Научная статья на тему 'Совершенствование гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности'

Совершенствование гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
46
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
entrepreneurship / intermediary activity / intermediary obligations / customer / contractor / committee / intermediary / third party / purchase and sale agreement / agency agreement / freight forwarding agreement / reliable property management / Предпринимательство / посредническая деятельность / посреднические обязательства / заказчик / подрядчик / комитент / посредник / третье лицо / договор купли-продажи / агентский договор / договор транспортной экспедиции / надёжное управление имуществом.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Феруза Джамбакиева

В данной статье автор, в результате своих научных анализов перечислил актуальные виды гражданско-правовых договоров в условиях рыночных отношений и оценил их социально-экономические функции сферы применения. Автор считает, что договоры комиссии стали основным правовым инструментом коммерческих отношений поставки товаров, выполнения работ и оказания услуг участникам гражданско-правовых отношений. По вопросу заключения договоров комиссии субъектами гражданского права автор предоставил научно-теоретическое освещение мнений и комментариев учёных, а также пробелов и коллизий в действующих нормативных документах. Он также выдвинул предложения и рекомендации по развитию гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности на сегодняшний день.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Improvement of civil legal framework for the implementation of mediation activities

In this article, the author, as a result of his scientific analyses, listed the actual types of civil law contracts in the conditions of market relations, and evaluating their socio-economic functions of the scope of application. The author believes that the commission's contracts have become the main legal instrument of commercial relations for the supply of goods, the performance of works and the provision of services to participants in civil law relations. On the issue of concluding contracts with the commission by subjects of civil law, the author provided scientific and theoretical coverage of the opinions and comments of scientists, as well as gaps and conflicts in existing regulatory documents. He also put forward proposals and recommendations for the development of the civil legal framework for the implementation of mediation activities today.

Текст научной работы на тему «Совершенствование гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Improvement of civil legal framework for the implementation of mediation activities

Feruza DJAMBAKIEVA1

Specialized branch of Tashkent State Law University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received July 2021 Received in revised form 20 July 2021

Accepted 15 August 2021 Available online 15 September 2021

Keywords:

entrepreneurship,

intermediary activity,

intermediary obligations,

customer,

contractor,

committee,

intermediary,

third party,

purchase and sale

agreement,

agency agreement,

freight forwarding

agreement,

reliable property

management.

In this article, the author, as a result of his scientific analyses, listed the actual types of civil law contracts in the conditions of market relations, and evaluating their socio-economic functions of the scope of application. The author believes that the commission's contracts have become the main legal instrument of commercial relations for the supply of goods, the performance of works and the provision of services to participants in civil law relations. On the issue of concluding contracts with the commission by subjects of civil law, the author provided scientific and theoretical coverage of the opinions and comments of scientists, as well as gaps and conflicts in existing regulatory documents. He also put forward proposals and recommendations for the development of the civil legal framework for the implementation of mediation activities today.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Вocитaчилик фaoлиятини aмaлгa oшиpишнинг фyк;apoлик хукуций acocлapини тaкoмиллaштиpиш

_ АННОТАЦИЯ_

Клит cyзлap:

Taдбиpкopлик, вocитaчилик фaoлияти, вocитaчилик мaжбypияти, бyюpтмaчи,

Ma3^p мaк;oлaдa мyaллиф 6O3OP мyнocaбaтлapи шapoитидa фyк;apoлик-хyк;yк;ий шapтнoмaлapнинг тypлapи, yлapнинг кyллaниш cox,aŒ вa ижтимoий-ик;тиœдий функцияш кенгайиб бopиши нaтижacидa, шapтнoмaлap

1 lecturer of department "State legal subjects" Specialized branch of Tashkent State Law University, Tashkent, Uzbekistan.

E-mail: feruzauzmu86@mail.ru.

ицтисодий муомала иштирокчиларига товарлар етказиб бериш, иш бажариш ва хизмат курсатиш муносабат-ларининг асосий хуцуций воситасига айланганлигини тахлил этган хамда фуцаролик хуцуци субъектлари томонидан воситачилик шартномаларини тузиш борасида хуцуцшунос олимларнинг фикр ва мулохазалари хамда амалдаги норматив хужжатлардаги бушлицлар ва колли-зияларни илмий назарий жихатдан ёритиб берган. Шунингдек, бугунги кунда воситачилик фаолиятини амалга оширишнинг фуцаролик хуцуций асосларини мустах-камлаш буйича таклиф ва тавсияларини илгари сурган.

Совершенствование гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности

АННОТАЦИЯ_

В данной статье автор, в результате своих научных анализов перечислил актуальные виды гражданско-правовых договоров в условиях рыночных отношений и оценил их социально-экономические функции сферы применения. Автор считает, что договоры комиссии стали основным правовым инструментом коммерческих отношений поставки товаров, выполнения работ и оказания услуг участникам гражданско-правовых отношений. По вопросу заключения договоров комиссии субъектами гражданского права автор предоставил научно-теоретическое освещение мнений и комментариев учёных, а также пробелов и коллизий в действующих нормативных документах. Он также выдвинул предложения и рекомендации по развитию гражданско-правовой базы для осуществления посреднической деятельности на сегодняшний день.

Бозор муносабатлари турли шаклдаги мулкчиликнинг мавжуд булиши, тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатланишини тацозо этади. Шу маънода тадбиркорлик фаолияти нафацат янги товарлар ишлаб чицаришда балки, тадбиркорлик муносабатларининг иштирокчиси сифатида турли хил хизматлар курсатиш, жумладан воситачилик шартномаси тузиш орцали фойда олишни цонун йули билан кафолатлайди. Чунончи, тадбиркорлик фаолияти субъектлари хар доим хам узларининг дидларига мос келадиган, узлари учун цулай шартларда шартнома тузиш учун контрагентга эхтиёж сезади. Унинг бу эхтиёжларини бевосита воситачи ёрдамида таъминлаш имконияти мавжуд булади. Демак, айтиш мумкинки, воситачилик фаолиятини амалга оширишнинг фуцаролик хуцуций асосларини такомил-лаштириш бугунги кунда цивилистика фани олдида турган вазифалардан бири булиб хисобланади.

