba
ахлокй-таълимй гаравидааст. Дар ин бора бадси чудогона мебояд кард, ки ин мyхтacap давсалаи онро надорад.
Дамин тавр, аз баррасидои анчомшуда перомуни тагйироти зеднй ё инкилоби фикрии Даким Саной метавон чунин натичагирй кард:
1. Мyтолиaи осори Даким Саной нишон медидад, ки у дaмчyн симои эчодии замони мyaйян, тибки конуниятдои роичи адабй ва анвои адабии дукмрон, ки касида 6уд, чун конеъгари ниёзи адабии давр, дамчун шоири маддиясаро вориди адабиёт гардидааст. У дар ин чода низ аз шуарои дарачаи аввал аст, зеро сурудадояш бо осори Унсурй, Фаррухй ва Манучедрй падлу мезанад, вале ин раванд андак муддатеро фаро мегирад.
2. Фаъолияти эчодии Даким Саной то кунун муштамил бар ду мардала маърифат шудааст: фаъолияти эчодии у дар дарбор ва берун аз дарбор. Вале дар иртибот ба макони эчодй он дорои се мардала аст: а) огози фаъолияти эчодй дар Faзнин; б) ашъори дангоми сафар дар Балх, Сарахс, Марв, Дирот ва гайра сурудашуда; в) мардалаи сеюм бозгашт ба шадри Faзнa аст. Дар яке аз ин мародил вижагидо доранд.
3. Огози инкилоби фикрии Саной дар зодгодаш - шадри Faзнин иттифок афтодааст. Оид ба сабаби тагйири дол дар рудияи Саной ривоятдои зиёд накл шудаанд, ки дар он миён ривояти «Лойхор» нахустин ривояти таконбахшу тафаккурсоз аст. Вижагии ин ривоят он аст, ки оид ба шахсияти таърихй, мушаххас ва симои бунёдкору навовар ва датто асосгузори адабиёти андеша, адабиёти бедуругу бериё бахшида шудааст. Дар маохизи адабй Ч,омй нахустин ровии он ривоят аст, аз ин хотир, наметавон онро афсона гуфт. Худи Даким Саной шадри Faзнинpо чанбаи такаддус медидад ва шояд ин бесабаб дам нест, бинобар ин, огози инкилоби фикрй дар рудияи шоир якин аз дамин шадр бояд маърифат карда шавад.
4. Доир ба инкилоби фикрии Саной чанд ривояти дигарро дам сарчашмадо зикр кардаанд, ки ондо дар ашъори Даким Саной низ далоили тасдиккунанда пайдо кардаанд. Вале он ривоятдо маънии шаръй доранд, на тарикатй. Муассирии ривоёти «^ассоббача», «Инъоми кафш» ва гайра деч год дар сатди дикояти «Лойхор» нест. Датто дикояти шайхе, ки Дакимро бадгуй мекард, таъсири вофиртар дорад, вале муассирии он таъмингари шудрати Даким Саной маърифат мешавад, на инкилоби фикрии у.
5. Роди эччодии тайкардаи Даким Саной аз шеъри васфй ё худ маддй ба осори маздабй ва тадричан ба тасаввуфу ирфон аст. Аз ин хотир, аносири обидона дар ирфони Даким Саной вижагидои худро дорад. Тибки шадодати худи у, гаравидан ба тасаввуф аз овони бистсолагиаш маншаъ мегирад, зеро фузун аз чидил сол боз таъкид кардааст.
6. Пири маънавии Даким Саноиро мухталиф таъкид кардаанд. Бештар мудак-кикон Мудаммади Мансурро дукм кардаанд, вале баъзедо Даким Саноиро датто Увайсй дам гуфтаанд. У худ ишораи возед дар ашъори осори мансураш ба пири хеш надорад. Вале Мавлоно Ч,омй, ки забардасттарин мутафаккиру адабиётшинос низ даст, Хоча Юсуфро ном мебарад ва асоснок мекунад. Ин казовати Ч,омй, ки ду симои таърихй, ду шахсияти бонуфуз ва таъсиргузорро мушаххас мегуяд, набояд сарфи назар шавад.
7. Инкилоби фикрии Даким Саной шинохти инсонро, гиромидошти ашрафул-махлукотро бунёдан тачдиди назар кард ва дар осори адабй-дунарй ба он чанбаи такаддус бахшид.
8. Тагйири дол дар андешаи Саной дарунмояи каломи дунариро чилои комилан ноби ирфонй-фалсафй, ахлокй-тарбиявй, мавъизатй-таълимй эхдо кард. Образдои лирикй, чузъиёти дунарии тасвирсозй, мафодиму мусталедоти чадид, тарзи нави дарунмоясозй, маърифати ноби каломи дунариро тавлид кард ва ба ин восита шакли нави каломи дунарии манзуму мансур - адабиёти тасаввуфй-ирфонй зудур кард, ки мутлако бекиёс аст.
Пайнавишт:
1. Афлокй, Аумад. Маноциб-ул-орифин / Шамсиддин Аумади Афлокй. - Теурон: Дунёи китоб, 1362. - 616 с.