Фуцаролик хуцуци субъектлари томонидан воситачилик шартномаларини тузиши уларнинг бир цатор цийинчиликлардан холи цилсада, мазкур шартномани шартнома шартларига мувофиц ижро этилиши, шартларининг бузилиши, улар учун

пудратчи,

комитент,

воситачи,

учинчи шахс,

факторинг шартномаси,

агентлик шартномаси,

транспорт экспедицияси

шартномаси,

мол-мулкни ишончли

бошцариш.

Ключевые слова:

Предпринимательство,

посредническая

деятельность,

посреднические

обязательства,

заказчик,

подрядчик,

комитент,

посредник,

третье лицо,

договор купли-продажи,

агентский договор,

договор транспортной

экспедиции,

надёжное управление

имуществом.

ундан-да купрок муаммо тугдириши мумкин. Шу сабабли воситачилик фаолиятини амалга оширишнинг хукукий асосларини такомиллаштирилиши ва бу борадаги хукукий бушли;ларни тулдириш, мавжуд муаммоларни бартараф этиш максадида конунчиликни такомиллаштириш долзарб вазифа саналади.

Хукукшунос олима Т.В. Кочергинанинг таъкидлашича, иктисодий нуктаи назардан факторинг шартномаси узида мижознинг муомаладаги маблагларини кредитлаш ва унинг дебитор карздорлигини инкассолаш (мижознинг товарлар ва хизматларни реализация килиш жараёнида туланмаган счёт фактуралари) билан уйгунлашган савдо воситачилик операцияларнинг тури булиб хисобланади [1].

Фукаролик кодексининг 832-моддасида берилган таърифдан куринадики, мазкур шартномавий муносабатда икки тараф иштирок этиши курсатиб утилади. Бирок, воситачи томонидан учинчи шахс билан битим тузиши билан богликлиги ва муайян чегараланган доирада у билан боглик булиши воситачилик шартномасини учинчи шахсни хам мазкур шартнома муносабати иштирокчилари таркибига киритиб, уни куп томонлама шартнома сифатида куриш хакида фикрлар билдирилишига олиб келган эди. Ушбу холатни асосан собик иттифок даврида амалда булган Гражданлик кодексига нисбатан куриш мумкин эди. Уз даврида И. Кобленц воситачилик битими камида уч нафар контрагент булишини назарда тутади ва айрим холатларда битим икки нафар воситачи билан тузилиб ва воситачиларнинг хар бири уз контрагентига иктисодий самара келтириши лозим булган холатда иштирокчилар турт нафар контрагент булади деб хисоблаган [2].

Орадан бир канча вакт утиши билан О.А. Красавчиков ва В.С. Якушевлар хам бу борада узига хос фикрларни билдириб утишади. Уларнинг фикрича шартномада учинчи шахс тараф сифатида иштирок этмасада, шартномани ижро этиш боскичида воситачилик муносабатлари иштирокчиси булади, чунки у комитентнинг мулкка нисбатан хукукларини тегишлича кулга киритади [3].

Шуни таъкидлаш лозимки, воситачилик шартномаси борасида турлича фикрлар билдирилиши билан бирга комитентни, воситачини ва учинчи шахсни бирлаштириб турувчи ягона воситачилик муносабати мавжудлиги тан олинади. Бирок, бундай ягона хукукий муносабат амалда булиши мумкин эмас. Бу борада И.Р. Федоровнинг фикрлари эътиборга молик. Муаллиф бу борада адабиётларда мавжуд фикрларни жиддий тахлил этиб, ягона воситачилик муносабати мавжуд эмас деб хисоблайди [4]. Худди шунингдек, масалан бир вактнинг узида буюртмачи, пудратчи ва суб пудратчи иштирокидаги пудрат хукукий муносабатлари булмаганидек ёки ижарага берувчи, ижарага олувчи ва сотувчи иштирокидаги ягона лизинг хукукий муносабатлари булмаганидек [5], етказиб берувчи ва харидор шунингдек жунатувчи (кабул килувчи) иштирокида ягона махсулот етказиб бериш хукукий муносабати булмаганидек ва х.к.

Воситачилик хукукий муносабатлари воситачилик шартномасини тузган шахсларни воситачи ва комитентни боглайди. Учинчи шахснинг комитент билан муносабати воситачининг учинчи шахс билан тузилган битим юзасидан хукук ва мажбуриятларни комитентга топшириши билан вужудга келади.

Ягона воситачилик хукукий муносабатлари мавжуд булмаслигини тан олиш куп томонлама шартнома конструкциясини воситачилик муносабатларига куллаш-нинг нотугрилиги билан хам изохлаш мумкин булади. Куп томонлама шартномада биринчидан, унда иштирок этувчи барча тарафларнинг эрк иродасининг келишиб

олинганлигида куринади. Биз кураётган холатда тарафлардан бирининг яъни учинчи шахснинг эрки келгусида комитент билан (воситачилик битими тузиш вацтида битим юзасидан хуцуц ва мажбуриятлар келгусида уни комитент билан хуцуций алоцада булишига олиб келиши хацида учинчи шахс умуман билмаслиги хам мумкин) хуцуций алоцанинг мавжуд булишига олиб келувчи хуцуцуций муносабатларнинг вужудга келиши учун зарур булиб хисобланмайди.

Иккинчидан, куп тарафлама шартноманинг бирлиги узаро хуцуц ва мажбуриятлар булишини тацазо этади.

Учинчидан, воситачи уз зиммасига битим тузиш ва натижасини комитентга топшириш мажбуриятини олади. Натижада тузилган битим юзасидан хуцуц ва мажбуриятлар комитентга утиши ижро этилишни англатади, шу билан бирга воситачи билан комитентни боглаб турувчи воситачилик мажбуриятини тугаган-лигини хам англатади.

Туртинчидан, барча хуцуц ва мажбуриятларни утказиш бир шахсда унинг вужудга келишини англатса, бошца шахсда унинг бекор булишини назарда тутади.

Воситачилик шартномасида воситачининг учинчи шахсга нисбатан сотувчи ёки харидор, буюртмачи ёки пудратчи, сугурталовчи ёки сугурталанувчи ва х.к. сифатидаги урнини комитент эгаллайди ва бу холат воситачининг муносабатда чициб кетиши билан амалга ошади. Демак, воситачилик шартномасининг нормал ривожланиши битта хуцуций муносабатда комитентни, воситачини ва учинчи шахснинг бир вацтнинг узида иштирок этишини истисно этади.

Воситачилик шартномаси субъектлари томонидан уз зиммасидаги мажбуриятларни уз урнида ва лозим даражада ижро этишлари шартнома субъектлари учун мухим саналади. Шу маънода олганда, воситачилик мажбуриятини ижро этишда мулк хуцуци масаласи тарафлар учун диццат марказида булади. ФКнинг 838-моддасига кура, комитентдан воситачига утган ёки воситачи комитент хисобидан сотиб олган ашёлар комитентнинг мулки булади. Демак, ашёвий хуцуцлар комитентга утказилади ва комитентда бу борада хуцуцлар вужудга келади. Бир царашда бирмунча ноцулай куринадиган бир холат яъни, воситачи битимни уз номидан тузади ва учинчи шахс олдида хуцуц ва мажбуриятлар олсада, бироц олинган ашёга нисбатан мулк хуцуци комитентда вужудга келади. Бу уринда мулк хуцуцини учинчи шахсдан комитентга уз номидан харакат цилувчи воситачи орцали мулк хуцуцини утиши воситачилик шартномасида мухим ахамиятга эга.

ФК воситачида булган ёки унга берилган ашёга нисбатан комитентнинг мулк хуцуци мавжудлиги белгилайди. Мазкур норма воситачига топширилган ашёнинг мулкдори масаласини хал этишга царатилган булиб, императив характерга эга ва тарафларнинг хохиши, келишуви билан узгартирилмайди. Бунда у ёки бу ечим нафацат тарафларнинг манфаатларига балки, бошца шахсларнинг манфаатига хам дахл этиши мумкин. Гап бу уринда комитентнинг кредиторлари хусусида булади. Тегишли ашёнинг мулкдори сифатида комитентнинг тан олиниши, унинг банкрот булиб цолганида воситачида булган комитентга тегишли ашёларга нисбатан талаблар цуйилади. Воситачи банкрот булганида эса, мазкур ашёлар комитентнинг царзи буйича ундирув царатиладиган объектлар цаторига цушилади.

ФКда тегишли ашёларга нисбатан мулкдорлик масаласининг белгиланиши бир цатор оцибатлар келтириб чицаради. Жумладан, воситачининг эгалиги булган ашёнинг тасодифан нобуд булиш хавфи мулкдор - комитентда булади. Шу билан бирга комитентга мулкдор сифатида воситачининг эгалигида булган ашёларга

нисбатан, шунингдек бошка шахсларга нисбатан виндикацион даъво килиш хукуки тегишли булади.

Бу уринда таъкидлаш лозимки, сотувчи вазифасини бажарувчи воситачининг комитент топшириги буйича учинчи шахслар билан тузган битими ижроси юзасидан ашёларни топшираётганда воситачи ашёнинг мулкдори булиб хисоб-ланмайди. Худди шундай ашё сотиб олинганда унинг мулкдори булиб харидор -воситачи эмас, балки битимда ва унинг ижро этилишида иштирок этмаган воситачи тан олинади.

Юридик адабиётларда бошка холатларда булгани каби одатда муайян фикцияга йул куйилиши курсатилади. Бунда воситачи мулкдор булиб хисоблан-масада, факат бир вактда, яъни ашё учинчи шахсга утказилаётган ёки ундан олинадиган вактда мулкдор деб тан олиниши курсатиб утилади [6].

Г.Ф. Шершеневич "бир лахзали мулкдорлик" модели хусусида фикр юритиб, воситачи томонидан мол-мулкни сотиш жараёнида татбик этилишини курсатади. Бошка холатларда, жумладан воситачи томонидан ашё сотиб олинаётганда, муаллиф комитентга топширилгунга кадар учинчи шахсдан олинган мол-мулкни мулкдори сифатида айнан воситачини тан олиш лозимлигини таъкидлайди. А.Г. Гойхбарг эса, ушбу муаллифдан фаркли равишда "бир лахзали мулкдорлик" конструкцияси воситачининг учинчи шахслар билан тузган битимлар буйича нафакат сотувчи балки, харидор сифатида катнашганда хам тенг равишда фойдаланиш зарурлигини тан олинади [7].

Бирок, юкорида курсатилган (бир лахзали мулкдорлик) вакти мобайнида ашёнинг вакт утиши жараёнида узгариши, бузилиши шунингдек, тасодифан нобуд булишини эътибордан чикармаган холда, таваккалчилик хавфи воситачига эмас, балки комитентга ёки учинчи шахс зиммасига юкланган деб хисобланиши мумкин. Натижада воситачи фикция буйича рамзий (номинал) мулкдор булади, чунки бошка хар кандай холатда хам ашё "кулдан кулга утказиладиган" булиб хисоб-ланади [8].

Бу масалага нисбатан Г.Ф. Шершеневич узининг муносабатини билдириб, куйидагича фикрни билдириб утади: воситачи томонидан сотиб олинган ва унинг тасарруфида коладиган товарнинг мулкдори нима учун комитент хисобланишини юридик нуктаи назардан тушунтириш кийин. Мулк хукуки утказиш йули билан кулга киритилмайди, чунки комитентда эгалик мавжуд эмас ва воситачи вакил сифатида харакат килмаганлиги сабабли у эгаликни уз вакили оркали олиши мумкин эмас. Мулк хукуки шартнома воситасида вужудга келмайди чунки комитент ва учинчи шахс уртасида хеч кандай шартнома мавжуд эмас [9].