2. Бройн, Т. какими ицлими ишц. Таъсири мутацобилаи дину адабиёт дар зиндагй ва осори Хаким Саной (Тарцумаи Мауёри Алавии Муцаддам ва Мууаммад Цавводи Маудавй) / Т. Бройн. - Теурон: Остони Цудс, 1378. - 575 с.
3. Бройн, Т. Шеъри суфиёнаи форсй (Тарцумаи Мацдуддини Кайвонй) / Т. Бройн. -Теурон : Нашри марказ, 1378. - 189 с.
4. Кадканй, Мууаммадризо Шафей. Дар ицлими рушной. Тафсири чанд газал аз Хаким Саноии Газнавй / Мууаммадризо Шафеии Кадканй. - Теурон : Огоу, 1373. - 299 с.
5. Кадканй, Мууаммадризо Шафей. Тозиёнауои сулук. Нацду таулили чанд цасида аз Хаким Саной/Мууаммадризо Шафеии Кадканй. - Теурон : Огоу, 1372. - 543 с.
6. Саной, Абулмацд Мацдуд ибни Одам. Девон / Абулмацд Мацдуд Саной : бо саъй ва эутимоми М. Разавй. - Теурон : Саной, 1354. - 1227 с.
7. Саной, Абулмацд Мацдуд ибни Одам. Хадицат-ул-уацица ва шариат-ут-тарица / Абулмацд Мацдуд ибни Олам Саноии Газнавй : тасуеуу тауияи М. Разавй. - Теурон : Донишгоу, 1359. - 875 с.
8. Саной, Абулмацд Мацдуд ибни Одам. Маснавиуо / Абулмацд Мацдуд Саной. Ба ин-зимоми шаруи «Сайр-ул-ибод ила-л-маод»: бо тасуеуу муцаддимаи М. Разавй. -Теурон : Донишгоу, 1360. - 381 с.
9. Саной, Абулмацд Мацдуд ибни Одам. Хадицат-ул-уацица ва шариат-ут-тарица / Абулмацд Мацдуд ибни Одам Саноии Газнавй : бо сарсухани К. Олимов. - Душанбе, 2008. - 666 с.
Ю.Халилй, Халилуллоу. Аувол ва осори Хаким Саной / Халилуллоу Халилй. - Кобул, 1384. - 248 с.
11.Цомй, Абдурраумон. Осор. Цилди 8 / Абдурраумони Цомй : мураттибон А. Зуууриддинов ва А. Мууаммадии Хуросонй. - Душанбе : Адиб, 1990. - 581 с.
Reference Literature:
1. Afloki, Ahmad. Life Description of Mysticists // Shamsiddin Ahmad Afloki. - Tehran: The World of Book, 1362 hijra. - 616 pp.
2. Broyn T. Love Climate Sage. Mutual Influence of Religion and Literature in Khalim Sanai's Life and Creation (translation by Mehyor Alavi Mukaddam and Mukhammad Djavod Mahda-vi) // T. Broyn. - Tehran, 1378. - 575 pp.
3. Broyn T. Persian Sufi Poetry (translation by Madjuddin Kayvoni // T. Broyn. - Tehran, 1378 hijra. -189 pp.
4. Kadkani, Mukhammadrizo Shafei. In the Climate of Life. Commentaries to Certain Gazels by Khakim Sana Gaznevi // Mukhammdarizo Shafei Kadkani. - Tehran: Informational Data, 1373 hijra, - 299pp.
5. Kadkani, Mukhammadrizo Shafei. Whips of the Way. Criticism and Analysis of some Kasyds by Khakim Sanai //Mukhammadrizo Shafei Kadkani. - Tehran: Informational Data, 1372 hi-jra. - 543 pp.
6. Sanoi, Abulmajd Majdid ibni Odam. Divan // Abulmajd Majdud Sanoi: under the editorship of M. Razavi. - Tehran: Sanoi, 1354 hijra, 1354 - 1227pp.
7. Sanai Abulmajd ibni Odam. The Garden of the Truths and The Rules Following the Way to them // Abulmajd Majdud ibni Odam Sanoi Gaznavi. Under the editorship of M. Razav. -Tehran: Higher School, 1359 hijra. - 875 pp.
8. Sanoi, Abulmajd Majdud ibni Odam. Mesnevis // Abulmajd Majdud Sanai. With the Appendix commenting "The Pilgrimage of Allah's Slaves to the Place of Return: under the editorship of M. Razavi. - Tehran: Higher School, 1360 hijra. - 381 pp.
9. Sanai Abulmajd Majdud ibni Odam. The Garden of Truths and The Rules of Shariat // Abu-lamjdMajdud ibni Odam Sanai Gaznavi: preface by K. Olimov. - Dushanbe, 2008. - 666pp.
10. Khalili, Khalilulokh. Life and Creation of Khakim Sanai // Khalilullokh Khalil. - Kabul, 1384 hijra. - 248 pp.
11.Djami, Abdurakhmon. Compositions. V.8 //Abdurakhman Djami. Compilers: A. Zahuriddinov and A. Mukhammadi Khurosoni. - Dushanbe: Man of Letters; 1990. - 581 pp.