Б.Б. Черепахин томонидан ишлаб чикилган таклиф бир мунча эътиборга молик. Унинг фикрича, мол мулкни тасарруф этиш буйича воситачининг хукуки шартноманинг узидан келиб чикади. Воситачилик шартномасини тузиш жараёнида конститутив хукукни олиш юз беради. Мулкдор (комитент) воситачига ашёни бегоналаштиришга хукук беради [10].

Бу уринда хакли савол тугилади. Воситачи томонидан комитент учун олинган ашёга нисбатан мулк хукуки качондан бошлаб вужудга келади? Бу савол нафакат назарий балки амалий жихатдан хам мухим саналади. Бу борада Г.Ф. Шершеневич комитент учун сотиб олинган товар учинчи шахс томонидан воситачига топширилган вактдан бошлаб комитентнинг мулки булади [11], деган фикрни

билдиради. М.И. Брагинскийнинг таъкидлашича, воситачининг эгалигида булган ашёлар комитент томонидан берилган ёки унга мулжалланганидан ;атъий назар комитентнинг мулки булиб хисобланади. Воситачига топширилган ашёнинг мулкдори ха;идаги масалани ечувчи мазкур норма императив характерга эга ва тарафларнинг келишуви билан узгартирилиши мумкин эмас [12].

А.В. Егоров комитентнинг ашёга нисбатан мулк х,ук;ук;ининг вужудга келиш ва;тини учинчи шахс томонидан олди сотди шартномасида сотувчи сифатидаги уз мажбуриятларини ижро этиши билан боглайди. Ашё воситачига учинчи шахс томонидан топширилмаган булса ёки учинчи шахс томонидан топширишга мулжаллаб шахсийлаширилгунига ;адар комитент ушбу ашёга нисбатан мулк ху;у;ини ;улга киритмайди [13].

Ю;оридаги муаллифларнинг ну;таи назари комитентда мулк ху;у;и учинчи шахс томонидан сотувчи сифатидаги уз мажбуриятларининг бажариш ва;ти ва ;оида тари;асида товар воситачининг эгалигида хисобланиши билан белгиланади.

Масалага жиддий эътибор бериб ;аралса шу нарса маълум буладики, ;онун чи;арувчи томонидан "комитентдан воситачига утган ёки воситачи комитент хисобидан сотиб олган ашёлар комитентнинг мулки булиши" назарда тутилган. Демак, учинчи шахс билан тузилган шартнома асосида воситачининг эгалигига келган ашё комитент хисобидан олинганлигидан далолат бермайди. Воситачилик шартномаси комитентда мулк ху;у;и ашёнинг воситачининг эгалигига келиб тушган ва;тдан эмас, балки комитент томонидан битимни уз хисобига утган деб хисоблашидан яъни, воситачи томонидан воситачилик шартномаси ижроси юзасидан тузган битимни комитент томонидан тасди;ланишидан сунг вужудга келишини назарда тутади. Комитент томонидан битимни ;абул ;илишини битим тузилганлиги ха;идаги хабарни ;абул ;илинганлиги, комитент томонидан воситачилик хисобидан ;абул ;илиниш ёки тугридан тугри комитент томонидан битимни ;абул ;илинганлигини курсатиб турувчи холатларда курилади. Чунончи, воситачилик шартномаси ижросини ;абул ;илишини курсатиб утиш мумкин.

Комитент билан воситачи уртасида воситачилик шартномаси тугри ижро этилганлиги юзасидан бахс юзага келганда масала ;андай хал этилиши жиддий муаммо булиши мумкин. Масалан, битим кимнинг номидан тузилганлиги низо предмети булиши мумкин. ФКда воситачилик шартномасига берилган таърифда воситачи иккинчи тарафнинг яъни, комитентнинг топшириги буйича уз номидан, биро; комитент хисобидан бир ёки бир неча битимни ха; эвазига тузиш мажбу-риятини олиши назарда тутилади. Бу холатда комитентнинг аввал мулкнинг мулкдори булиши сунгра битимни тасди;лайди (;абул ;илади), хисоботини ;абул ;илади. Биро;, ;онунчиликда битимни тасди;ламаслик, ;абул ;илмаслик о;ибати назардан четда ;олдирилган. Воситачилик шартномаси воситачи томонидан комитент томонидан берилган топшири; буйича ижро этилмаганлиги исбот-ланиши хам мумкин булади. Демак, комитентда мулк ху;у;и битимни у томонидан ;абул ;илиниши, тан олинишидан сунг вужудга келади. Бордию, битим комитент томонидан ;абул ;илинмаса, у холда битим воситачи томонидан тузилган хисобланади ва бевосита унда мулк ху;у;и юзага келади. Бундай холатда мулк ху;у;и токи комитент хисобидан ;абул ;илингунига ;адар учинчи шахсда са;ланиб ;олади. Бу уринда учинчи шахснинг ху;у;лари бузилмаслигига эътибор ;аратиш уринлидир. Шу сабабли ФКнинг 392-моддасидаги агар олди-сотди шартномасида

бошк;aчa тapтиб нaзapдa тyтилгaн бyлмaca, товapнинг тacодифaн нобуд булиши ёки тacодифaн шикacтлaниши хaвфи cотyвчи товapни cотиб олувчит топшиpиш бyйичa уз мaжбypиятини ;онун ёки шapтномaгa мувофи; бaжapгaн дeб х^об-лaнгaн пaйтдaн бошлaб ^тиб олyвчигa утиши xa;идaги коида мaзкyp мaжбypиятдa кyллaнилиши мa;caдгa мyвофи;диp.

Фикpимизчa, aшёгa ниcбaтaн комитeнтдa мулк хукуки у томонидaн битим ^бул ;илинмaгyнигa ;aдap мaвжyд бyлмacлиги xa;идaги коида узининг конуний acоcлapигa эгa. Чунончи, ФK 837-моддacи 3-;иcмидa aгap воcитaчи мол-мулкни комитeнт билaн кeлишилгaндaн ю;оpиpо; нapхдa cотиб олгaн бул^, бyндaй хapидни ^бул ;илишни иcтaмaгaн комитeнт воcитaчидaн учинчи шaхc билaн битим тузилтнлиги xa;идa билдиpиш олгaнидaн ^йин окилота мyддaтдa бу xa^a воcитaчигa мaълyм ;илиши шapт. Акc xолдa хapид комитeнт томонидaн ^бул ;илинган дeб xиcоблaниши xa;идaги ноpмaнинг мaвжyдлиги фикpимиз дaлили-диp. Дeмaк, бу xолaтдa воcитaчининг эгaлигигa топшиpилгaн товap комитeнтдa мулк ху;у;ининг вyжyдгa ^лишини aнглaтмaйди. Kомитeнтнинг мулк хукуки хapидни ^бул килган вa;тдaн ёки околота мyддaтдa уз эътиpозини билдиpмac -лиги вaктидaн эътибоpaн вyжyдгa кeлaди.

Бозоp мyноcaбaтлapи шapоитидa фyкap0лик-xyкyкий шapтномaлapнинг тypлapи, yлapнинг кyллaниш cоxacи вa ижтимоий-иктиcодий фyнкцияcи кeнгaйиб боpиши нaтижacидa, шapтномaлap иктиcодий мyомaлa иштиpокчилapининг товapлap, eткaзиб бepиш, иш бaжapиш вa хизмaт кypcaтиш мyноcaбaтлapининг acоcий хукукий воcитacигa aйлaнди. Бу xолaт aввaло ;онун xyжжaтлapидa шapтномaлapгa ниcбaтaн вa уни тузувчи тapaфлapгa ниcбaтaн ^нг эpкинлик вa имтиёзлap бepилиши билaн богли;. Xycycaн, Фyкapолик кодeкcининг 1-моддacидa шapтномaлap эpкинлиги, хycycий ишлapгa yзбошимчaлик билaн apaлaшишгa йул кyйилмacлиги, фyкapолик xyкyклapини ту^инли^из aмaлгa ошиpилиши габи acоcий нeгизлapнинг бeлгилaниши фyкapолик мyомaлacидa шapтномaлapнинг axaмиятини вa yлapгa булган тaлaблapнинг ошишигa олиб кeлди.

Maълyмки, фyкapолик хукуки шapтномaлap тизимидa хизмaт кypcaтиш шapтномaлapи aлоxидa ypин тyтaди. Бинобapин, бозоp мyноcaбaтлapи шapоитидa cyбъeктлapгa бepилгaн имкониятлap, фaн вa тeхникaнинг pивожлaниши бугунги кyндa хизмaт тypлapининг оpтиб, кeнгaйиб боpишигa зaмин яpaтмокдa. Бу xолaтни Бyтyнжaxон Сaвдо Taшкилотининг "Xизмaтлap caвдоcи бyйичa Бош кeлишyви" дa биp нeчa юзлaб хизмaт тypлapи бeлгилaнлигидaн xaм кypиш мумкин [14]. Т. Myминовнинг фикpичa, фaн вa тeхникaнинг жaдaл pивожлaниши нaтижacидa инcоннинг моддий вa мaънaвий эxтиёжлapини кондиpишгa кapaтилгaн янги тeхник воcитaлap вa ycкyнaлap яpaтилиши янгидaн янги хизмaт тypлapини вyжyдгa кeлтиpиш билaн биpгa, хизмaт кypcaтишнинг мaвжyд тypлapини янгичa кypиниш вa мaзмyнгa эта булишини тaъминлaди [15].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Xизмaт кypcaтиш шapтномaлapи тизимидa yзapо ишончгa acоcлaнгaн вa мyaйян шaхcлap фойдacигa у ёки бу юpидик xapaкaтлapни aмaлгa ошиpишгa ;apa-тилгaн шapтномaлap гypyxи мaвжyдки, бyндaй шapтномaлap оpacидa воcитaчилик шapтномacи aлоxидa ypин тyтaди. Воcитaчилик шapтномacи биp шaхcнинг иккинчи шaхcгa бepгaн топшиpиFи, фyкapолик хукукий хapaктepдaги кypcaтмacигa acоcaн вyжyдгa кeлaди вa бyндa шapтномaни вa шapтн0мaвий-xyкyкий мyноcaбaтни вyжyдгa кeлишидaги дacтлaбки acоc комитeнт - тошиpик вa кypcaтмa бepyвчининг

эрки-иродаси хисобланади. Айтиш лозимки, бошца шахс фойдасига юридик харакатларни амалга оширишга царатилган шартномаларда курсатма берувчининг эрки-иродаси узаро ишончга асосланади ва бу холат хар доим шартномани тузиш жараёнида ахамиятга эга булади. Зеро, фуцаролик хуцуцида "узаро ишонч" категорияси хар цандай шартномавий муносабатни вужудга келтирувчи бош мезон сифатида контрагентни танлашда ва шартномадан узи кутган натижага эришиш йулида дастлабки цадамни ташлашда асосий негиз саналади [16]. Бошцача айтганда хар цандай фуцаролик-хуцуций шартномани узаро ишончга асосланадиган шартнома деб хисоблаш мумкин.

Воситачилик шартномаси узининг хуцуций табиатига кура, бир шахснинг манфаати ва фойдасини кузлаб бир ёки бир неча битимни иккинчи шахс уз номидан хац эвазига тузиши тугрисидаги биринчи шахснинг топшириги ва курсатмаси хисобланади. Бундай узига хослик ва тарафлар амалга ошириши лозим булган харакатларнинг мохияти мазкур муносабатларни бир шахснинг иккинчи шахсни уз манфаатлари ва фойдаси учун "ёллаши" сифатида бахолаш имконини беради. Зеро, комитент воситачини узи учун мацбул ва фойдали булган битим тузиш учун "ёллайди" ва эвазига муайян мукофот беришни ваъда цилади. Албатта бундай "ёллаш" курсатма берувчи (комитент) нинг хисобидан ва унинг мулкий таъминоти эвазига амалга оширилади. Чунки воситачилик муносабатларида гарчи воситачи хеч цандай мулкий таваккалчилик цилмасдан фацат муайян хуцуций харакатларни амалга оширади ва бу харакатларнинг курсатма берувчи учун самарали булишини кузда тутади холос. Воситачи уз номидан битимни тузиш жараёнида узига берилган курсатмалардан четга чицмасликка харакат цилади ва шу орцали узининг вазифаларини бажаради.

Воситачилик шартномасига узининг хуцуций табиати, мохияти ва мазмуни жихатидан энг яцин шартномалар сифатида топшириц, агентлик, транспорт экспедицияси, мол-мулкни ишончли бошцариш шартномаларини курсатиб утиш мумкин. Мазкур шартномалар уртасидаги ухшашлик ва хуцуций конструкциясига кура узаро яцинлик шундаки, уларнинг барчасида "ёллаш", узаро ишонч, бир шахс учун иккинчи шахснинг юридик харакатларни амалга ошириши, хуцуций муносабатларнинг биринчи шахс хохиши-иродаси асосида вужудга келиши хамда барча холатларда хам биринчи шахснинг мулкий таваккалчилигига асосланиши холатлари мавжуд булади.

Топшириц шартномасидан фарцли равишда воситачилик шартномасида воситачи юридик харакатларни уз номидан амалга оширади ва хар доим бунинг учун муайян хацни олади. Агар вакил амалга ошириши лозим булган харакатлар доираси кенг ва хилма-хил булса, воситачи амалга ошириши лозим булган харакатлар диораси тор ва аниц булади. Яъни, воситачи фацатгина бир ёки бир неча битимни тузиши ва комитент берган аниц параметрлар буйича харакатланиши лозим. Шунингдек, воситачига цараганда вакилга муайян харакатларни цилишда купроц эркинлик берилиши ва муайян вазиятларда вакилнинг уз хохишидан келиб чициб харакат цилиши мумкин булади. Вакиллик ва воситачилик муносабат-ларидаги яна бир фарц воситачининг комитент топшириги асосида харакат цилиши учун алохида хуцуций хужжат талаб цилинмаса, вакиллик муносабатларида вакилнинг топшириц берувчи номидан харакатларни амалга ошириши учун муайян хуцуций хужжат - ишончнома талаб цилинишида намоён булади. Масалан,

комитeнт узига тeгишли тeлeвизоpни cотиб бepиш учун уни воcитaчигa топшиpca бу xолaтни тacдикловчи aлоxидa xyжжaт тaлaб килинмaйди. Вaкилнинг топшиpик бepyвчи номидaн aвтомобилни бошкapиш учун нотapиaл тacдиклaнгaн вa дaвлaт aвтомобиль нaзоpaти оpгaнлapи томонидaн pyйxaтдaн утгазилган ишончномa кepaк бyлaди.

Aгeнтлик шapтномaлapи вa тpaнcпоpт э^^дицияга шapтномacидa xaм дeяpли бapчa вaзиятлapдa aгeнт вa экcпeдитоp acоcaн кypcaтмa бepyвчи шaхc номидaн юpидик xapaкaтлapни aмaлгa ошиpиши билaн воcитaчилик шapтномa-cидaн фapк килaди. Биpок, мyaйян вaзиятлapдa aгeнт вa экcпeдитоpнинг кypcaтмa бepгaн шaхcлap мaнфaaти учун уз номидaн xapaкaт килишлapигa xaм йул кyйилaдики, бу xолaт yлapгa ниcбaтaн воcитaчилик шapтномacининг коидaлapи кyллaнилишигa xaм имкон бepaди. Шу билaн биpгa тpaнcпоpт экcпeдицияcи шapтномacининг пpeдмeти вa экcпeдитоp кypcaтaдигaн хизмaтлapнинг фaкaт биттa cоxaгa йyнaлтиpилгaнлиги xaм мaзкyp шapтномaнинг воcитaчилик шapтномacидaн фapк килувчи жиxaти xиcоблaнaди. Зepо, тpaнcпоpт экcпeдицияcи шapтномacидa экcпeдитоpнинг экcпeдитоp ёки мижоз тaнлaгaн тpaнcпоpтдa вa йyнaлишдa юк тaшишни тaшкил этиш мaжбypияти, мижоз ёки узининг номидaн юк тaшиш шapтномacи (шapтномaлapи)ни тузиш, юкнинг жутатилишини вa олинишини тaъминлaш мaжбypияти, шyнингдeк тaшиш билaн боглик бошкa мaжбypиятлapи нaзapдa тутилиши мумкин (ФKнинг 726-модacи 2-к^ми).

Шyнингдeк, воcитaчилик шapтномacидaн фapкли paвишдa тpaнcпоpт экcпeдицияcи шapтномacидa экcпeдитоpнинг ята кaйcи тypдaги хизмaтлap кypcaтиши мумкинлиги xaм aник бeлгилaнгaн булиб, унта ^pa, кyшимчa хизмaтлap cифaтидa тpaнcпоpт экcпeдeцияcи шapтномacидa экcпоpт ёки импоpт учун тaлaб килинaдигaн xyжжaтлapни олиш, божхонa pacмиятчиликлapи ёки узга pacмият-чиликлapни бaжapиш, юкнинг микдоpини вa xолaтини тeкшиpиш, уни оpтиш вa тyшиpиш, мижоз зиммacигa юклaтилaдигaн божлap, йиFимлap вa бошкa xapaжaтлapни тyлaш, юкни caклaш, уни бeлгилaнгaн мaнзилдa олиш кaби юкни eткaзиб бepиш учун зapyp булган xapaкaтлapни aмaлгa ошиpиш, шyнингдeк шapтномaдa бeлгилaнгaн бош^ опepaциялap вa хизмaтлapни бaжapиш нaзapдa тyтилгaн булиши мумкин.

Воcитaчилик шapтномacи узининг мaзмyни вa моxиятигa ^pa мол-мулкни ишончли бошкapиш шapтномacидaн xaм фapк килaди. Maзкyp шapтномaлap ypтacидaги фapкни тaxлил килиб, xУKУKшyноc олим Б.Р. Топилд^в кyйидaгичa XИCоблaйди:

- воcитaчилик шapтномacидaн фapкли paвишдa ишончли бошкapиш шapтномacидa ишончли бошкapyвчи фaкaтгинa биp ёки биp нeчa битимни тузиш xapaкaтини эмac, узига ишончли бошкapишгa топшиpилгaн мол-мулк юзacидaн бapчa юpидик xapaкaтлapни aмaлгa ошиpишгa xaкли бyлaди. Aгap воcитaчи битимни уз номидaн, лeкин комитeнт xиcобидaн aмaлгa ошиpca, ишончли бошкapyвчи мол-мулкни ишончли бошкapиш юзacидaн тyзгaн битими узининг номидaн ишончли бошкapишгa бepилгaн битим xиcобидaн aмaлгa ошиpилaди [17].

Maзкyp фикpгa кушилган xолдa aйтиш мумкинки, воcитaчилик шapтномacи мол-мулкни ишончли бошкapиш фapкли paвишдa paнг-бapaнг битимлapни тузишни нaзapдa тyтaди вa фaкaтгинa мол-мулкни бошкapиш билaн боглик xapaкaтлapгa кapaтилмaйди. Бyндa воcитaчи вa комитeнт ypтacидaги боглик

купчилик вазиятларда, муассис ва бошкарувчи уртасидаги богликликдан фаркли равишда бир марталик тусга эга булади. Воситачилик шартномасидаги узига хосликларни назарда тутиб, мазкур шартномани амалда куллаш субъектив фукаролик хукукларини амалга оширишда ва фукаролик-хукукий шартномаларни тузишда конунийлик ва аникликни таъминлашда мух,им ахамият касб этади, -деган хулосага келиш мумкин.

Воситачилик шартномасига мувофик воситачининг комитент топширигига асосан уз номидан бирок комитент хисобидан битимлар тузиши тугрисидаги шартнома конструкцияси одатдаги хукукий муносабатлардан фарк килади. Бу уринда комитент ва воситачи, шунингдек воситачи ва учинчи шахс уртасидаги хукукий муносабатнинг нисбати кандай булиши лозимлиги хакидаги савол жавоб беришни таказо этади. Бу масала нафакат назарий балки амалий ахамият хам касб этиб, ушбу масала воситачилик шартномасини хакикий булиш ёки хакикий эмаслик окибатларига хам дахлдор булади. Агарда ягона воситачилик муносабати мавжуд деган нуктаи назарга асосланадиган булинса, у холда воситачилик шартномасини хакикий эмас деб топиш, унинг ижросини таъминлаш максадида тузилган воситачи ва учинчи шахс уртасидаги шартноманинг хам хакикий эмас деб топилишига олиб келади. Бордию, комитент ва воситачи уртасидаги муносабатлар хамда воситачи ва учинчи шахслар уртасидаги муносабатлар иккита алохида хукукий муносабат хисобланса, у холда воситачилик шартномасини хакикий эмас деб топилиши агарда мажбуриятнинг мохиятидан бошка хол англашилмаса, воситачи ва учинчи шахс уртасидаги шартномани хакикий эмас деб топилишига олиб келмаслиги лозим булади.

И. Кобленцнинг фикрича, воситачилик битими буйича камида учта контрагент мавжуд булиши, айрим холларда эса турт нафар контрагент булишини курсатиб бунда хар икки воситачи билан тузилган битим ва хар бир воситачи тузган битим узининг контрагентига иктисодий фойда келтириши лозим [18].

Унинг фикрини В.С. Якушев хам куллаб кувватлаб, воситачилик шартномаси уч нафар контрагентни комитент, воситачи ва воситачи битим тузган учинчи шахснинг мавжуд булиши назарда тутилишини таъкидлайди [19].

Юкоридаги муаллифлар воситачилик муносабатларининг яъни комитент, воситачи ва учинчи шахс уртасидаги муносабатни ягона муносабат сифатида эътироф этишади.

Цивилистика фанида комитент, воситачи ва учинчи шахс уртасида ягона муносабат мавжуд эмас балки, ички ва ташки муносабатлар мавжуд деган карашлар хам мавжуд. Бундай ёндашув аксарият купчиликни ташкил этади деб хисоблаш мумкин [20].

М.И. Брагинский ягона воситачилик муносабати мавжудлигини танкид килиб, воситачилик шартномаси асосида вужудга келувчи воситачилик муносабат-ларини узига хослигини бирини ички ва бошкасини ташки муносабатлар сифатида намоён булади деб хисоблайди [21].

Юкоридаги муаллифлар фикри бирмунча бахс мунозараларга учраб кел-мокда. Фикримизча, воситачининг битим тузиш мажбурияти битимнинг ташки томони булмасдан балки, воситачилик мажбуриятининг мазмунини ташкил этади. Воситачининг мажбуриятлари жумласига факатгина битим тузишнинг узи етарли булмасдан балки, уни ижро этиши хам зарур хисобланади.

Science

BocuTaHHHHHr yHHHHH maxcnap Su.naH MyHoca6aTH By^ygra Ke^umu BOcHTaHH^HK mapTHOMacu Su^aH Sof^h; эмac. HyHKH, BocHTaHH.fiHK mapTHOMacura MyBO^HK;, BocuTaHHHHHr KOMHTeHTHHHr TonmupuFHra SuHoaH Supo; y3 HOMHgaH SHTHM Ty3umu Ha3apga TyTH^agu. BocuTaHHHHHr y3 HOMHgaH 6HTHM Ty3umu BocHTaHH Ba yHHHHH maxc ypTacugaru MycTa;u^ xyKyKHH a^o;aHHHr MaB^yg^uruHH Su^gupagu.

KoMHTeHT BocuTaHHHH KOHTpareHT^ap TyFpucugarH Ma^yMOTHH Sepumra Ma^Syp o^Mangu. ByHgan ^o^ga BocHTaHH KOMHTeHTra 3apap^apHH ;on^amu

^O3HM Synagu. Ma3Kyp ;ouga BocHTaHH TOMOHugaH Ma3Kyp Shthmhh y3 xucoSugaH Ty3H^raH geS xucoS^amu MyMKHH^urugaH Ke^uS HH;agu. BocHTaHH TOMOHugaH Ty3H^raH Shthmhh y3 xucoSugaH Ty3H^raH geS xucoS^amu BocHTaHH Su^aH yHHHHH maxc ypTacugaru MyHocaSaTra Ta^cup KypcaTMangu. HyHKH, yHHHHH maxc yHyH BocuTaHHHHHr Shthmhh y3 xucoSugaH Ty3raH geS xucoS^amu axaMHHTcu3. ^eMaK, BocuTaHH Su^aH yHHHHH maxc ypTacugaru MyHocaSaT^ap KOMHTeHT Su^aH BocHTaHH ypTacugaru MyHocaSaTra Sof^h; эмac.

MyHgan Syncaga, KypcaTuS yTH^raH BocHTaHH.fiHK mapTHOMacura goup MyHocaSaT^ap MycTa;u^ SynraHH xo^ga BocuTaHHHHHr Shthm macugaH yHHHHH maxc Su^aH xy;y;^apHH aMa^ra omupumu Ba Ma^SypHHT^apHH Sa^apumuHH xaM ;aMpaS o^agu. By xo^ga BocHTaHH Shthm ro3acugaH yHHHHH maxc Su^aH y3 Ma^SypHHT^apHHH Sa^apMaraH^uru yHyH KOMHTeHT o^guga ^aBoSrap^uru ca;^aHuS ;o^agu. Ma3Kyp Ma^SypHHT BocHTaHH^HK MyHocaSaTHgaru Ma^SypuHTHHHr MOxHHTHgaH Ke^uS HH;agu.

^yHH Ta^KHg^am ^o3hmkh, BocHTaHH Shthm macugaH yHHHHH maxc Su^aH Xy;y;^apHH aMa^ra omupumu Ba Ma^SypHHT^apHH Sa^apumu ^yga MyxHM caHa^agu. OgaTga, BocHTaHH TOMOHHgaH SuTHMHHHr Ty3H^umuHHHr y3H KOMHTeHT yHyH 3apyp Sy^raH HaTH^aHH Ke^THpuS HH;apMaHgH. HaTH^a BocHTaHH^HK mapTHOMacugaH goupacugaH HeTga SynraH yHHHHH maxcHHHr xapaKaTH HaTH^acuga pyeSra HH;agu. ^eMaK, KOMHTeHT yHyH BocHTaHH TOMOHHgaH Shthm Ty3Hm TonmupuFHHH ^03hm gapa^aga Sa^apumu acHocuga yHHHHH maxc yHyH 3apypun mapT mapoHT npaTH^umu MyxHM axaMHHTra эгa.

OOHflAMHH^rAH AMBHETflAP PYHXATH:

1. ABTopcKHe KO^^eKTHB. Tpa^gaHcKoe npaBO. T.: TTOH, 2008. - C. 433.

2. KoS^eHU, H. ^oroBop komhcchh no Tpa^gaHcKOMy KogeKcy PCOCP // E^eHege^bHHK coBeTcKon mcthu,HH. 1926. № 50. - C. 1401. OapSmTeHH A. CoBeTcKoe 3aK0H0gaTe^bcTB0 o goroBope komhcchh // npaBO h ^H3Hb. 1927. kh. 6-7. - C. 18-19.

3. KpacaBHHKOB O.A., ^KymeB B.C. ^oroBop komhcchh no coBeTcKOMy rpa^gaHcKOMy npaBy. - C. 39.

4. OegopoB H.P. MpuguHecKan npupoga goroBopa komhcchh no coBeTcKOMy rpa^gaHcKOMy npaBy // TpygH ToMcKoro rocygapcTBeHHoro yHHBepcHTeTa. Tomck, 1966. - C. 114.

5. ^aTa^OB C.C. yKa3 COH. - C. 19.

6. ^epmeHeBHH r.O. Kypc ToproBoro npaBa. T.2. - C. 222-224.

7. TonxSapr A.r. YKa3. COH. - C. 86-87.

8. ^oroBopHoe npaBO. - C. 450-451.

9. ^epmeHeBHH T.O. YHeSHHK ToproBoro npaBa. M.: CnapK, 1994. - C. 129.

10. HepenaxuH B.B. npaBonpueMcTBO no coBeTcKOMy rpa^gaHcKOMy npaBy.

M.: 1962. - C. 11.

11. Шершеневич Г.Ф. Учебник торгового права. М.: Спарк, 1994, - С. 129.

12. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга третья. - М.: Статут. 2002. - С. 440.

13. Егоров А.В. Предмет договора комиссии. / в кн. Актуальные проблемы гражданского права: Сборник статьей вып.5. / Под ред. В.В. Витрянского. - М.: Статут, 2002. - С. 127.

14. Нарматов Н.С. Хизмат курсатиш сохасида тадбиркорлик фаолиятини тартибга солиш муаммолари. - Тошкент: Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги АКДМИ, 2009. - Б. 89.

15. Муминов Т.А. Х,а; эвазига хизмат курсатишнинг фу;аролик-ху;у;ий муаммолари. Юрид.фан.номз.дис... Автореф. - 2006. - Б. 3.

16. Ласк Г. Гражданское право США.-М.: - 1961. - С. 153; Гражданское право: Учебник. Ч.2. / Под.ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.:1997. - С. 592.

17. Топилдиев Б. Мол-мулкни ишончли бош;аришни фу;аролик-ху;у;ий тартибга солиш.-Тошкент: Фалсафа ва ху;у; институти, 2009. - Б. 15.

18. Кобленц И. Договор комисси по гражданскому праву РСФСР. // ЕСЮ. 1926. № 50. - С. 1401.

19. Якушев В.С. Правовой регулирование колхозной рыночной и комиссионной торговли: Диссертация к.ю.н. Свердловск. 1955. - С. 130.

20. Кранокутский В.А. Договор комиссии. М., 1925. - С. 14-15. Советской гражданское право. Т.2. / Под ред. Проф. С.Н. Братуся, - М.: 1951. - С. 154.

21. Брагинский М.И. Витранянский В.В. Договорное право. Книга третя. Договоры о выполнении работ и оказании услуг. - М.: Статут, 2002. - С. 427.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.